Gintudlo Bala sang Unang Iglesia nga ang Dios Isa ka Trinidad?

Bahin 4—San-o kag Paano Nahuman ang Doktrina sang Trinidad?

Ginpakita sang una nga tatlo ka artikulo sining serye nga ang doktrina sang Trinidad wala gintudlo ni Jesus kag sang iya mga disipulo ukon sang unang mga Amay sang Iglesia. (Ang Lalantawan sang Nobiembre 1, 1991; Pebrero 1, 1992; kag Abril 1, 1992) Ipaathag sining hingapusan nga artikulo kon paano nahuman ang panudlo sang Trinidad kag kon ano ang papel sa sini sang Konsilyo sang Nicaea sang 325 C.E.

SANG tuig 325 C.E., gintipon sang Romanong emperador nga si Constantino ang konsilyo sang mga obispo sa siudad sang Nicaea sa Asia Minor. Ang iya katuyuan amo nga husayon ang nagapadayon pa sadto nga relihioso nga mga pagsinuay tuhoy sa kaangtanan sang Anak sang Dios sa Labing Gamhanan nga Dios. Tuhoy sa mga resulta sadtong konsilyo, ang Encyclopædia Britannica nagasiling:

“Si Constantino mismo ang nagdumala, aktibo nga nagtuytoy sang mga paghambalanay, kag personal nga nagrekomendar . . . sang importante nga pormula nga nagapabutyag sang kaangtanan ni Cristo sa Dios suno sa kredo nga ginpakilala sang konsilyo, ‘isa sing elemento [ho·mo·ouʹsi·os] sa Amay.’ . . . Sa kahadlok sa emperador, ang mga obispo, luwas sa duha lamang, nagpirma sang kredo, kag madamo ang naghimo sini batok sa ila kabubut-on.”¹

Nagpahilabot bala ining paganong manuggahom bangod nagapati sia sa Biblia? Indi. Ang A Short History of Christian Doctrine nagasiling: “Wala gid sing nahangpan si Constantino sa mga pakiana nga ginpamangkot sa Griegong teolohiya.”² Ang iya nahangpan amo nga ang relihiosong mga sinuay makatalagam sa paghiusa sang iya emperyo, gani luyag niya nga mahusay ini.

Gintukod Bala Sini ang Doktrina sang Trinidad?

Gintukod bala, ukon ginpalig-on sang Konsilyo sang Nicaea ang Trinidad subong isa ka doktrina sang Cristiandad? Madamo ang nagahunahuna nga amo sini ang natabo. Apang baliskad ang ginapakita sang mga kamatuoran.

Ang kredo nga ginpahayag sadtong konsilyo may ginsiling matuod nahanungod sa Anak sang Dios nga nagtugot sa nanuhaytuhay nga mga klerigo sa pagtamod sa iya subong tupong sa Dios nga Amay sa isa ka paagi. Apang, makapasanag nga makita kon ano ang wala ginsiling sang Kredo sang Nicaea. Suno sa orihinal nga ginbalhag, ang bug-os nga kredo nagsiling:

“Nagapati kita sa isa ka Dios, ang Amay nga labing gamhanan, ang magbubuhat sang tanan nga butang nga makita kag indi makita;

“Kag sa isa ka Ginuong Jesucristo, ang Anak sang Dios, ginpanganak sang Amay, ang bugtong nga anak, buot silingon, gikan sa elemento sang Amay, Dios gikan sa Dios, kapawa gikan sa kapawa, matuod nga Dios gikan sa matuod nga Dios, ginpanganak apang wala ginhimo, isa sing elemento sa Amay, nga paagi sa Iya nagluntad ang tanan nga butang, ang mga butang sa langit kag ang mga butang sa duta, ang Isa nga bangod sa aton nga mga tawo kag bangod sang aton kaluwasan nanaug kag nagpakatawo, nangin tawo, nag-antos kag nagbangon liwat sa ikatlo nga adlaw, nagkayab sa mga langit, kag magakari sa paghukom sa mga buhi kag mga patay;

“Kag sa Balaan nga Espiritu.”³

Nagasiling bala ining kredo nga ang Amay, Anak, kag balaan nga espiritu tatlo ka persona sa isa ka Dios? Nagasiling bala ini nga ang tatlo magkatupong sa pagkadayon, sa gahom, sa katungdanan, kag sa kaalam? Wala. Wala diri sing bisan ano nga tatlo-sa-isa nga pormula. Wala gintukod ukon ginpalig-on sang orihinal nga Kredo sang Nicaea ang Trinidad.

Yadto nga kredo, sa pinakadaku nga kasangkaron, nagatupong sang Anak sa Amay bangod “isa sa elemento.” Apang wala sing ginasiling nga subong sina nahanungod sa balaan nga espiritu. Ang lamang nga ginasiling sini amo nga “nagapati kita . . . sa Balaan nga Espiritu.” Indi ina ang Trinidad nga doktrina sang Cristiandad.

Bisan ang yabi nga mga tinaga nga “isa sa elemento” (ho·mo·ouʹsi·os) wala gid man nagkahulugan nga ang konsilyo nagpati sa pagkatupong sang Amay kag Anak sa kadamuon. Ang New Catholic Encyclopedia nagasiling:

“Kon bala gintuyo sang Konsilyo nga palig-unon ang pagkaisa sang Amay kag Anak sa elemento isa ka butang nga maduhaduhaan.”⁴

Kon ang buot silingon sang konsilyo amo nga ang Anak kag Amay isa sa kadamuon, sa gihapon indi ini mangin Trinidad. Mangin isa lamang ini ka duha-sa-isa nga Dios, indi tatlo-sa-isa subong sang ginakinahanglan sang doktrina sang Trinidad.

“Isa ka Pagtamod sang Minoridad”

Sa Nicaea, nagpati bala ang mga obispo sa kabilugan nga ang Anak tupong sa Dios? Wala, kundi may nagsumpakilay nga mga punto de-vista. Halimbawa, ang isa gintiglawas ni Arius, nga nagtudlo nga ang Anak may ginsuguran kag busa indi tupong sa Dios kundi sakop sa tanan nga bahin. Si Atanasio, sa pihak nga bahin, nagpati nga ang Anak tupong sa Dios sa isa ka paagi. Kag may iban pa nga mga pagtamod.

Tuhoy sa desisyon sang konsilyo nga kabigon ang Anak nga pareho sing elemento (pareho sing kinaugali) sa Dios, si Martin Marty nagasiling: “Ang matuod ang Nicaea nagtiglawas sang pagtamod sang minoridad; ang paghusay sini indi mahapos kag wala ginbaton sang madamo nga indi pareho kay Arius sa pagtamod.”⁵ Sing kaanggid, ang libro nga A Select Library of Nicene and Post-Nicene Fathers of the Christian Church nagasiling nga ang “ginpahayag sing maathag nga doktrina nga tuhay sa Arianismo ginbaton sang minoridad lamang, apang ining minoridad nagmadinalag-on sa ila katuyuan.”⁶ Kag ang A Short History of Christian Doctrine nagasiling:

“Ang ideya nga daw ginpamatukan gid sang madamo nga obispo kag teologo sa Sidlangan amo ang ginbutang mismo ni Constantino sa kredo, ang homoousios [“isa sa elemento”], nga amo ang ginbangdan sang pagbinahinbahin sa sinuay nga nagsunod sa ulot sang natukod nga doktrina kag sang batok sa sini.”⁷

Sa tapos sang konsilyo, ang sinuay nagpadayon sa sulod sang mga dekada. Ang mga nagpabor sa ideya nga ang Anak tupong sa Labing Gamhanan nga Dios nangin di-popular sa sulod sang isa ka tion. Halimbawa, si Martin Marty nagasiling tuhoy kay Atanasio: “Ang iya pagkapopular nagsaka-panaug kag gintapok sia sing masami [sa sulod sang mga tinuig sa tapos sang konsilyo] sa bagay nga sia namasahero na lamang.”⁸ Si Atanasio nangin tinapok sa sulod sang mga tinuig bangod ginpamatukan sang mga opisyales sang politika kag iglesia ang iya pagtamod nga ang Anak tupong sa Dios.

Gani indi matuod nga ipilit nga ang Konsilyo sang Nicaea sang 325 C.E. amo ang nagtukod ukon nagpalig-on sang doktrina sang Trinidad. Ang nangin Trinidad nga panudlo sang ulihi wala nagaluntad sang una. Ang ideya nga ang Amay, Anak, kag balaan nga espiritu matuod nga Dios ang tagsatagsa kag tupong sa pagkadayon, gahom, katungdanan, kag kaalam, apang isa lamang ka Dios—tatlo-sa-isa nga Dios—wala ginhuman sadtong konsilyo ukon sang nauna sa sini nga mga Amay sang Iglesia. Subong sang ginasiling sang The Church of the First Three Centuries:

“Ang modernong popular nga doktrina sang Trinidad . . . wala ginasakdag sang ginsiling ni Justin [Martyr]: kag amo man sini ang masiling sa tanan nga Amay antes sang Konsilyo sang Nicaea; kon sayuron, sa tanan nga Cristianong manunulat sa sulod sang tatlo ka siglo sa tapos mabun-ag si Cristo. Matuod, nagahambal sila tuhoy sa Amay, Anak, kag matagnaon ukon balaan nga espiritu, apang indi subong magkatupong, indi subong isa ka elemento, indi subong Tatlo sa Isa, sa bisan anong kahulugan nga ginabaton karon sang mga Trinitaryo. Ang kabaliskaran gid sini amo ang kamatuoran. Ang doktrina sang Trinidad, subong ginpaathag sining mga Amay, tuhay sa modernong doktrina. Ginasiling namon ini subong isa ka kamatuoran nga sarang mapamatud-an kaangay sang iban nga kamatuoran sa maragtas sang tawhanon nga opinyon.”

“Ginahangkat namon ang bisan sin-o nga magtudlo sang isa ka talalupangdon nga manunulat, sa sulod sang unang tatlo ka siglo, nga nagpati sining doktrina sang [Trinidad] sa modernong kahulugan.”⁹

Apang, ang Nicaea, nagkahulugan sing pagbag-o. Ginbuksan sini ang ganhaan para sa opisyal nga pagbaton sang Anak nga katupong sang Amay, kag ina naghawan sang dalan para sa ideya sang Trinidad sang ulihi. Ang libro nga Second Century Orthodoxy, ni J. A. Buckley, nagasiling:

“Tubtob sa katapusan sang ikaduha nga siglo sa dili magkubos, ang unibersal nga Iglesia nagpabilin nga nahiusa sa isa ka importante nga bagay; ginbaton nila tanan ang pagkalabaw sang Amay. Gintamod nila tanan ang Dios nga Amay nga Labing Gamhanan nga subong ang lamang nga pinakamataas, walay pagbag-o, tuman ka makahalawhaw kag wala sing ginsuguran. . . .

“Sa pagtaliwan sadtong ikaduhang siglo nga mga manunulat kag mga pangulo, nasapwan sang Iglesia ang iya kaugalingon . . . nga hinayhinay apang indi mapunggan nga nagaus-os padulong sa sinang punto . . . sa diin sa Konsilyo sang Nicaea nalab-ot ang putukputukan sining amat-amat nga pagkatiphag sang orihinal nga pagtuo. Didto, ang isa ka nagabulugbag-o ang pensar nga diutay nga minoridad, nagpasulod sang iya pagkaerehes sa wala nagapamatok nga mayoridad, kag bangod yara sa likod niya ang politikal nga mga awtoridad, nagpilit, nagganyat kag nagpahog sa mga tawo nga nagapanikasog sa paghupot sang matinlo nga pagkaputli sang ila pagtuo nga dimadagtaan.”¹⁰

Ang Konsilyo sang Constantinople

Sang 381 C.E., ginlig-on sang Konsilyo sang Constantinople ang Kredo sa Nicaea. Kag may gindugang pa ini. Gintawag sini ang balaan nga espiritu nga “Ginuo” kag “manughatag-kabuhi.” Ang ginpasangkad nga kredo sang 381 C.E. (nga sa kalabanan amo karon ang ginagamit sa mga simbahan kag ginatawag nga “Kredo sang Nicaea”) nagapakita nga ang Cristiandad manughimo na sang kabilugan nga doktrina sang Trinidad. Apang, wala matapos bisan sining konsilyo yadto nga doktrina. Ang New Catholic Encyclopedia nagabaton:

“Makawiwili nga 60 ka tuig pagligad sang Nicaea I ang Konsilyo sang Constantinople I [381 C.E.] naglikaw sang homoousios sa depinasyon sini sang pagka-Dios sang Balaan nga Espiritu.”¹¹

“Indi mahangpan sang mga eskolar ang maathag nga pagkalum-ok sang ekspresyon sa bahin sining kredo; ang indi paggamit sini, halimbawa, sang tinaga nga homoousios sang Balaan nga Espiritu subong tupong sang Amay kag Anak.”¹²

Ginbaton man sina nga ensiklopedia: “Ang homoousios indi makita sa Kasulatan.”¹³ Ang Biblia wala nagagamit sina nga tinaga para sa balaan nga espiritu ukon para sa Anak subong tupong sa Dios. Isa ini ka ekspresyon nga dibiblikanhon nga nagdul-ong sa dibiblikanhon, huo, batok sa Biblia, nga doktrina sang Trinidad.

Bisan pagkatapos sang Constantinople, mga siglo pa antes ang panudlo nga Trinidad ginbaton sa bug-os nga Cristiandad. Ang New Catholic Encyclopedia nagasiling: “Sa Katundan . . . nangibabaw ang kabilugan nga paghipos nahanungod sa Constantinople I kag sa kredo sini.”¹⁴ Ginapakita sini nga ensiklopedia nga ang kredo sang konsilyo wala ginbaton sing lapnag sa Katundan tubtob sang ikapito ukon ikawalo nga siglo.

Ginakilala man sang mga eskolar nga ang Atanasiano nga Kredo, nga masami ginabalikwat subong ang ginakilala nga depinasyon kag supurta sang Trinidad, wala ginsulat ni Atanasio kundi sang isa ka dikilala nga awtor sang ulihi pa. Ang The New Encyclopædia Britannica nagakomento:

“Ang kredo wala makilal-i sang Nasidlangan nga Iglesia tubtob sang ika-12 nga siglo. Kutob sang ika-17 nga siglo, ang mga eskolar nag-ugyon nga ang Atanasiano nga Kredo wala ginsulat ni Atanasio (napatay sang 373) kundi mahimo nga ginhimo sa bagatnan sang Pransya sang ika-5 nga siglo. . . . Ang impluwensia sang kredo daw mabaskog sa bagatnan sang Pransya kag sa Espanya sang ika-6 kag ika-7 nga siglo. Gingamit ini anay sa liturhiya sang iglesia sa Alemanya sang ika-9 nga siglo kag sang ulihi sa Roma.”¹⁵

Kon Paano Ini Nahuman

Ang doktrina sang Trinidad nagsugod sang iya mahinay nga pagkahuman sa sulod sang mga siglo. Ang trinitaryo nga panghunahuna sang Griegong mga pilosopo subong ni Plato, nga nagkabuhi mga pila ka siglo sa wala pa si Cristo, amat-amat nga nagsulod sa mga panudlo sang iglesia. Subong sang ginasiling sang The Church of the First Three Centuries:

“Ginapatihan namon nga ang doktrina sang Trinidad amat-amat kag sang ulihi na lang nahuman; nga ang ginhalinan sini tuhay gid sa Judiyo kag Cristianong Kasulatan; nga nagtubo ini, kag ginsugpon sa Cristianismo sang mga kamot sang Platoniko nga mga Amay; nga sang panahon ni Justin, kag madugay pa pagkatapos niya, ang tuhay nga kinaugali kag pagkakubos sang Anak gintudlo sang tanan; kag nga ang nahauna lamang nga dimaathag nga balayan sang Trinidad ang kitaon anay.”¹⁶

Antes ni Plato, ang tatlo-tatlo, ukon mga trinidad, kinaandan sa Babilonia kag Egipto. Kag ang mga panikasog sang mga klerigo sa pagganyat sa mga ditumuluo sa kalibutan sang Roma nagdul-ong sa amat-amat nga pag-impon sang iban sini nga mga ideya sa Cristianismo. Nagdul-ong ini sang ulihi sa pagbaton sang pagpati nga ang Anak kag ang balaan nga espiritu tupong sa Amay.⁠a

Bisan ang tinaga nga “Trinidad” amat-amat lamang nga ginbaton. Sa ulihi nga katunga sang ikaduhang siglo nga si Theophilus, obispo sa Antioquia sa Siria, nagsulat sa Griego kag nagpakilala sang tinaga nga tri·asʹ, nga nagakahulugan “tatlo-tatlo,” ukon “trinidad.” Nian ginpakilala sang Latin nga manunulat nga si Tertullian sa Carthage, Aminhan nga Aprika, sa iya mga sinulatan ang tinaga nga trinitas, nga nagakahulugan “trinidad.”b Apang ang tinaga nga tri·asʹ indi makita sa inspirado nga Cristianong Griegong Kasulatan, kag ang tinaga nga trinitas indi makita sa Latin nga badbad sang Biblia nga ginatawag Vulgate. Ang duha ka ekspresyon indi Biblikanhon. Apang ang tinaga nga “Trinidad,” pasad sa paganong mga ideya, nagsulod sa literatura sang mga iglesia kag pagligad sang ikaapat nga siglo nangin bahin sang ila doktrina.

Busa, indi nga wala pag-usisaa sang mga eskolar ang Biblia sing maayo agod tan-awon kon bala ginatudlo sa sini ina nga doktrina. Sa baylo, ang mga politika sang kalibutan kag iglesia amo gid ang nagpamat-od sa doktrina. Sa libro nga The Christian Tradition, ang awtor nga si Jaroslav Pelikan nagapatalupangod sang “indi teolohiko nga mga butang sa binais, madamo sini daw handa sa liwat kag liwat sa pagpat-od sang resulta sini, agod lamang punggan sang iban nga mga puwersa nga tupong sing importansia. Ang doktrina masami nga daw amo ang biktima—ukon ang produkto—sang mga politika sang iglesia kag sang mga sinuay sang personalidad.”¹⁷ Ang propesor sang Yale nga si E. Washburn Hopkins nagasiling sa sining paagi: “Ang katapusan nga ginabaton nga kahulugan sang trinidad pagpamulitika lamang sang iglesia.”¹⁸

Daw ano gid ka dimakatarunganon ang doktrina sang Trinidad ipaanggid sa simple nga panudlo sang Biblia nga ang Dios supremo kag wala sing katupong! Subong sang ginasiling sang Dios, “sa kay sin-o bala ako ninyo ipaangay kag ipatupong ako kag ipaanggid ako agod nga mangin kaangay kami?”—Isaias 46:5.

Kon Ano ang Ginarepresentar Sini

Ano ang ginarepresentar sang amat-amat nga pagkahuman sang ideya sang Trinidad? Bahin ini sang pagpahilayo gikan sa matuod nga Cristianismo nga gintagna ni Jesus. (Mateo 13:24-43) Gintagna man ni apostol Pablo ang nagapakari nga apostasya:

“Nagaabot gid ang tion nga, indi kontento sa maligdong nga panudlo, ang mga tawo mahuyog sa pinakabag-o nga butang kag nagatipon sa ila kaugalingon sang madamong manunudlo suno sa ila kaugalingon nga luyag; kag nian, sa baylo nga pamatian ang kamatuoran, nagaliso sila sa mga patupato.”—2 Timoteo 4:3, 4, Katolikong Jerusalem Bible.

Ang isa sadtong mga patupato amo ang panudlo sang Trinidad. Ang iban pa nga mga patupato nga supak sa Cristianismo nga amat-amat man nga nahuman amo ang: kinaugali nga pagkadimamalatyon sang tawhanon nga kalag, purgatoryo, Limbo, kag dayon nga pag-antos sa kalayuhon nga impierno.

Gani, ano ang doktrina sang Trinidad? Isa gid ini ka pagano nga doktrina nga nagapakunokuno nga isa ka Cristiano nga panudlo. Ginpauswag ini ni Satanas agod madaya ang mga tawo, agod himuon ang Dios nga makagulumon kag makatalanhaga sa ila. Nagahimo ini sa ila nga mas handa sa pagbaton sa iban nga butig nga relihiosong mga ideya kag sayop nga mga buhat.

“Sa Ila mga Bunga”

Sa Mateo 7:15-19, nagsiling si Jesus nga sarang mo makilala ang butig nga relihion gikan sa matuod nga relihion sa sining paagi:

“Andam kamo sa mga dimatuod nga mga manalagna nga nagaabot sa inyo nga nagapanapot sang panapton sang karnero, apang sa sulod manunukob nga mga lobo. Sa ila mga bunga makilala ninyo sila. Ginatipon bala ang mga ubas gikan sa mga talungon ukon ang mga igos sa mga ragiwriw? Subong man ang tagsa ka kahoy nga maayo nagapamunga sing maayo nga bunga, apang ang malain nga kahoy nagapamunga sing malain nga bunga . . . Ang tagsa ka kahoy nga wala nagapamunga sing maayo nga bunga ginapulod kag ginadap-ong sa kalayo.”

Binagbinaga ang isa ka halimbawa. Si Jesus nagsiling sa Juan 13:35: “Sa sini ang tanan nga tawo makahibalo nga kamo mga gintutun-an ko, kon maghigugmaanay kamo.” Subong man, sa 1 Juan 4:20 kag 21, ang ginbugna nga Pulong sang Dios nagasiling:

“Kon ang isa nagasiling: ‘Ako nagahigugma sa Dios,’ kag nagadumot sa iya utod, butigon sia. Kay ang wala nagahigugma sa iya utod nga iya makita, indi makahigugma sa Dios nga wala niya makita. Kag ining sugo nabaton ta sa iya, nga ang nagahigugma sa Dios maghigugma sa iya utod man.”

Iaplikar ang sadsaran nga prinsipio nga ang matuod nga mga Cristiano dapat maghigugmaanay sa kon ano ang natabo sa duha ka inaway kalibutanon sining siglo, subong man sa iban nga mga inaway. Ang mga tawo nga pareho sing relihion sa Cristiandad nag-inaway sa patag-awayan kag nagpinatyanay sa isa kag isa bangod sang pungsudnon nga kinatuhayan. Ang tagsa ka bahin nag-angkon nga Cristiano, kag ang tagsa ka bahin supurtado sang iya klero, nga nagaangkon nga ang Dios yara sa ila bahin. Inang pagpatay sang “Cristiano” sa “Cristiano” isa ka malain nga bunga. Nagalapas ini sa Cristianong gugma, nagapanghiwala sa mga sugo sang Dios.—Tan-awa man ang 1 Juan 3:10-12.

Adlaw sang Paghusay

Busa, ang pagpahilayo sa Cristianismo wala lamang magdul-ong sa didiosnon nga mga pagtuluuhan, subong sang doktrina sang Trinidad, kundi sa didiosnon man nga mga buhat. Apang, magaabot ang adlaw sang paghusay, kay si Jesus nagsiling: “Ang tagsa ka kahoy nga wala nagapamunga sing maayo nga bunga ginapulod kag ginadap-ong sa kalayo.” Amo sina kon ngaa ang Pulong sang Dios nagalaygay:

“Guwa ka sa iya [butig nga relihion], katawhan nakon, agod nga indi kamo makaambit sa iya mga sala, agod nga indi kamo makaagom sang iya mga kalalat-an. Kay ang iya mga sala natumpi tubtob sa langit, kag ang Dios nakadumdom sang iya mga kalautan.”—Bugna 18:4, 5.

Sa dili madugay ‘ibutang [sang Dios] sa mga tagipusuon’ sang politikal nga mga awtoridad ang pagliso batok sa butig nga relihion. “Magapamingaw [sila] . . . sa iya kag magakaon sang iya unod kag magasunog sa iya sa kalayo.” (Bugna 17:16, 17) Laglagon sing dayon ang butig nga relihion upod ang iya paganong mga pilosopiya nahanungod sa Dios. Sa katunayan, ang Dios magasiling sa mga nagabuhat sang butig nga relihion subong sang ginsiling ni Jesus sa iya kaadlawan: “Ang inyo balay ginabayaan nga mamingaw.”—Mateo 23:38.

Ang matuod nga relihion makalampuwas sa mga paghukom sang Dios, agod, sa katapusan ang tanan nga dungog kag himaya ihatag sa Isa nga gintawag ni Jesus nga “ang lamang matuod nga Dios.” Sia amo ang Isa nga ginpakilala sang salmista nga nagsiling: “Ikaw lamang, nga ang ngalan amo si Jehova, amo ang Labing Mataas sa bug-os nga duta.”—Juan 17:3; Salmo 83:18.

Mga Reperensya:

1. Encyclopædia Britannica, 1971, Tomo 6, pahina 386.

2. A Short History of Christian Doctrine, ni Bernhard Lohse, 1963, pahina 51.

3. Ibid., pahina 52-3.

4. New Catholic Encyclopedia, 1967, Tomo VII, pahina 115.

5. A Short History of Christianity, ni Martin E. Marty, 1959, pahina 91.

6. A Select Library of Nicene and Post-Nicene Fathers of the Christian Church, ni Phil­ip ­Schaff kag ni Henry ­Wace, 1892, Tomo IV, pahina xvii.

7. A Short History of Christian Doctrine, pahina 53.

8. A Short History of Christianity, pahina 91.

9. The Church of the First Three Centuries, ni Al­van Lam­son, 1869, pahina 75-6, 341.

10. Second Century Orthodoxy, ni J. A. Buck­ley, 1978, pahina 114-15.

11. New Catholic Encyclopedia, 1967, Tomo VII, pahina 115.

12. Ibid., Tomo IV, pahina 436.

13. Ibid., pahina 251.

14. Ibid., pahina 436.

15. The New Encyclopædia Britannica, 1985, Ika-15 nga Edisyon, Micropædia, Tomo 1, pahina 665.

16. The Church of the First Three Centuries, pahina 52.

17. The Christian Tradition, ni Jaroslav Pelikan, 1971, pahina 173.

18. Origin and Evolution of Religion, ni E. Wash­burn Hop­kins, 1923, pahina 339.

[Mga footnote]

[Laragway sa pahina 22]

Palisuon sang Dios ang politikal nga mga awtoridad batok sa butig nga relihion

[Laragway sa pahina 24]

Ang matuod nga relihion makalampuwas sa mga paghukom sang Dios