Daw Ano Bala ka Sibu ang Judiyong Kalendaryo?

SUNO sa Judiyong kalendaryo, ang Huebes, Septiembre 16, 1993, amo ang adlaw sang kapiestahan sang Rosh Hashanah. Suno sa tradisyon ang shofar, ukon budyong nga sungay sang toro nga karnero, ginpalanog nian agod ibantala ang pagkari sang bag-ong tuig. Yadto nga tuig amo ang 5754 (Judiyong kalendaryo), kag nagasugod ini halin sa Septiembre 16, 1993, tubtob Septiembre 5, 1994.

Sa gilayon, matalupangdan naton ang 3,760 ka tuig nga kinatuhayan sa ulot sang Judiyong pag-isip sang tion kag sang Nakatundan, ukon Gregorianhon, nga kalendaryo, nga kinaandan nga ginagamit karon. Ngaa may amo sini nga kinatuhayan? Kag daw ano bala ka sibu ang Judiyong kalendaryo?

Pagtalana sang Panugod

Ang bisan ano nga sistema sang pag-isip sang tion dapat may espesipiko nga panugod. Halimbawa, ang Cristiandad nagaisip sang tion halin sa tuig nga ginsigahom nga nabun-ag si Jesucristo. Ang mga petsa sugod sadto ginasiling nga nangin ang Cristianong dag-on. Masunson ini ginapakilala paagi sa notasyon nga A.D., halin sa Latin nga anno Domini, nga nagakahulugan “sa tuig sang Ginuo.” Ang mga petsa antes sina nga panag-on ginatandaan nga B.C., “Before Christ” (sa wala pa si Cristo).⁠a Ang kinaandan nga mga Intsik nagaisip man sang tion halin sa 2698 B.C.E., ang pamuno sang paghari sang legendario nga si Huang-Ti, ang Yellow Emperor. Busa, ang Pebrero 10, 1994, nagtanda sang panugod sang Intsik nga lunar nga tuig 4692. Apang, kamusta ang Judiyong kalendaryo?

Ang The Jewish Encyclopedia nagasiling: “Ang karon kinaandan nga paagi sa tunga sang mga Judiyo sa pagrekord sang petsa sang isa ka hitabo amo ang pagsambit sang kadamuon sang mga tuig nga nagligad sugod sang pagtuga sa kalibutan.” Ining sistema, nga kilala sa tunga sang mga Judiyo subong ang Dag-on sang Pagpanuga, gingamit sing kinaandan sang mga ikasiam nga siglo C.E. Busa, ang mga petsa sa Judiyong kalendaryo masami ginaunahan sang designasyon nga A.M. Nagakahulugan ini sing anno mundi, nga amo ang ginpalip-ot nga dagway sang ab creatione mundi, nga nagakahulugan sing “kutob sa pagtuga sang kalibutan.” Sanglit ang karon nga tuig amo ang A.M. 5754, suno sa sining sistema sang pag-isip sang tion, “ang pagtuga sang kalibutan” ginkabig nga natabo sang nagligad nga 5,753 ka tuig. Tan-awon naton karon kon paano ina ginabulubanta.

“Dag-on sang Pagpanuga”

Ang Encyclopaedia Judaica (1971) nagahatag sini nga paathag: “Sa lainlain nga rabinikong pagbulubanta ang ‘Dag-on sang Pagpanuga’ nagsugod sang tigragas sang isa sang mga tuig sa ulot sang 3762 kag 3758 B.C.E. Apang, sugod sang ika-12 nga siglo C.E., ginbaton nga ang ‘Dag-on sang Pagpanuga’ nagsugod sang 3761 B.C.E. (sing eksakto, sang Okt. 7 sadto nga tuig). Ining pagbulubanta ginpasad sa pagdunganay sang kronolohiko nga mga rason nga ginpabutyag sa Biblia kag sa mga kalkulasyon nga nasapwan sa maaga nga bahin sang pagkatapos sang Biblia nga Judiyong literatura.”

Ang sistema sang pagpetsa kutob sa “pagtuga sang kalibutan” ginpasad ilabi na sa rabiniko nga mga pagpatpat sang rekord sang Biblia. Bangod sang ila pagtuluuhan nga ang kalibutan kag ang tanan nga yari sa sini gintuga sa anom ka literal nga 24-ka-oras nga mga adlaw, ang rabiniko nga mga eskolar, subong man yadtong sa Cristiandad, naghaumhaum nga ang pagtuga sa nahaunang tawo, nga si Adan, natabo sa tuig man nga gintuga ang kalibutan. Apang, indi ini husto.

Ang nahaunang kapitulo sang Genesis nagasugod paagi sa pagsiling: “Sa ginsuguran gintuga sang Dios ang mga langit kag ang duta.” Nian padayon sini nga ginlaragway ang ginhimo sang Dios sa anom ka sunodsunod nga “mga adlaw” sa paghimo sang duta halin sa “wala sing kahusayan kag wala sing sulod” nga kahimtangan padulong sa nagakaigo nga puluy-an para sa mga tawo. (Genesis 1:​1, 2) Minilyon ka tuig ang mahimo nga nagligad sa ulot sining duha ka dag-on. Dugang pa, ang mga adlaw sang pagpanuga indi 24-oras nga mga panag-on, subong nga ang mga hilikuton sang Manunuga daw ginlatiran sina nga limitasyon. Ginapakita sang Genesis 2:​4, nga nagapamulong tuhoy sa tanan nga mga panag-on sang pagpanuga subong isa ka “adlaw,” nga ang “adlaw” sa sining konteksto mahimo nga mas malawig sangsa 24 ka oras. Madamong linibo ka tuig ang nagligad sa ulot sang nahaunang adlaw sang pagpanuga kag sang ikaanom, sang gintuga si Adan. Ang pagpetsa sang pagtuga kay Adan sa tion nga pareho sa pisikal nga mga langit kag duta indi Makasulatanhon ukon sientipiko. Sa gihapon, paano ginabulubanta nga ang “Dag-on sang Pagpanuga” nagsugod sang 3761 B.C.E.?

Basihan Para sa Kronolohiya

Sing makapasubo, ang kalabanan sang Judiyong literatura nga ginbasihan sang mga pagbulubanta nga ginbinagbinag wala na nagaluntad. Ang nabilin na lamang amo ang ­kronolohiko nga sinulatan nga gintawag primero nga Seder ʽOlam (Pagpasunod sang Kalibutan). Ginpahanungod ini sa ikaduhang-siglo C.E. nga eskolar sang Talmud nga si Yose ben Halafta. Ining sinulatan (gintawag sang ulihi nga Seder ʽOlam Rabbah agod ipatuhay ini gikan sa Edad-Media nga sinulatan nga natig-uluhan Seder ʽOlam Zuṭa) nagahatag sang kronolohiko nga maragtas halin kay Adan tubtob sang ikaduhang-siglo C.E. nga Judiyong pagribuk batok sa Roma sa idalom sang butig nga Mesias nga si Bar Kokhba. Paano natigayon sang manunulat ina nga impormasyon?

Walay sapayan nga ginpanikasugan ni Yose ben Halafta nga sundon ang kasaysayan sang Biblia, gindugang niya ang iya kaugalingon nga mga pagpatpat sa teksto nga indi maathag kon tuhoy sa mga petsa nga nadalahig. “Sa madamo nga kaso, . . . ginhatag niya ang mga petsa suno sa tradisyon, kag ginsal-ot, luwas pa, ang mga hambalanon kag halakot [mga tradisyon] sang naunang mga rabbi kag sang iya mga katubotubo,” siling sang The Jewish Encyclopedia. Ang iban indi malulo sa ila pagbulubanta. Ang The Book of Jewish Knowledge nagasiling: “Nag-isip sia halin sa Dag-on sang Pagpanuga kag, sing nahisuno, naghatag sing mga petsa nga wala sing mabakod nga pamatuod sa lainlain nga Judiyong mga hitabo nga ginsigahom nga natabo kutob kay Adan, ang nahaunang tawo, tubtob kay Alejandro nga Daku.” Apang paano gid bala naapektuhan sinang mga interpretasyon kag mga pagsal-ot ang pagkasibu kag pagkamatinuuron sang Judiyong kronolohiya? Tan-awon naton.

Mga Tradisyon kag mga Interpretasyon

Nahisuno sa rabiniko nga tradisyon, ginbulubanta ni Yose ben Halafta nga ang ikaduha nga templo sa Jerusalem naglawig sing kabug-usan nga 420 ka tuig. Ginbasi ini sa rabiniko nga interpretasyon sang tagna ni Daniel tuhoy sa “kapituan ka semana,” ukon 490 ka tuig. (Daniel 9:24) Ining panag-on sang tion gin-aplikar sa lang-at sa ulot sang pagkalaglag sang nahaunang templo kag sang pagkahapay sang ika­duha. Nagahatag sing 70 ka tuig para sa pagkatapok sa Babilonia, si Yose ben Halafta naghinakop nga ang ikaduha nga templo naglawig sing 420 ka tuig.

Apang, ini nga interpretasyon nagadul-ong sa isa ka mabug-at nga problema. Ang tuig sang pagkapukan sang Babilonia (539 B.C.E.) kag sang pagkalaglag sang ikaduha nga templo (70 C.E.) mga petsa nga kilala sa maragtas. Gani, ang panag-on sang ikaduha nga petsa dapat mangin 606 ka tuig sa baylo nga 420 ka tuig. Paagi sa paghatag lamang sing 420 ka tuig sa sini nga panag-on, ang Judiyong kronolohiya nakulangan sing 186 ka tuig.

Ang tagna ni Daniel indi nahanungod sa kon daw ano kadugay magapabilin nga nagatindog ang templo sa Jerusalem. Sa baylo, gintagna sini ang tion nga ang Mesias magaluntad. Maathag nga ginapakita sang tagna nga “kutob sa pagguwa sang sugo sa pagpahauli kag sa pagpatindog liwat sang Jerusalem tubtob sa pagkari sang Mesias nga Lider, mangin pito ka semana, subong man kan-uman kag duha ka semana.” (Daniel 9:​25, 26) Samtang ang sadsaran sang templo ginpasad sang ikaduha nga tuig sang pagbalik sang Judiyo gikan sa pagkatapok (536 B.C.E.), ang “sugo” sa pagpatindog liwat sang siudad sang Jerusalem ginhimo lamang “sa ikaduha ka pulo nga tuig ni Artajerjes nga hari.” (Nehemias 2:​1-8) Ina nga tuig ginahatag sang sibu nga sekular nga maragtas subong 455 B.C.E. Nagaisip paabante sing 69 ka “semana” ukon 483 ka tuig, nagadala sa aton sa 29 C.E. Amo yadto ang tion sang pagluntad sang Mesias, sang ginbawtismuhan si Jesus.⁠b

Ang isa pa ka bahin sang rabiniko nga interpretasyon nga nagresulta sa daku nga kakulangan sa Judiyong kronolohiya nagahilabot sa panahon sang pagkabun-ag ni Abraham. Ginsuma sang mga rabbi ang mga tuig sang sunod-sunod nga mga kaliwatan nga ginrekord sa Genesis 11:​10-26 kag ginhatag ang 292 ka tuig sa sina nga panag-on halin sang Anaw tubtob sang pagkabun-ag ni Abraham (Abram). Apang, may problema sa rabiniko nga pagpatpat sang bersikulo 26, nga nagasiling: “Nagkabuhi si Tera sing kapituan ka tuig, kag nangin amay ni Abram, ni Nahor, kag ni Haran.” Pasad sa sini, ginsigahom sang Judiyong tradisyon nga si Tera 70 anyos sang matawo si Abram. Apang, ang bersikulo wala nagasiling sing espesipiko nga si Tera nangin amay ni Abraham sa edad nga 70. Sa baylo, nagasiling lamang ini nga nangin amay sia sa tatlo ka anak nga lalaki sang 70 anyos sia.

Agod mahibaluan ang husto nga edad ni Tera sang mabun-ag si Abraham, kinahanglan lamang naton nga basahon ang kasaysayan sang Biblia. Halin sa Genesis 11:32–12:​4, mahibal-an naton nga sang mapatay si Tera sa edad nga 205, si Abraham kag ang iya panimalay nagbiya sa Haran sa sugo ni Jehova. Sadto nga tion si Abraham 75 anyos. Gani, si Abraham mahimo nga nabun-ag sang si Tera 130 anyos, sa baylo nga 70. Busa, ang panag-on halin sang Anaw tubtob sang pagkabun-ag ni Abraham 352 ka tuig, sa baylo nga 292 ka tuig. Nagsala diri ang Judiyong kronolohiya sing 60 ka tuig.

Isa ka Relihioso nga Handumanan

Ina nga mga kasaypanan kag mga kakulangan sa Seder ʽOlam Rabbah kag sa iban pa nga Talmudiko nga kronolohiko nga mga sinulatan gintunaan sang daku nga kahuluy-an kag malawig nga binais sa tunga sang Judiyong mga eskolar. Bisan pa ginhimo ang madamo nga panikasog agod ipahisanto ini nga kronolohiya sa nakilal-an nga maragtason nga mga katunayan, indi sila lubos nga nagmadinalag-on. Ngaa indi? “Ang ila interes mas relihioso sangsa akademiko,” komento sang Encyclopaedia Judaica. “Ang tradisyon dapat sakdagon sa tanan nga bili, ilabi na walay sapayan sang wala nagaugyunay nga mga sektaryan.” Sa baylo nga dulaon ang kinagamo nga tuga sang ila mga tradisyon, gintinguhaan sang pila ka Judiyong mga eskolar nga sikwayon ang mga kasaysayan sang Biblia. Gintinguhaan sang iban nga makakita sing supurta sa Babilonianhon, Egiptohanon, kag Hindu nga mga leyenda kag mga tradisyon.

Busa, wala na ginatamod sang mga istoryador ang “Dag-on sang Pagpanuga” subong isa ka masaligan nga kronolohiko nga sinulatan. Pila ka Judiyong mga iskolar ang nagapanikasog nga pangapinan ini, kag bisan ang awtoritatibo nga reperensia nga mga sinulatan subong sang The Jewish Encyclopedia kag Encyclopaedia Judaica kinaandan na nga may negatibo nga pagtamod sa sini. Gani, ang tradisyunal nga Judiyong paagi sa pag-isip sang tion kutob sa pagtuga sa kalibutan indi matamod subong sibu gikan sa punto-de-vista sang kronolohiya sang Biblia, ang pagbuyagyag sa matagnaon nga orasan ni Jehova nga Dios.

[Mga footnote]