Sin-o ang mga Masorete?

SI Jehova, “ang Dios sang kamatuoran,” nag-amlig sang iya Pulong, ang Biblia. (Salmo 31:⁠5) Apang bangod si Satanas, nga kaaway sang kamatuoran, nagtinguha sa pagpakalain kag sa paglaglag sini, paano nakalab-ot sa aton ang Biblia subong sang pagsulat anay sa sini?​—⁠Tan-awa ang Mateo 13:39.

Ang bahin sang sabat masapwan sa komento ni Propesor Rob­ert Gordis: “Ang hinimuan sang Hebreong mga escriba, nga ginatawag mga masorete ukon ‘mga manug-amlig sang tradisyon,’ wala gid maapresyar sing nagakaigo. Ining wala mahingadli nga mga escriba nagkopya sang Sagrado nga Tulun-an upod ang mainandamon kag mahigugmaon nga pagkabalaka.” Bisan pa nga ang kalabanan sining mga manugkopya wala gihapon mahingadli sa aton karon, ang ngalan sang isa ka pamilya sang mga Masorete maathag nga ginrekord​—⁠si Ben Asher. Ano ang nahibaluan naton nahanungod sa ila kag sa ila kaupod nga mga Masorete?

Ang Pamilya Ben Asher

Ang bahin sang Biblia nga ginsulat sing orihinal sa Hebreo, nga masunson ginatawag nga Daan nga Testamento, ginkopya sing maukod sang Judiyong mga escriba. Kutob sang ikan-um tubtob ikanapulo nga siglo C.E., ining mga manugkopya gintawag nga mga Masorete. Ano ang nadalahig sa ila hilikuton?

Sa sulod sang mga siglo ang Hebreo ginasulat sa mga konsonante lamang, kag ang bumalasa amo ang nagadugang sing vow­el. Apang, sadtong panahon sang mga Masorete, ang husto nga pagmitlang sa Hebreo nadula bangod madamong Judiyo ang indi na sampaton sa sina nga hambal. Ang mga grupo sang mga Masorete sa Babilonia kag Israel nag-imbento sing mga tanda nga ginabutang sa palibot sang mga konsonante agod ipakita ang mga ac­cent kag husto nga pagmitlang sang mga vow­el. Sa dimagkubos tatlo ka lainlain nga mga sistema ang ginhimo, apang ang isa nga napamatud-an nga labing epektibo amo ang iya sang mga Masorete sa Tiberias, sa higad sang Dagat sang Galilea, ang puluy-an sang pamilya Ben Asher.

Ginalista sang mga ginhalinan ang lima ka kaliwatan sang mga Masorete gikan sa sining pinasahi nga pamilya, sugod kay Asher the Elder sang ikawalong siglo C.E. Ang iban pa amo sanday Nehemiah Ben Asher, Asher Ben Nehemiah, Moses Ben Asher, kag, ang katapusan, si Aaron Ben Moses Ben Asher sang ikanapulo nga siglo C.E.a Ining mga lalaki amo ang nanguna sa mga naghimpit sang nasulat nga mga simbulo nga makapabutyag sing labing maayo sang ginhangop nila subong ang husto nga pagmitlang sa teksto sang Hebreong Biblia. Agod mahimo ining mga simbulo, dapat nila hibaluon ang sadsaran sang Hebreong sistema sa gramatika. Wala sing pat-od nga sistema sang mga pagsulundan para sa Hebreong gramatika ang narekord. Busa, ang isa mahimo makasiling nga ining mga Masorete amo ang isa sa nahaunang Hebreong mga gram­marian.

Si Aaron, ang katapusan nga Masorete sang tradisyon sang pamilya Ben Asher, amo ang nahauna nga nagrekord kag nag-edit sining impormasyon. Ginhimo niya ini sa isa ka sinulatan nga natig-uluhan sing “Sefer Dikdukei ha-Te‘amim,” ang nahaunang tulun-an sang mga pagsulundan sang Hebreong gramatika. Ining libro nangin ang basihan para sa sinulatan sang iban pa nga Hebreong mga gram­marian para sa mga siniglo nga nagsunod. Apang resulta lamang ini sang mas importante nga hilikuton sang mga Masorete. Ano ina?

Ang Tumalagsahon nga Memorya Kinahanglanon

Ang panguna nga ginakabalak-an sang mga Masorete amo ang husto nga pagpaalinton sang tagsa ka tinaga, bisan sang tagsa ka letra, sang teksto sang Biblia. Agod mapat-od ang pagkasibu, gingamit sang mga Masorete ang mga marhin sa kilid sang tagsa ka pahina sa pagrekord sang impormasyon nga magapakita sang bisan anong posible nga pagbalhin sa teksto nga ginhimo sing dihungod ukon sing hungod sang nagligad nga mga manugkopya. Sa sining mga nota sa marhin, ginsulat man sang mga Masorete ang dikinaandan nga mga porma kag mga kombinasyon sang tinaga, nagamarka kon daw ano kasunson ini mabasa sa sulod sang isa ka tulun-an ukon sa sulod sang bug-os nga Hebreong Kasulatan. Ining mga komento ginrekord sa pinalip-ot kaayo nga koda, kay ang espasyo limitado lamang. Subong isa ka dugang nga kasangkapan sa pag-usisa sang lainlain nga anggulo (cross-check­ing), ginmarkahan nila ang tunga-tunga nga tinaga kag letra sang pila ka tulun-an. Gin-isip pa gani nila ang tagsa ka letra sang Biblia agod mapat-od ang husto nga pagkopya.

Sa mga marhin sa ibabaw kag ubos sang pahina, ginrekord sang mga Masorete ang mas tul-id nga mga komento nahanungod sa pila sang pinalip-ot nga mga nota sa mga marhin sa kilid.b Mapuslanon ini sa pag-usisa sang lainlain nga anggulo sang ila sinulatan. Sanglit ang mga bersikulo wala pa sadto sing numero kag wala pa sing mga konkordansia sa Biblia, paano ginpatuhuyan sang mga Masorete ang iban nga mga bahin sang Biblia agod mahimo ining pag-usisa sang lainlain nga anggulo? Sa mga marhin sa ibabaw kag ubos, ginlista nila ang bahin sang isa ka kaanggid nga bersikulo sa pagpahanumdom sa ila kon diin masapwan ang ginpakita nga tinaga ukon mga tinaga sa iban nga bahin sang Biblia. Bangod sang limitado nga espasyo, sa masami ginasulat lamang nila ang isa ka importante nga tinaga nga magapahanumdom sa ila sang tagsa ka kaanggid nga bersikulo. Agod mangin mapuslanon ining mga nota sa marhin, dapat masaulo sining mga manugkopya ang bug-os nga Hebreong Biblia.

Ang mga listahan nga malaba katama para sa mga marhin ginasaylo sa isa pa ka seksion sang manuskrito. Halimbawa, ang Masoretikong nota sa marhin sa kilid sang Genesis 18:3 nagapakita sing tatlo ka Hebreong letra, קלך. Amo ini ang Hebreong katumbas sang numero 134. Sa isa pa ka seksion sang manuskrito, makita ang isa ka listahan nga nagapakita sang 134 ka lugar diin hungod nga ginkuha sang antes-Masoretikong mga manugkopya ang ngalan nga Jehova gikan sa Hebreong teksto, gin-islan ini sang tinaga nga “Ginuo.”c Bisan nakahibalo sining mga pagbalhin, ang mga Masorete wala magbalhin sang teksto nga ginliton sa ila. Sa baylo, ginpakita nila ining mga pagbalhin sa ila mga nota sa marhin. Apang ngaa naghalong gid ang mga Masorete nga indi pagbalhinon ang teksto samtang ginbalhin ini sang nagligad nga mga manugkopya? Ang ila bala dagway sang Judiyong pagtuuluhan tuhay gikan sa ila ginsundan?

Ano ang Ginapatihan Nila?

Sa sulod sining panag-on sang Masoretikong pag-uswag, ang Judaismo nadalahig sa dalayon nga inaway sa ideolohiya. Sugod sang nahaunang siglo C.E., gindugangan sang rabinikong Judaismo ang pagkontrol sini. Bangod sang pagsulat sa Talmud kag sa mga interpretasyon sang mga rabbi, ang Biblikanhon nga teksto nangin segundaryo sa rabinikong interpretasyon sang minitlang nga kasuguan. Busa, mahimo madula ang importansia sang mahalungon nga pag-amlig sa teksto sang Biblia.

Sang ikawalo nga siglo., ang isa ka grupo nga nakilal-an subong mga Karaite nagrebelde batok sa sini nga huyog. Agod ipadaku ang importansia sang personal nga pagtuon sang Biblia, ginsikway nila ang awtoridad kag mga interpretasyon sang mga rabbi kag sang Talmud. Ginbaton lamang nila ang teksto sang Biblia subong ang ila awtoridad. Nagdugang ini sang pagkinahanglan sing husto nga pagpaalinton sadto nga teksto, ang Mas­oretikong mga pagtuon nakatigayon sing ginbag-o liwat nga buylo.

Tubtob diin naimpluwensiahan sang rabiniko ukon sang Karaite nga pagtuluuhan ang mga Masorete? Si M. H. Goshen-Gottstein, isa ka eksperto sa Hebreong mga manuskrito sang Biblia, nagsiling: “Ang mga Mas­orete kumbinsido . . . nga ginasunod nila ang dumaan nga tradisyon, kag ang hungod nga pagpasilabot sa sini amo ang mangin pinakamalubha nga krimen nga mahimo nila.”

Gintamod sang mga Masorete ang nagakaigo nga pagkopya sang teksto sang Biblia subong isa ka balaan nga hilikuton. Bisan mahimo nga personal nga napahulag gid sila sang iban pa nga relihiosong mga pagbinagbinag, ang Masoretikong binuhatan mismo wala maimpluwensiahan sina nga mga pagbinais. Ang malip-ot katama nga mga nota sa marhin naghatag sing diutay lamang nga kahigayunan para sa teolohiko nga debate. Ang teksto mismo sang Biblia amo ang ginakabalak-an nila sa kabuhi; indi gid nila ini pagpahilabtan.

Pagpanginpulos Gikan sa Ila Binuhatan

Bisan pa nga ang kinaugali nga Israel indi na ang pinili nga katawhan sang Dios, ining Judiyong mga manugkopya dedikado sing bug-os sa sibu nga pag-amlig sang Pulong sang Dios. (Mateo 21:​42-44; 23:​37, 38) Ang hinimuan sang pamilya Ben Asher kag sang iban pa nga mga Masorete ginasumaryo sing nagakaigo ni Rob­ert Gordis, nga nagsulat: “Yadtong mapainubuson apang dimadaug nga mga manugpangabudlay . . . naghimo sing tago sang ila mabudlay kag daku katama nga hilikuton agod bantayan ang Biblikanhon nga Teksto nga indi madula ukon mabayluhan.” (The Biblical Text in the Making) Subong resulta, sang ginsikway sang ika-16 nga siglo nga mga Repormador kaangay ni Luther kag ni Tyndale ang awtoridad sang simbahan kag nagsugod sa pagbadbad sang Biblia sa kinaandan nga mga hambal agod mabasa sang tanan, may nagamit sila nga naamligan sing maayo nga Hebreong teksto subong basihan sang ila binuhatan.

Ang binuhatan sang mga Masorete padayon nga nagabulig sa aton karon. Ang ila Hebreong mga teksto amo ang basihan sang Hebreong Kasulatan sang New World Translation of the Holy Scriptures. Ining badbad padayon nga ginabadbad sa madamong hambal upod ang kaanggid nga espiritu sang dedikasyon kag kabalaka para sa pagkasibu nga ginpakita sang dumaan nga mga Masorete. Dapat naton ipakita ang kaanggid nga espiritu sa pagtalupangod sing maayo sa Pulong ni Jehova nga Dios.​—⁠2 Pedro 1:⁠19.

[Mga footnote]

[Kahon/Retrato sa pahina 28]

Ang Sistema Para sa Hebreong Pagmitlang

ANG pagpangita para sa labing maayo nga paagi sang pagrekord sang mga tanda sang vow­el kag mga marka sang ac­cent naglawig sing mga siniglo sa tunga sang mga Masorete. Hanti, indi makapakibot nga makita ang padayon nga pag-uswag sa tagsa ka kaliwatan sang pamilya Ben Asher. Ang karon nga mga manuskrito nagarepresentar sa mga estilo kag mga metodo lamang sang katapusan nga duha ka Masorete sang pamilya Ben Asher, sanday Moses kag Aaron.d Ang nagapaanggid nga pagtuon sa sining mga manuskrito nagapakita nga si Aaron naghimo sing mga pagsulundan sa pila ka magagmay nga mga punto sang pagmitlang kag notasyon nga tuhay sa ginhimo sang iya amay, si Moses.

Si Ben Naphtali katubutubo ni Aaron Ben Asher. Ang Cairo Cod­ex ni Moses Ben Asher nagaunod sing madamong interpretasyon nga ginpatungod kay Ben Naphtali. Busa, si Ben Naphtali mismo mahimo nga nagtuon sa idalom ni Moses Ben Asher ukon mahimo nga gin-amligan nila nga duha ang mas dumaan nga kinaandan nga tradisyon. Madamong eskolar ang nagahambal tuhoy sa mga kinatuhayan sa ulot sang mga sistema ni Ben Asher kag ni Ben Naphtali, apang si M. H. Goshen-Gott­stein nagsulat: “Daw husto patuhuyan ang duha ka subsistema sa sulod sang pamilya Ben Asher kag tawgon ang pagpaanggid sang mga interpretasyon: Ben Asher kontra Ben Asher.” Gani indi husto ang magsiling tuhoy sa isa lamang ka Ben Asher nga metodo. Indi resulta sang kinaugali nga kinalabawan nga ang mga metodo ni Aaron Ben Asher nangin ang katapusan nga ginbaton nga porma. Ang teksto ni Aaron Ben Asher ginpili bangod lamang sang ginhatag sa sini nga pagdayaw sang eskolar sang Talmud nga si Moses Maimonides.

[Artwork—Hebrew characters]

Ang bahin sang Exodo 6:2 nga may yara kag wala sing mga pintok sa vow­el kag diacritical nga mga tanda

[Footnote]

[Retrato sa pahina 26]

Ang Tiberias, ang sentro sang hilikuton sang mga Masorete kutob sang ikawalo tubtob sang ikanapulo nga siglo

[Credit Line]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.