Naḥmanides—Ginpamatud-an Bala Niya nga Sayop ang Cristianismo?

EDAD Media. Ano ang ginapahanumdom sini? Mga krusada? Mga inkisisyon? Pagpaantos? Bisan pa indi isa ka panag-on nga masunson naangot sa hayag nga diskusyon sa relihion, sadto nga tion, sang tuig 1263, ang isa sang labing pinasahi nga Judiyo-Cristiano nga debate sa maragtas sang Europa natabo. Sin-o ang nakigbahin? Anong mga isyu ang ginpautwas? Paano ini makabulig karon sa aton nga makilal-an ang matuod nga relihion?

Ano ang Nagpaidlab sang Debate?

Sa bug-os nga Edad Media, ginpakilala sang Iglesia Katolika Romana ang iya kaugalingon subong ang matuod nga relihion. Apang, wala gid pagsikwaya sang mga Judiyo ang ila pangangkon subong ang pinili nga katawhan sang Dios. Ang kakulang sing ikasarang sang simbahan nga makumbinsi ang mga Judiyo sa kinahanglanon nga magpakumbertir nagdul-ong sa kapaslawan kag sa masami sa kasingki kag paghingabot. Sadtong panahon sang mga Krusada linaksa ka Judiyo ang ginpamatay ukon ginsunog sa usok sang ginpapili sa ulot sang pagpabunyag ukon kamatayon. Sa madamong kadutaan ang ginsugyot sang simbahan nga batok-sa-Semitismo lapnag.

Apang, tuhay nga panimuot ang nangibabaw sa Katolikong Espanya sadtong ika-12 kag ika-13 nga siglo. Ang mga Judiyo ginhatagan sing kahilwayan sa relihion​—⁠basta wala nila ginaatake ang Cristianong pagtuluuhan​—⁠kag ginhatagan pa gani sing importante nga mga posisyon sa sulod sang luwang sang hari. Apang pagkatapos sang isa ka siglo nga pagpakita sing subong sadto nga pabor, ang Dominican nga mga pari naghimo sing mga tikang agod buhinan ang impluwensia sang mga Judiyo sa katilingban kag agod kumbertihon ang mga Judiyo sa Katolisismo. Si Hari Jaime I sang Aragon gin-ipit sang mga Dominican nga maghimo sing kahimusan para sa isa ka opisyal nga debate, ang katuyuan sini amo nga pamatud-an ang pagkakubos sang relihion sang mga Judiyo kag ang kinahanglanon nga magpakumbertir ang tanan nga Judiyo.

Indi ini ang nahaunang Judiyo-Cristiano nga debate. Sadto anay sang tuig 1240, isa ka opisyal nga debate ang ginhiwat sa Paris, Pransia. Ang pangunang katuyuan sini amo ang pagtilaw sa Talmud, ang libro nga sagrado sa mga Judiyo. Apang, diutay lamang nga kahilwayan sa paghambal ang ginhatag sa Judiyong mga debatidor. Pagkatapos madeklarar sang simbahan ang kadalag-an sini sa sining debate, madamong kopya sang Talmud ang gintutdan sa mga plasa.

Apang wala pagtuguti sang mas mapainumuron nga espiritu ni Hari Jaime I sang Aragon ining mayugataon nga buhat. Sang mahibaluan ini, gintilawan sang mga Dominican ang tuhay nga paagi. Subong sa paglaragway sa sini ni Hyam Maccoby sa iya libro nga Judaism on Trial, gin-agda nila ang mga Judiyo sa isa ka debate “bilang pakunokuno nga pagpakita sing maayong kabubut-on kag pagkamahayluhon sa baylo sang pagpakamalaut nga ginpakita sa Paris.” Gintangdo sang mga Dominican subong ila pangulo nga tiglawas si Pablo Christiani, isa ka Judiyo nga nakumbertir sa Katolisismo kag nangin isa ka Dominican nga pari. Paagi sa paggamit sa ihibalo ni Pablo Christiani sa Talmudiko kag rabinikong mga sinulatan, naghunahuna ang mga Dominican nga mapamatud-an gid nila ang ila bahin.

Ngaa Ginpili si Naḥmanides?

Isa lamang ka tawo ang may espirituwal nga panindugan sa Espanya nga makatiglawas sa mga Judiyo sa debate​—⁠si Moses ben Naḥman, ukon Naḥmanides.⁠a Natawo sadtong mga 1194 sa siudad sang Gerona, ginpakita na ni Naḥmanides ang iya kaugalingon subong isa ka iskolar sa Biblia kag Talmud sang tin-edyer pa lamang sia. Sa edad nga 30, nagsulat sia sing mga komentaryo sa kalabanan nga Talmud, kag wala madugay pagligad sina nangin kilala sia subong manugpatunga sa mga binais tuhoy sa mga sinulatan ni Maimonides nga nagabutang sa katalagman nga mabahinbahin ang Judiyong komunidad.⁠b Si Naḥmanides ginkabig sang mga Judiyo subong ang pinakabantog nga iskolar sa Biblia kag sa Talmud sadtong panahon niya kag ayhan ikaduha lamang kay Maimonides sa iya impluwensia sa Judaismo sadto nga tion.

Si Naḥmanides may daku gid nga impluwensia sa Judiyong komunidad sa Catalonia, kag bisan si Hari Jaime I nagapamangkot sa iya tuhoy sa lainlain nga problema sang Estado. Ang iya maabtik nga mga ikasarang sa hunahuna gintahod sang mga Judiyo kag sang mga Gentil man. Narealisar sang mga Dominican nga agod mahuy-an sing daku ang mga Judiyo, sia, nga ila kilala nga rabbi, amo ang dapat nga magadebate.

Si Naḥmanides nagaalang-alang sa pagpasugot sa debate, sa pagkahibalo nga ang mga Dominican wala sing tuyo nga mangin patas. Dapat niya sabton ang mga pamangkot apang indi naman sia makapamangkot. Apang, nagpasugot sia tungod sa pangabay sang hari, nagapangayo nga hatagan sia sing kahigayunan nga makahambal sing hilway sa iya pagsabat. Nagpasugot sa sini si Hari Jaime I. Ining pagtugot nga makahambal sing hilway wala anay ginhatag kag wala na maliwat sa bug-os nga Edad Media, isa ka maathag nga pamatuod sang mataas nga pagtahod sang hari kay Naḥmanides. Apang, nagaalang-alang gihapon si Naḥmanides. Kon ginkabig sia nga nagapamatok sing tuman sa debate, mahimo nga may yara makahalalit nga mga resulta para sa iya kag sa Judiyong komunidad. Mahimo nga magautwas ang kasingki sa bisan ano nga tion.

Si Naḥmanides Kontra kay Pablo Christiani

Ang lugar nga ginhiwatan sing debate amo ang palasyo sang hari sa Barcelona. Apat ka sesyon ang ginhiwat​—⁠Hulyo 20, 23, 26, kag 27, 1263. Ang hari amo ang personal nga nagdumala sa tagsa ka sesyon, nga gintambungan man sang lainlain nga mga dignitaryo sang Simbahan kag sang Estado, subong man sang mga Judiyo sang lokal nga komunidad.

Nakapat-od na gid ang simbahan sang mangin resulta sang debate. Sa ila opisyal nga rekord, ang mga Dominican nagsiling nga ang katuyuan sang debate ‘indi agod ang pagtuluuhan baisan subong nga daw ginaduhaduhaan, kundi agod gub-on ang mga kasaypanan sang mga Judiyo kag dulaon ang masinaligon nga pagtuo sang madamong Judiyo.’

Bisan pa nga halos 70 na ka tuig ang edad, ginpakita ni Naḥmanides ang iya matin-aw nga ikasarang sa hunahuna paagi sa pagtinguha nga latiran ang diskusyon sa pangunang mga isyu lamang. Nagsugod sia paagi sa pagsiling: “Ang [nagligad] nga mga binais sa tunga sang mga gentil kag mga Judiyo naghinun-anon sa madamong bahin sang relihiosong mga okasyon nga sa sini ang pangunang prinsipio sang pagtuo wala nasandig. Apang, sa sining harianon nga luwang, luyag ko nga makigdebate lamang tuhoy sa mga butang diin ang bug-os nga binais nasandig.” Nian ginkasugtan nga ang mga tema latiran lamang sa kon bala nag-abot na ang Mesias, sa kon bala sia Dios ukon tawo, kag sa kon bala ang mga Judiyo ukon mga Cristiano nagapanag-iya sing matuod nga kasuguan.”

Sa iya nagabukas nga argumento, si Pablo Christiani nagsiling nga pamatud-an niya gikan sa Talmud nga ang Mesias nag-abot na. Ginsabat ini ni Naḥmanides nga kon matuod ini, ngaa wala pagbatuna sang mga rabbi nga nagbaton sang Talmud si Jesus? Sa baylo nga ituon ang iya mga argumento sa maathag nga pangatarungan sa Kasulatan, sulit-sulit nga ginpatuhuyan ni Christiani ang di-maathag rabinikong mga sinulatan sa pagpasad sang iya mga argumento. Sing punto-por-punto ginsabat ini ni Naḥmanides paagi sa pagpakita nga wala sini ginabinagbinag ang konteksto. Makatarunganon lamang nga ipakilala ni Naḥmanides ang iya kaugalingon nga mas lantip makigdebate sa sining mga sinulatan nga sa sini ginhugod niya ang iya bug-os nga kabuhi sa pagtuon. Bisan sang gingamit ni Christiani ang Kasulatan, ang iya argumento nagpatalupangod sang mga punto nga madali mapamatud-an nga sayop.

Walay sapayan nga ginlimitehan sa pagsabat sa mga pamangkot, si Naḥmanides nakahatag sing makusog nga argumento nga nagpakita kon ngaa ang posisyon sang Iglesia Katolika indi mabaton sang mga Judiyo kag sang iban pa nagapangatarungan nga katawhan. Nahanungod sa doktrina sang Trinidad, sia nagsiling: “Ang painuino ni bisan sin-o nga Judiyo kag ni bisan sin-o nga tawo indi magatugot sa iya sa pagpati nga ang Manunuga sang langit kag duta . . . magaagi sa tiyan sang isa ka Judiyo nga babayi . . . kag sa ulihi [iga]tugyan sa kamot sang iya mga kaaway, nga . . . nagpatay sa iya.” Si Naḥmanides nagsiling sing husto: “Ang inyo ginapatihan​—⁠kag ang pundasyon sang inyo pagtuluuhan​—⁠indi kalahamut-an sa [nagapangatarungan] nga hunahuna.”

Nagapatalupangod sang pagsumpakilay nga tubtob karon nagpugong sa madamong Judiyo sa pagbinagbinag pa gani sa posibilidad sang pagka-Mesias ni Jesus, ginpadaku ni Naḥmanides ang daku nga kasal-anan sa dugo sang simbahan. Sia nagsiling: “Ang manalagna nagsiling nga sa panahon sang Mesias, . . . salsalon nila ang ila mga espada nga mga punta sang arado, kag ang ila mga sibat nga mga galab nga inughagbas; ang mga pungsod indi magbayaw sing espada batok sa pungsod, kag indi na sila magtuon sing inaway. Kutob sang mga adlaw sang Nasareno tubtob karon, ang bug-os nga kalibutan napuno sing kasingki kag pagpangawat. [Sa pagkamatuod], ang mga Cristiano nagapatulo sing mas madamo nga dugo sangsa iban pa nga mga pungsod, kag nagakabuhi man sila sing imoral. Daw ano gid kabudlay para sa imo, akon ginuong hari, kag sa sining imo mga kabalyero kon sila indi na . . . magtuon sing inaway!”​—⁠Isaias 2:⁠4.

Pagkatapos sang ikaapat nga sesyon, gin-untat sang hari ang debate. Nagsiling sia kay Naḥmanides: “Wala pa gid ako makakita sing tawo nga sala nga nangatarungan sing subong kaayo sa imo.” Suno gid sa ginsaad niya, nga naggarantiya sing hilway nga paghambal kag proteksion kay Naḥmanides, ginpapauli sia ni Hari Jaime I sang Aragon, nga dala ang regalo nga 300 ka dinar. Sa pangabay sang obispo sang Gerona, ginrekord ni Naḥmanides ang tuhoy sa debate.

Samtang nagapahayag sing pat-od nga kadalag-an, ang mga Dominican maathag gid nga naakig. Ginsumbong nila sang ulihi si Naḥmanides sing mga pasipala batok sa simbahan, nga nagagamit sang iya mga sinulatan tuhoy sa debate subong pamatuod. Indi kontento sa maayo nga pagtratar sang hari kay Naḥmanides, ang mga Dominican nag-apelar kay Papa Clement IV. Bisan pa nga kapin na sa 70 ka tuig ang edad, si Naḥmanides gintabog sa Espanya.⁠c

Diin Masapwan ang Kamatuoran?

Ang argumento bala sang duha ka bahin nakabulig nga makilala ang matuod nga relihion? Bisan pa nga ginpatalupangod sang tagsa ang mga kasaypanan sang pihak nga bahin, wala nila mahatag ang maathag nga mensahe sang kamatuoran. Indi ang matuod nga Cristianismo ang malantipon nga ginpamatud-an nga sayop ni Naḥmanides kundi, sa baylo, ang hinimo sang tawo nga doktrina, subong sa panudlo sang Trinidad, nga gin-imbento sang Cristiandad sang mga siglo pagkatapos ni Jesus. Ang imoral nga paggawi kag wala kaluoy nga pagpatulo sing dugo sang Cristiandad, nga ginpatalupangod sing maisugon ni Naḥmanides, di-mabais man nga mga butang nga narekord sa maragtas.

Indi mabudlay hangpon nga, sa idalom sining mga kahimtangan, si Naḥmanides kag ang iban nga mga Judiyo wala mahaylo sang mga argumento nga pabor sa Cristianismo. Dugang pa, ang mga argumento ni Pablo Christiani wala mapasad sa maathag nga pangatarungan gikan sa Hebreong Kasulatan, kundi sa sayop nga paggamit sa rabinikong mga sinulatan.

Sa katunayan, wala ginpamatud-an ni Naḥmanides ang matuod nga Cristianismo nga sayop. Sadtong panahon niya ang matuod nga kapawa sang mga panudlo ni Jesus kag ang mga pamatuod sang iya pagka-Mesias nangin di-maathag bangod sa sayop nga pagpaathag. Ang paglutaw sang subong sini nga apostatang panudlo gintagna gid ni Jesus kag sang mga apostoles.​—⁠Mateo 7:​21-23; 13:​24-30, 37-43; 1 Timoteo 4:​1-3; 2 Pedro 2:​1, 2.

Apang, ang matuod nga relihion maathag na karon nga makilal-an. Si Jesus nagsiling nahanungod sa iya matuod nga mga sumulunod: “Sa ila mga bunga makilala ninyo sila. . . . Subong man ang maayong kahoy nagapamunga sing maayong bunga, apang ang dunot nga kahoy nagapamunga sing walay pulos nga bunga.” (Mateo 7:​16, 17) Ginaagda ka namon nga ipakilala ina. Magpabulig ka sa mga Saksi ni Jehova sa pag-usisa sing matinuyuon sa mga pamatuod sang Kasulatan. Busa matun-an mo ang matuod nga kahulugan sang tanan nga saad sang Dios nga may kaangtanan sa Mesias kag sa iya pagginahom.

[Mga footnote]

[Kapsion sa pahina 20]

Ginpakig-away ni Naḥmanides ang iya kaso sa Barcelona

[Picture Credit Line on page 19]

Mga larawan sa pahina 19-20. Ginkopya liwat gikan sa Illustrirte Pracht⁠-⁠Bibel/Heilige Schrift des Alten und Neuen Testaments, nach der deutschen Uebersetzung D. Martin Luther’s