Indi Gid Bala Malikawan ang Inhustisya?

“Walay sapayan sang tanan nga butang nagapati gihapon ako nga ang mga tawo maayo gid sing tagipusuon. Indi gid ako makapasad sang akon mga paglaum sa sadsaran nga may kagumon, kapiutan, kag kamatayon.”​—⁠Anne Frank.

GINSULAT ni Anne Frank, isa ka lamharon Judiyo nga babayi nga nagaedad sing 15, yadtong makatalandog nga mga pulong sa iya diary antes sia mapatay. Sa sulod sang kapin sa duha ka tuig, nagpanago ang iya pamilya sa isa ka kuwarto sa alibungan sa Amsterdam. Ang iya ginalauman nga isa ka mas maayo nga kalibutan naalimunaw sang ginsugid sang isa ka espiya ang ila nahamtangan sa mga Nazi. Sang masunod nga tuig, 1945, napatay si Anne bangod sang tipos sa kampo konsentrasyon sa Bergen-Belsen. Amo man sini ang nadangatan sang anom ka milyon ka iban pa nga Judiyo.

Ang yawan-on nga padihot ni Hitler sa pagpapas sa bug-os nga rasa mahimo nga amo ang labing malain nga kaso sang inhustisya sa rasa sa aton siglo, apang indi lamang amo ini. Sang 1994, kapin sa tunga sa milyon ka Tutsi ang ginpamatay sa Rwanda, bangod lamang tuhay ang ila tribo. Kag sadtong una nga inaway kalibutanon, mga isa ka milyon ka Armenianhon ang napatay sa pagpapas sa tribo.

Ang Mapintas nga mga Bahin sang Inhustisya

Ang pagpapas sa rasa indi lamang ang nagaisahanon nga bahin sang inhustisya. Bangod sang inhustisya sa katilingban, mga ikalima nga bahin sang tawhanon nga rasa ang amat-amat nga ginapatay sang kaimulon. Ang malain pa, ginabulubanta sang Anti-Slavery International nga grupo sa tawhanon nga mga kinamatarong nga kapin sa 200,000,000 ka tawo ang naulipon. Ayhan may mas madamo pa nga ulipon karon sa kalibutan sangsa bisan anong tion sa maragtas. Mahimo wala sila ginasubasta sa publiko, apang ang kahimtangan sang ila pagtrabaho masami nga mas grabe sangsa kalabanan nga mga ulipon anay.

Ginadula sang legal nga inhustisya ang panguna nga mga kinamatarong sang minilyon. “Ang paglapas sa tawhanon nga kinamatarong halos ginahimo kada adlaw, sa pila ka bahin sang kalibutan,” siling sang 1996 nga report sang Amnesty International. “Ang labi nga mahapos mabiktima amo ang mga imol kag mga kubos, ilabi na ang mga babayi, kabataan, mga tigulang kag mga refugee.” Ang report nagsiling: “Sa pila ka pungsod, ang balayan sang pungsod halos narusdak, nga wala sing legal nga ahensia agod mag-amlig sa mga mahuyang batok sa mga makusog.”

Sang 1996 linibulibo ang ginbilanggo kag ginpaantos sa kapin sa isa ka gatos ka pungsod. Kag sining karon lang nga tinuig, ginatos ka libo ka tawo ang nagkaladula lamang, ayhan gindakop sang mga puwersa sa seguridad ukon sang mga terorista. Madamo sa ila ang ginapatihan nga patay na.

Sa pagkamatuod, ang mga inaway indi gid makatarunganon, apang labi pa gid ini nga nagalala. Ginahalitan sang mga inaway karon ang mga sibilyan, lakip ang mga babayi kag kabataan. Kag indi lamang ini bangod sang patarasak nga pagpamomba sa mga siudad. Ang mga babayi kag kabataan nga babayi ginalugos subong bahin sang mga operasyon sang militar, kag madamo sang rebelde nga grupo ang pilit nga nagadakop sa mga kabataan agod hanason sila sa pagpatay. Nagakomento tuhoy sining huyog, ang report sang Nasyones Unidas nga “Epekto Sang Armado nga Inaway sa Kabataan” nagasiling: “Labi nga nagadamo nga populasyon sang kalibutan ang miserable nga wala na sing moralidad.”

Walay duhaduha nga bangod sining pagkadula sing moralidad ang kalibutan puno sing inhustisya​—⁠sa rasa man ini, sosyal, legal, ukon sa militar. Sa pagkamatuod, indi ini bag-o. Sang nagligad nga kapin sa duha ka libo kag lima ka gatos ka tuig, ang isa ka Hebreo nga manalagna nagpanalambiton: “Ang kasuguan mahuyang kag walay pulos, kag wala gid sing hustisya. Ang malaut nga mga tawo nagalandas sa mga matarong, kag gani ang hustisya ginapatiko.” (Habacuc 1:​4, Today’s English Version) Walay sapayan nga ang inhustisya pirme lapnag, ang ika-20 nga siglo amo ang tion nga ang kasangkaron sang inhustisya naglab-ot sa bag-o nga kataason.

Dapat Bala Kabalak-an ang Inhustisya?

Dapat ini kabalak-an kon personal nga nagaantos ikaw bangod sang inhustisya. Dapat ini kabalak-an bangod ginakuha sini sa kalabanan sang tawhanon nga rasa ang ila kinamatarong nga magkalipay. Kag dapat man ini kabalak-an bangod ang inhustisya masami nagadabok sa maduguon nga mga inaway, nga padayon nga nagapadabdab sa inhustisya.

Ang paghidait kag kalipay malig-on nga naangot sa hustisya, apang ginadula sang inhustisya ang paglaum kag ginadugmok ang pagkamalaumon. Subong sang masubo nga natukiban ni Anne Frank, ang mga tawo indi makapasad sang ila mga paglaum sa sadsaran nga may kagumon, kapiutan, kag kamatayon. Kaangay niya, tanan kita nagahandum sing mas maayo pa.

Bangod sining handum, ginatinguhaan sang sinsero nga mga tawo nga makapaluntad sing hustisya sa pila ka kasangkaron sa tawhanon nga katilingban. Sa sining katuyuan, ang Universal Declaration of Human Rights, nga ginpatok sang United Nations General Assembly sang 1948, nagsiling: “Ang tanan nga tawo ginbun-ag nga hilway kag alalangay sa dignidad kag mga kinamatarong. Makapangatarungan sila kag ginbugayan sing konsiensia kag dapat magpakig-angot sa isa kag isa sa espiritu sang paghiliutod.”

Maayo gid ini nga mga pulong, apang malayo pa nga matigayon sang katawhan ining hamili nga tulumuron​—⁠isa ka matarong nga katilingban diin ang tanan may alalangay nga mga kinamatarong kag ang tanan nagakabig sa iya isigkatawo subong iya utod. Ang katumanan sining tulumuron, subong ginasiling sang preambulo sang Deklarasyon sang Nasyones Unidas, mangin “sadsaran sang kahilwayan, hustisya, kag paghidait sa kalibutan.”

Nangin bahin na gid bala sang tawhanon nga katilingban ang inhustisya amo nga indi na gid ini madula? Ukon mahimo bala mapasad ang isa ka malig-on nga sadsaran sang kahilwayan, hustisya kag paghidait? Kon amo, sin-o ang makapasad sini nga sadsaran kag makapat-od nga ang tanan makabenepisyo?

[Picture Credit Line sa pahina 3]

UPI/Corbis-Bettmann