Maghalong sa Indi Matuod nga mga Impormasyon
Subong, madamo na gid kita sing mabasa nga impormasyon, kag ang pila sa sini makabulig sa aton nga mangin maayo ang aton panglawas kag maproteksionan ang aton kabuhi. Pero dapat ka maghalong sa indi matuod nga mga impormasyon, pareho sang:
Mga balita nga wala nagasugid sang bug-os nga impormasyon
Indi matuod nga mga report
Halimbawa, sang nagsugod ang COVID-19 nga pandemic, ginpaandaman sang secretary-general sang United Nations ang mga tawo parte sa paglapta sang indi matuod nga mga impormasyon. “Madamo subong sang ginasiling ang mga tawo parte sa mga bulong kuno nga makapaayo, pero ang matuod makahalit ini sa panglawas,” siling niya. “Madamo sing mabatian nga butig nga mga balita sa TV kag sa radyo. Madamo man sing wala basihan nga mga istorya nga nagalapta sa Internet. Normal na lang sa mga tawo nga ihambal ang ila kaakig kag dumot pati ang diskriminasyon nila sa iban.”
Siempre, halin sang una madamo na sing indi matuod nga mga impormasyon. Pero, gintagna sang Biblia nga sa aton panahon subong, nga “ang malaut nga mga tawo kag mga impostor magalain pa gid, nga nagapatalang kag ginapatalang.” (2 Timoteo 3:1, 13) Bangod sa Internet, mas mahapos na lang kita subong makabaton sang indi matuod nga mga balita, kag indi hungod nga mapasa man naton ini dayon sa iban. Gani, posible nga ang kalabanan nga unod sang aton email, social media, kag mga balita nga aton mabaton, puro mga impormasyon nga wala sing kamatuoran ukon fake news.
Ano ang puede mo himuon para indi ka madaya sang indi matuod nga mga impormasyon kag sang wala basihan nga mga istorya? Binagbinaga ang pila ka prinsipio sang Biblia nga makabulig sa imo.
Indi pagpatihi dayon ang tanan mo nga makita ukon mabatian
Ang ginasiling sang Biblia: “Ang tawo nga mapinatihon, nagapati sa bisan ano nga mabatian niya, apang ang tawo nga maalamon nagabinagbinag sang tagsa niya ka tikang.”—Hulubaton 14:15.
Kon indi kita maghalong, posible nga madaya kita. Halimbawa, uso subong ilabi na sa social media, ang mga piktyur nga may kapsion ukon ang malip-ot nga mga video. Ginatawag nila ini nga mga meme, kag ginahimo nila ini para tani pakadlawon ang iban. Pero, ini nga mga piktyur kag mga video clip hapos lang i-edit ukon bag-uhon. May mga video pa gani nga ginhimo parte sa isa ka tawo nga kon tan-awon may ginahimo sia ukon ginasiling, pero ang matuod wala gid ini ginhimo ukon ginsiling sina nga tawo.
“Suno sa mga researcher, ang kalabanan nga sala nga impormasyon nga makita nila sa social media amo ang mga piktyur kag mga video nga gin-edit ukon ginbag-o, pareho sang mga meme.”—Axios Media.
Pamangkuta ang imo kaugalingon: ‘Ang piktyur bala ukon video nga imo nakita, matuod ukon isa lang ka meme?’
Hibalua kon diin naghalin ang impormasyon kag ang ginasiling sini
Ang ginasiling sang Biblia: “Pat-ura ninyo ang tanan nga butang.”—1 Tesalonica 5:21.
Antes mo patihan ang isa ka istorya ukon ipasa ini sa iban, siguraduha gid anay nga matuod ini, bisan pa nagsikat na ini ukon ginasulitsulit sa mga balita. Paano?
Usisaa kon bala masaligan gid ang ginhalinan sini. Mahimo bag-uhon sang pila ka media kag sang iban pa nga organisasyon ang isa ka istorya para makakuarta sila ukon suportahan ang ila partido sa pulitika. Ipaanggid ang imo nabatian nga balita sa isa ka estasyon sa iban pa nga manugbalita. Kon kaisa, indi hungod nga mapasahan ka sang imo mga abyan sing indi matuod nga mga impormasyon paagi sa email ukon sa social media. Gani, indi gid ini pagpatihi mientras wala mo pa nausisa ang ginhalinan gid sini.
Siguraduha nga bag-o kag insakto ang imo nabaton nga impormasyon. Usisaa ang mga petsa, ang mga detalye, kag ang iban nga mga ebidensia para masigurado mo nga matuod gid ang nabaton mo nga impormasyon. May mga impormasyon nga dapat maid-id ang pagpaathag. Gani maghalong kon daw kasimple kaayo sang pagpaathag sini. May mga report man nga hungod nga ginhimo para matandog ang imo balatyagon kag mag-react ka. Dapat ka man maghalong sa sini.
“Importante gid subong nga usisaon kon bala matuod ang mga impormasyon nga imo nabaton. Daw pareho ini ka importante sang pagpanghinaw sing kamot.”—Sridhar Dharmapuri, isa ka Senior Food Safety and Nutrition Officer sang U.N.
Pamangkuta ang imo kaugalingon: ‘Matuod bala ini nga balita ukon basi opinyon lang? Kompleto bala ini nga istorya ukon basi opinyon lang sang pihak nga kampo ang ila nakuha?’
Patihi ang matuod nga impormasyon, kag indi kon ano ang gusto mo lang mabatian
Ang ginasiling sang Biblia: “Ang tawo nga nagasalig sa iya kaugalingon buangbuang.”—Hulubaton 28:26.
Kadasig lang sa aton magpati sa isa ka impormasyon ilabi na kon pareho ini sa aton opinyon. Mabal-an sang mga kompanya sa Internet ang imo mga gusto base sa pirme mo ginabuksan kag gina-search sa Internet. Amo ini ang ginabasihan nila kon ano nga balita ang ipadala sa imo. Pero dumduma nga indi buot silingon nga kon ano ang gusto ta mabatian, amo na ina ang kamatuoran.
“Ang tawo makasarang mamensar sing maayo kag maghimo sing insakto nga desisyon. Pero puede kita maimpluwensiahan sang aton mga gusto, ginalauman, ginakahadlukan, kag mga inspirasyon. Amo nga sa masami ginapatihan naton dayon ang isa ka impormasyon ilabi na kon pareho ini sa aton opinyon.”—Peter Ditto, social psychologist.
Pamangkuta ang imo kaugalingon: ‘Nagapati bala ako nga matuod ini nga impormasyon bangod lang kay pareho ini sa akon opinyon?’
Untati ang pagpasa sa indi matuod nga impormasyon
Ang ginasiling sang Biblia: “Indi kamo dapat magpalapta sing balita nga indi matuod.”—Exodo 23:1.
Dumduma nga ang mga impormasyon nga ginapasa mo sa iban may epekto sa ila ginahunahuna kag ginahimo. Posible nga indi mo man hungod nga ginpasa ang indi matuod nga impormasyon, pero mahimo nga indi gid maayo ang epekto sini sa iban.
“Antes mo ipasa sa iban ang isa ka impormasyon, una dapat mo anay pamangkuton ang imo kaugalingon, ‘Sigurado gid bala ako nga matuod ini kag puede ko ini ipasa sa iban?’ Kon himuon ina sang tanan, sigurado nga mabuhinan gid ang indi matuod nga mga impormasyon sa Internet.”—Peter Adams, isa ka senior vice president sang News Literacy Project.
Pamangkuta ang imo kaugalingon: ‘Ipasa ko bala ini nga impormasyon kay matuod ini?’