Mga Ginikanan—Paano Ninyo ‘Mapalig-on’ ang Inyo Puluy-an?

“Paagi sa kaalam ginapatindog ang balay, kag paagi sa paghantop ginapalig-on ini.”—HULUBATON 24:3.

1. Ano ang isa nga kinahanglanon para sa isa ka malig-on nga pamilya?

GINPAMANGKOT sang isa ka surbe kasan-o lang ang kapin sa 550 ka propesyonal nga nagaespesyalisar sa pagbulig sa mga pamilya kon ano nga mga kinaiya ang ila kinaandan gid nga nasapwan sa malig-on nga mga pamilya. Ang nagapanguna sa listahan amo ang: pagpakigkomunikar kag pagpamati. Ang awtor sang surbe nga si Dolores Cur­ran, nagpaathag kon ngaa: “Amo ini ang kusog nga nagapadabdab sang pag-ulikdanay, paghatagay, pagpaambitay, kag pagpalig-onay. Kon wala sing matuod nga pagpamati kag pagpaambit sang aton kaugalingon, indi kita magkilalahay. Mangin subong kita sang isa ka panimalay sang magkaupod sa kuwarto nga nagapakita sing reaksion sa baylo nga mag-ulikid sa mga kinahanglanon sang isa kag isa.” Huo, ang bukas nga komunikasyon amo ang kabuhi sang malig-on nga pamilya.

2, 3. (a) Ano nga problema ang natalupangdan bisan sa pila ka Cristianong mga puluy-an? (b) Ano ang ginapahayag sang Hulubaton 24:3, 4 nga makabulig sa pagtukod sing malig-on nga pamilya? (c) Anong mga pamangkot ang dapat sabton?

² Apang, kon wala sing pagkasuod, makapasubo ang mangin mga resulta. Halimbawa, ang isa sang mga sanga sang ­Watch Tow­er So­ci­e­ty sa Aprika ginpamangkot kon ngaa ginbiyaan sang pila ka Cristianong mga pamatan-on ang moralidad sang Biblia. “Ang daku nga kaluyahon nga may kaangtanan sa bug-os nga problema,” suno sa sabat, amo ang “kapaslawan sang mga ginikanan nga mangin maayong mga manugpalamati kag ang ila diikasarang sa pagpangatarungan sa ila kabataan. Madamo gid nga ginikanan ang wala sing suod nga kaangtanan sa ila mga anak.” Sa pagkamatuod, isa lamang ini ka bahin sang problema—apang importante. Ang indibiduwal nga pagkamatinumanon kag ang diosnon nga debosyon sa bahin sang pamatan-on, kag sang tanan man, amo ang nagapanguna. (Roma 14:12; 1 Timoteo 6:6) Binagbinaga man, ang Hulubaton 24:3, 4. Ini nagasiling: “Paagi sa kaalam ginapatindog ang balay, kag paagi sa paghantop ginapalig-on ini. Kag paagi sa ihibalo ginapuno ang mga hulot sang tanan nga bilidhon kag maayong manggad.”

³ Apang paano maaplikar ang kaalam, paghantop, kag ihibalo agod matigayon ang ginakinahanglan nga emosyonal nga pagkasuod, labi na sa mga nagahinupang? Paano mo ginalikawan ang dihungod nga pagtuga sing mga balagbag sa komunikasyon? (Ipaanggid ang Hulubaton 14:1, 12.) Labaw sa tanan, paano ikaw makatukod sing pamilya nga malig-on sa matuod nga pagsimba? Bangod madamo ang nagakinahanglan sang imo tion kag igtalupangod, mahimo nga nagapalibog ikaw kon sa diin magsugod. Ang unang kinaiya, ang kaalam, makabulig sa imo sa pagpat-od sang mga ulunahon.

Maalamon nga Magpahamtang sing mga Ulunahon

4. Ano ang dapat unahon sang isa ka Cristianong pa­milya?

⁴ “Ang kahadlok kay Jehova amo ang pamuno sang kaalam,” sulat sang salmista. (Salmo 111:10) Kinahanglanon ang imo mapuslanon nga kahadlok nga indi mapahamut-an ang Dios, upod ang imo pag-una sang pagsimba sa iya. Ang isa ka iloy nagpaathag kon paano sia kag ang iya bana madinalag-on nga nagpadaku sang ila duha ka anak nga lalaki sa pag-alagad kay Jehova: “Ginpuno namon ang amon kabuhi sing kamatuoran—pagkadto sa tanan nga kombension, paghanda kag pagtambong sa miting, kag regular nga pagpakigbahin sa pag-alagad sa latagon.” Ang iya bana nagdugang: “Ang kamatuoran indi bahin sang kabuhi, amo ini ang amon kabuhi. Ang tanan nagapalibot sa sini.” Ginauna man bala ninyo ang pagsimba kay Jehova sa inyo puluy-an?

5. Ngaa kinahanglan sang Cristianong mga ginikanan ang pagkatimbang?

⁵ Ang pagpakigbahin sa pag-alagad sa latagon subong isa ka pamilya magapasuod sa inyo, apang ang tumalagsahon nga mga kinahanglanon sang kabataan nagakinahanglan nga hatagan ninyo sila sang inyo pribado nga tion kag emosyonal nga kusog. Busa, kinahanglan ang pagkatimbang sa pagpat-od kon daw ano ka daku nga tion ang magamit mo para sa pagbantala nga hilikuton ukon sa mga katungdanan sa kongregasyon, kag subong man pagtatap sang espirituwal, emosyonal, kag materyal nga mga kinahanglanon sang ‘imo panimalay.’ Dapat kamo ‘magtuon sing una sang diosnon nga debosyon sa [inyo] kaugalingon nga panimalay.’ (1 Timoteo 5:4, 8) Agod mabuligan ang mga amay, labi na, nga matigayon ang pagkatimbang nga kinahanglanon sa ulot sang mga obligasyon sa pamilya kag ministeryal nga mga katungdanan, ang Septiembre 15, 1959 nga guwa sang The Watchtower naglaygay: “Hatagi sing nagakaigo nga bug-at ang mga kaayohan sang imo kaugalingon nga pamilya. Sa pagkamatuod wala ginapaabot ni Jehova nga Dios nga gamiton sang isa ka lalaki ang tanan niya nga tion sa mga hilikuton sa kongregasyon, sa pagbulig sa iya kauturan kag mga isigkatawo nga makatigayon sing kaluwasan, kag indi mag-atipan sang kaluwasan sang iya kaugalingon nga panimalay. Ang asawa kag kabataan sang isa ka lalaki amo ang iya una nga salabton.”

6. Anong katalagman ang dapat likawan sang mga ginikanan, kag paano ini mahimo?

⁶ Ining salabton indi nagakahulugan nga maatipan paagi sa paghinguyang sing madamo nga oras sa imo kabataan kundi paagi sa bug-os nga paghimulos sina nga tion. Sing makapasubo, ang iban nga mga ginikanan nangin masaku gid sa pag-atipan sang mga hilikuton sa kongregasyon, sang isa ka makahalangkat nga trabaho, ukon sang materyal nga mga butang nga bisan kon kaupod nila ang ila kabataan, ang ila hunahuna yara sa iban nga butang. Sa masami, sa tapos lamang sang trahedya sa pamilya nga marealisar nila nga kinahanglanon timbangtimbangon liwat ang mga butang nga ulunahon. “Ang kaalam gikan sa hitaas . . . makatarunganon, handa sa pagtuman.” (Santiago 3:17) Inang langitnon nga kaalam magabulig sa imo sa pagbahinbahin sang imo tion kag emosyon sing nagakaigo agod matuman ang tanan nga sugo ni Jehova.

Ang Bilugon kag Pagbadlong Nagahatag sing Kaalam

7. Paano ang Hulubaton 29:15 maaplikar sing epektibo?

⁷ Ang pagkalig-on sa matarong nga mga prinsipio, nga ginapasundayag sing malolo, nagasugid sa imo mga anak nga nagaulikid ikaw. Ang pagkamatinuguton nagabunga sing pagkawalay kalig-onan kag pagkadelingkwensia sang pamatan-on. “Ang bilugon kag ang pagbadlong nagahatag sing kaalam.” (Hulubaton 29:15; 22:15) Agod mangin epektibo, “ang bilugon kag ang pagbadlong” dapat updan sing gugma. Ang disiplina nga ginapadapat sing dimakatarunganon ukon sa kainit sang emosyon makabuong sang espiritu sang bata. “Mga amay, dili pagpaakiga ang inyo mga kabataan, agod nga indi sila mahanusbo.” (Colosas 3:21) Ang “bilugon” sang disiplina nagalakip sang nagakaigo nga silot, apang ang dimakatarunganon nga mga ginapangayo, sobra nga pagmulay, kag ang pagpakahuya sa bata isa ka pag-abuso sining “bilugon” kag masami nga magabuong sang pagsalig sang bata sa iya kaugalingon kag sa imo. Mahimo “mahanusbo” sia.

8. Ipaathag kon ngaa ang “pagbadlong” nagakahulugan sing kapin pa sa silot lamang?

⁸ Apang kinahanglanon ang “bilugon kag ang pagbadlong.” Kapin pa sa pagsilot ang kinahanglan sa pagbadlong; nagadalahig ini sing pagpresentar sang mga kamatuoran agod makombinse ang isa ka tawo.a Ang Hebreong tinaga para sa “pagbadlong” ginbadbad man nga ‘balos nga argumento.’ (Salmo 38:14) Busa, ang pagbadlong nagakahulugan sing pagkahanda kag ikasarang sa pagpresentar sang mga kamatuoran agod nga makita sang bata ang mga rason sang imo ginbuhat. Ang mga publikasyon sang Watch­tow­er So­ci­e­ty nagaunod sing materyal, ang iban ginsulat labi na para sa pamatan-on, nga makabulig sa pagpresentar sing maayong mga rason sa imo bata sa kon ngaa sayop ang pila ka mga dalanon. Ginagamit mo bala ini sing bug-os?

Ang Paghantop Nagabunga sing Kahanuklog

9. Ano ang paghantop, kag ngaa importante ini?

⁹ Ang paghantop isa man ka kinahanglanon nga kalantip sa komunikasyon. Ang orihinal nga Hebreong tinaga naggikan sa gamut nga tinaga nga nagakahulugan sa “paghantop sa ulot sang,” “sa pagpatuhay.” Ining mahinantupon nga paghangop nagausisa sa ubos sang maathag nga butang, kag busa kaanggid sa paghangop, kahanuklog, kag kaluoy.—1 Pedro 3:8.

10. Paano ang pag-usisa sa likod sang daw maathag nga butang nagpugong sang kaawayon sa tion sang isa ka hitabo sa panahon sang Biblia?

¹⁰ Ang isa ka halimbawa sa Biblia nga nagapakita sang bili sang paghantop ginrekord sa Josue 22:9-34. Ang mga tribo ni Ruben, Gad, kag ang katunga sang tribo ni Manases, nga ginhatagan sing duta nga panublion sa sidlangan sang Suba Jordan, nagtukod sing daku nga halaran sa ila duta. Ang iban nga mga tribo, nga nagtamod sini subong apostasya, naghanda sa pagsilot sining hungod nga paglapas sa kasugoan sang Dios. (Levitico 17:8, 9) Sa wala pa maghikot, nagpadala anay sila sing delegasyon agod makighambal sa duha ka tribo kag tunga. (Hulubaton 13:10) Ang paghambalanay nagpahayag nga ang halaran wala gintukod para sa paghalad sing mga halad kundi “sa pag-andam.” Bangod ginapain sang Suba Jordan gikan sa iban nga mga tribo, ang duha ka tribo kag tunga nabalaka gid sa posibilidad nga ang ila palaabuton nga mga kaliwatan mautod gikan sa pagsimba kay Jehova. Ang halaran mangin pahanumdom pirme, “isa ka saksi,” nga sila man, katawhan sang Dios. Daw ano nga kabaliskaran ang gintuga sini nga paathag! Tuhay nga kapawa ang ginpasilak sa butang nga daw isa ka daku nga sala. Bangod ‘makuli sa kaakig.’ nahangpan sang iban nga mga tribo ang matuod nga kahimtangan, kag nagbunga ini sing paghangop.—Hulubaton 14:29.

11. Paano ang isa ka ginikanan nagpakita sing paghantop?

¹¹ Kon may problema nga mag-utwas tuhoy sa imo anak, ginatinguhaan mo bala nga mangin mahinantupon? Halimbawa, ang isa sang mga anak nga lalaki sang isa ka Cristianong mag-asawa nagpauli sa tapos sang eskwela nga ‘akig sa kalibutan.’ “Nagdumili sia sa paghambal kon ngaa akig sia katama,” paathag sang amay. “Sang primero nagdumdom ako nga nagarebelde lamang sia, apang nian natalupangdan ko nga naghipos sia sang mamangkot ako nahanungod sa eskwelahan. Bueno, malawig kami nga naghambalanay, kag nasapwan ko nga bangod kadiutay sa iya para sa iya edad, ginasunlog sia sang mga bata sa eskwelahan. Sa tapos sia ginpasalig nga nahangpan ko kon daw ano kabudlay ini nga pagtratar, ginhatagan ko sia sing pila ka praktikal nga mga panugda agod buligan sia sa pag-atubang sini.” Ang disposisyon sang bata hinali nga nag-uswag.

12. Ngaa mabudlay para sa kalabanan nga pamatan-on ang mga tuig sang pagkatin-edyer, kag ano ang kinahanglanon sa bahin sang mga ginikanan?

¹² Nagpakita ka ayhan sing amo man nga pailob sa imo anak? Ang mga pamatan-on, labi na ang mga tin-edyer, mahimo nga maimpluwensiahan sing daku sang mga butang subong sang eskwelahan, pisikal nga panagway, seksuwal nga handum, kag pagkapopular. “Sa tanan nga hugna sang pagtubo sang tawo, ang paghinupang amo ang pinakamabudlay,” siling sang balasahon nga Adolescence. “Ang mga nagahinupang, nga mamulayon sa kaugalingon kag wala sing eksperiensia, nagabatyag nga may kulang sa ila sa isa ka kalibutan nga mapaindis-indison kag indi mahinangpanon. Sa baylo nga batunon ang kahuy-anan kag kapaslawan, ang ila reaksion amo ang mabaskog nga kaugot kag kabalaka.” Inang magamo nga mga emosyon makaapektar sa panimuot sang bata. (Ipaanggid ang Manugwali 7:7a.) Paagi lamang sa pagtukod sing suod nga komunikasyon sa imo bata nga mahangpan mo ang matuod nga palaligban kag mahangpan mo ang labing maayo nga paagi sa pagbulig.

13. (a) Ano ang pila ka balagbag sa komunikasyon? (b) Ngaa dapat iaplikar sang mga ginikanan ang Hulubaton 20:5 sing padayon? Iilustrar.

¹³ Nabudlayan ang madamo nga pamatan-on sa pagpabutyag sa pulong sang ila mga kahadlok. Busa, kon ang imo bata magsugod sa pagtu-ad, likawi ang indi mapatugsilingon nga mga komento nga nagasuntok, subong sang: ‘Amo lang gali sina? Pagdumdom ko importante gid.’ ‘Ang mabudlay sa imo amo . . .’ ‘Paano mo ini mahimo sa akon?’ ‘Bueno, ano ang imo ginapaabot? Total bata pa ikaw.’ (Hulubaton 12:18) Kon kaisa, kinahanglan nga usisaon sing dugang pa ang isa ka pamatan-on, labi na kon ang problema serioso. “Ang tawo nga mahinantupon” magapadayon sa pagtinguha nga ‘sag-ubon’ inang mga balatyagon. (Hulubaton 20:5) Natalupangdan sang isa ka Cristianong mag-asawa nga ang ila anak nga babayi nagalikaw sa mga hilikuton sang pamilya. Nag-usisa ang mga ginikanan apang napaslawan sila. Nagpadayon sila. “Sang ulihi, nagpungko ako sa katre upod sa iya, gin-agbayan ko sia, kag ginpamangkot sia liwat kon ano ang problema,” report sang iloy. “Nagahibi sia nga ginsugiran niya ako nga sa iya pagbatyag kami kag ang iban indi luyag mag-upod sa iya, gani nagapalayo sia sa masarangan niya. Ang akon una nga reaksion amo ang magsiling, ‘Makahalam-ot gid ina,’ apang ginpunggan ko ini kag namati na lamang samtang ginabubo niya ang iya tagipusuon.” Ginpasalig sia sang mga ginikanan nga nagaulikid gid sila sa iya kag gintinguhaan gid nila sa tapos sadto nga indi sia masaw-ahan sa sulod sang pamilya. Nalandas niya ang problema kag karon nagaalagad sia subong isa ka malipayon bug-os tion nga ebanghelisador.

14. Ngaa indi pa tuman ang isa ka pamilya nga suod lamang sa emosyon?

¹⁴ Ang pagtukod sing suod nga pamilya importante, kag bisan gani ang pila ka kalibutanon nga mga pamilya nakahimo sina. Apang lain nga butang ang pagtukod sing mahunahunaon sa espirituwal nga pamilya nga nagaunong kay Jehova kag nahiusa sa iya Pulong. Agod mahimo ini, kapin pa ang kinahanglanon sang sa mangin suod lamang sa emosyon sa imo mga anak.

Pagpalig-on sa Ihibalo

15. Ano nga sahi sang ihibalo ang importante, kag ngaa?

¹⁵ “Paagi sa ihibalo ginapuno ang mga hulot sang tanan nga bilidhon kag maayong manggad.” (Hulubaton 24:4) Ining bilidhon nga mga butang indi materyal nga mga bahandi kundi nagalakip sang espirituwal nga kalig-onan, nagasakripisyo sang kaugalingon nga gugma, diosnon nga kahadlok, kag pagtuo nga napasad sa ihibalo tuhoy sa Dios. Nagabunga ini sing manggaranon nga kabuhi subong isa ka pamilya. (Hulubaton 2:5; 15:16, 17; 1 Pedro 1:7) Ining ihibalo magahatag sa kabataan sing nasulod nga kusog agod nga mapamatokan nila ang mga taktika ni Satanas, bisan ang mga malalangon, kay ang Hulubaton 24:5 nagasiling: “Ang tawo nga maalam makusog, kag ang tawo nga may ihibalo nagadugang sa gahom.” Apang dapat mo ipasalop ina nga ihibalo sa ila tagipusuon.—Deuteronomio 6:6, 7; 1 Juan 2:14.

16. (a) Ano ang kinahanglanon agod mapasalop ang ihibalo tuhoy sa Dios sa tagipusuon sang imo anak? (b) Agod makabenepisyo gid ang kabataan, ano ang kinahanglanon?

¹⁶ Ang isa sang labing maayong mga bulig sa pagpasalop sang Pulong sang Dios sa imo kabataan amo ang paghiwat sing regular nga pagtuon sang pamilya nga nagapalig-on sa ila nga himuon ang kamatuoran nga ila kaugalingon. “Ang pagtuon sang pamilya nagatukod sang husto nga panimuot, agod nga ang hunahuna sang imo anak mabinatunon sa instruksion,” paathag sang isa ka madinalag-on nga ginikanan sang apat ka kabataan. Sia nagdugang: “Kon magsugod ikaw sa pagtadlong sa kabataan, sing awtomatiko may yara ikaw ‘indi mainabyanon nga tumalambong.’ Apang kon mahambalan ninyo ang materyal sa tion nga wala sing kaawayon, subong sa pagtuon sang pamilya, kapin ang kahigayunan nga ang mga punto nga luyag ipadaku magasalop.” Apang agod makabenepisyo gid ang kabataan, dapat mo ilugon si apostol Pablo, nga nagsulat: “Kay nalangkag ako sa pagpakigkita sa inyo agod nga mapaambit ko sa inyo ang mga dulot nga espirituhanon sa pagpalig-on sa inyo.” (Roma 1:11) Ang dulot ukon regalo labi na nga ginaapresyar kon ini butang nga magamit sang halatagan kag may matuod nga kapuslanan sa iya. Gani kuhaa sa materyal ang butang nga nagatandog sang kabuhi sang bata.

17. (a) Ano ang makabulig sa paghimo sang pagtuon sang pamilya nga makawiwili kag puno sing impormasyon? (b) May yara ka bala dugang pa nga mga panugda?

¹⁷ Dapat pat-uron sang mga ginikanan nga nahibaloan sang tanan sa pamilya ang oras sang pagtuon, subong man kon ano nga materyal ang binagbinagon. Ang iban nagagamit sing mga bulig sa mata, subong sang mga mapa kag tsart, agod mapadaku ang materyal. Ang iban nga mga ginikanan nagahanda sing pamahaw antes ukon pagkatapos. Sa tapos sang pagtuon, mahimo nila hambalan ang mga problema sa sulod sang adlaw ukon semana. (Tan-awa ang kaupod nga kahon para sa dugang pa nga panugda.) Labaw sa tanan, hiwata ining pagtuon sing regular! Madamo nga mga ginikanan ang dapat manikasog sing lakas sa pag-aman sing kalan-on kag puluy-an sa ila kabataan; apang mas importante ang pag-aman sing “walay simbog nga gatas sang pulong, agod nga paagi sa sini [ang imo mga anak] magatubo sa kaluwasan.”—1 Pedro 2:2; Juan 17:3.

18. Ano ang makabulig sa ‘pagpalig-on’ sang inyo pu­luy-an?

¹⁸ Ang pagtukod sing malig-on sa espirituwal nga pamilya nagakinahanglan sing kalantip kag tion. Mangin determinado sa pagpalambo sang ginakinahanglan nga mga kalantip sa komunikasyon agod nga mahuptan ang emosyonal nga kasuod sa imo kabataan. Indi pagtuguti ang bisan ano nga magpugong sa imo sa paghinguyang sing kinahanglanon nga tion sa pagpalig-on sang imo pamilya paagi sa kaalam, paghantop, kag ihibalo. Ipangamuyo ini kag upod sa imo kabataan, bangod si Jehova lamang ang makakorona sang imo mga panikasog sa ‘pagtukod’ sing kadalag-an.—Salmo 127:1.

[Footnote]

Nadumduman Mo Bala?

◻ Paano ang puluy-an ginapalig-on sang kaalam, kag ano ang makabulig sa kabataan sa pagpalambo sini?

◻ Ngaa ang paghantop nagabulig sa pagtuga sing maayong komunikasyon sa pamilya?

◻ Ngaa kinahanglanon ang ihibalo tuhoy sa Dios?

◻ Paano mahimo ang pagtuon sang pamilya nga makawiwili kag puno sing impormasyon?

[Kahon sa pahina 23]

EPEKTIBO NGA PAGTUON SANG PAMILYA

Paano hiwaton ang pagtuon?

Hupti ang relaks, apang matinahuron nga atmospera. Likawi ang mekanikal, sobra ka pormal nga paagi. Magpamangkot sing dugang nga mga pakiana kag maggamit sing mga ilustrasyon agod mapukaw ang panghunahuna kag agod madalahig ang tanan. Simpliha ang materyal kon kinahanglanon. Mas maayo nga indi paggamiton ang tion sa pagtuon sa pag-akig sa kabataan. Ayhan ang kinahanglanon nga pagbadlong sarang mahimo sing pribado.

Ano ang Dapat Ton-an?

Pilia suno sa mga kinahanglanon sang pamilya. Mangin mapasibuon. Ayhan amo ang paghanda sang semanal nga leksion sa Ang Lalantawan. Mahimo hambalan ang espesipiko nga mga hulusayon, subong sang mga problema nga ginaatubang sang mga pamatan-on sa eskwelahan, dat­ing, ex­tra­cur­ric­u­lar nga mga aktibidades, hampang kag imoral nga mga huyog. Gamita ang mga artikulo ukon mga publikasyon nga nagabinagbinag sini. Sarang mabahinbahin ang oras sa pagtuon sa pagkobre sang nanuhaytuhay nga mga tema.

San-o ini dapat hiwaton kag daw ano kalawig?

Mapat-od ini sang ulo sang pamilya sa tapos mahambalan ang mga iskedyul sang mga katapo sang pamilya subong man mabinagbinag ang ila mga limitasyon. Kinahanglan nga binagbinagon ang mga edad kag kalawigon sang igtalupangod sang kabataan. Mahimo pilion ang malip-ot nga mga sesyon sing pila ka beses sa sulod sang semana kon bata pa ang kabataan. Ginahimo sang iban ina nga mga sesyon sa lamesa sa tapos gid sang panihapon. Ang importante nga butang indi ang kalabaon kundi ang kalidad sang tion nga ginahinguyang sing tingob.

Paano ninyo masigurado nga malab-ot ang tagipusuon sang bata?

Palig-ona ang bata nga magsabat sa kaugalingon nga mga tinaga. Mataktikanhon nga maggamit sing mga pamangkot tuhoy sa pagtamod agod mahibaloan kon ano ang ginabatyag sang bata sa ginahambalan. Makapamangkot ikaw: “Ano ang ginabatyag sang kabataan sa eskwelahan nahanungod sini? Sa banta mo ayhan may punto sila?” Ukon, “Paano mo ipaathag sa imo kaklase kon ngaa wala kita nagahimo sing pagpakighilawas? Ginabatyag mo bala nga para gid ini sa imo kaayohan? Ngaa?” Maghalong nga indi magsobra ang imo reaksion sa mga sabat nga ginahatag sa mga pamangkot tuhoy sa pagtamod, agod nga ang bata indi mangalag-ag sa pagpabutyag sang iya kaugalingon sing bunayag. Hatagi sing tion nga makahambal ang kada isa, agod mapat-od nga iya nahangpan ang importante nga mga punto sing husto.