Ang Mishnah kag ang Kasuguan sang Dios kay Moises

“NAGASUGOD kita nga may balatyagon nga nagabuylog kita sa isa ka madugay na nga paghambalanay tuhoy sa mga topiko nga indi gid naton mahangpan . . . Daw yara kita sa . . . isa ka hulot-hululatan sa malayo nga erport. Mahangpan naton ang mga ginahambal sang mga tawo, apang ginaligban kita sa ila mga kahulugan kag mga kabalaka, ilabi na, sa pagkahilingagawon sang ila mga tingog.” Amo sini ang paglaragway sang Judiyong iskolar nga si Jacob Neusner sa mahimo nga balatyagon sang una nga mga nakabasa sang Mishnah. Si Neusner nagadugang: “Ang Mishnah wala sing ginsuguran. Gilayon ini nga natapos.”

Sa A History of Judaism, ginatawag ni Daniel Jeremy Silver ang Mishnah nga “ang kinahanglanon nga teksto sang rabinikong Judaismo.” Sa katunayan, nagkomento pa sia: “Ang Mishnah ang nagbulos sa Biblia subong ang pangunang kurikulum sang padayon nga [Judiyong] edukasyon.” Ngaa ang isa ka libro nga may subong sini kagumon nga estilo mangin tuman ka importante?

Ang bahin nga sabat masapwan sa sining pinamulong sa Mishnah: “Nabaton ni Moises ang Torah sa Sinai kag ginliton ini kay Josue, si Josue sa mga gulang, kag ang mga gulang sa mga manalagna. Kag ginliton ini sang mga manalagna sa mga lalaki sa daku nga pagtilipon.” (Avot 1:1) Ang Mishnah nagapangangkon nga nagahinun-anon sa impormasyon nga ginhatag kay Moises sa Bukid nga Sinai​—⁠ang wala masulat nga bahin sang Kasuguan sang Dios sa Israel. Ang mga lalaki sa daku nga pagtilipon (nga gintawag sang ulihi nga Sanhedrin) gintamod subong bahin sang malawig nga linya sang maalamon nga mga iskolar, ukon mga mangin-alamon, nga nagliton paagi sa baba sang mga panudlo sa lainlain nga kaliwatan tubtob nga ginsulat ini sang ulihi sa Mishnah. Apang matuod bala ina? Sin-o gid bala ang nagsulat sang Mishnah, kag ngaa? Naghalin gid bala kay Moises sa Sinai ang mga kaundan sini? Importante bala ini para sa aton karon?

Ang Judaismo nga Wala Sing Templo

Ang pagpati sa oral nga kasuguan sang Dios nga ginhatag dugang sa nasulat nga Kasuguan ni Moises indi anay kilala sang ginsulat ang mga Kasulatan sa idalom sang pag-inspirar.⁠a (Exodo 34:27) Pagligad sang madamong siglo ang mga Fariseo amo ang grupo sa sulod sang Judaismo nga naghimo kag nagpauswag sini nga ideya. Sadtong nahaunang siglo C.⁠E., ginpamatukan sang mga Saduceo kag sang iban pa nga mga Judiyo ining di-Biblikanhon nga panudlo. Apang, tubtob nga ang templo sa Jerusalem amo ang sentro sang Judiyong pagsimba, ang isyu tuhoy sa oral nga kasuguan segundaryo lamang. Ang pagsimba sa templo naghatag sing pat-od nga kahimusan kag kalig-unan sa pagluntad sang tagsa ka Judiyo.

Apang, sang 70 C.⁠E., ang Judiyong pungsod nakatigayon sing daku gid nga relihioso nga mga problema. Ang Jerusalem ginlaglag sang Romanong mga hangaway, kag kapin sa isa ka milyon ka Judiyo ang napatay. Ang templo, ang sentro sang ila espirituwal nga kabuhi, wala na. Ang pagkabuhi suno sa Mosaikong Kasuguan, nga nagakinahanglan sing halad kag saserdotenhon nga pag-alagad sa templo, imposible na nga himuon. Ang sadsaran nga bato sang Judaismo nadula na. Ang iskolar sang Talmud nga si Adin Steinsaltz nagsulat: “Ang kalaglagan . . . sang 70 C.⁠E. naghimo sang liwat nga pagtukod sa bug-os nga balayan sang relihiosong pagkabuhi nga isa ka hilingagawon nga kinahanglanon.” Kag gintukod nila ini liwat.

Bisan antes pa nalaglag ang templo, si Yohanan Ben Zakkai, isa ka respetado nga disipulo sang lider sang mga Fariseo nga si Hillel, nakabaton sing permiso halin kay Vespasian (nga nangin emperador sang ulihi) nga sayluhon ang espirituwal nga sentro sang Judaismo kag ang Sanhedrin halin sa Jerusalem pakadto sa Yavneh. Suno sa paathag ni Steinsaltz, pagkatapos malaglag ang Jerusalem, si Yohanan Ben Zakkai “nag-atubang sing hangkat sa pagpatok sing isa ka bag-ong sentro para sa mga tawo kag sa pagbulig sa ila nga makapasibu sa bag-ong mga sirkunstansia nga sa diin ang relihiosong kakugi dapat sayluhon sa isa pa ka importante nga punto karon nga ang Templo wala na nagaluntad.” Inang bag-ong importante nga punto amo ang oral nga kasuguan.

Bangod naguba na ang templo, ang mga Saduceo kag ang iban pa nga Judiyong mga sekta wala makahatag sing makakumbinse nga alternatibo. Ang mga Fariseo amo ang nangin nagapangibabaw nga Judiyong grupo, nga naglakip sa oposisyon. Nagapadaku sang paghiusa, ang pangunang mga rabbi nag-untat sa pagtawag sa ila kaugalingon nga mga Fariseo, ang termino nga puno sing sektaryan kag may ginadampigan sing partido nga mga kahulugan. Nakilal-an na lamang sila subong mga rabbi, “ang mga mangin-alamon sang Israel.” Ining mga mangin-alamon magahimo sing isa ka sistema nga magalakip sang ila ideya tuhoy sa oral nga kasuguan. Mangin isa ini ka espirituwal nga tinukod nga indi mas madali salakayon sang tawo sangsa templo.

Pagpapag-on sa Oral nga Kasuguan

Walay sapayan nga ang rabiniko nga akademya sa Yavneh (40 kilometros katundan sang Jerusalem) amo na karon ang pinakasentro, ang iban pa nga mga akademya nga nagatudlo sing oral nga kasuguan nag-inulhot sa bug-os nga Israel kag bisan sa malayo nga lugar subong sang Babilonia kag Roma. Apang, nagtuga ini sing problema. Si Steinsaltz nagapaathag: “Tubtob ang tanan nga mangin-alamon nagatipon sing tingob kag ang pangunang hilikuton sa pagtuon ginahimo sang isa ka grupo sang mga lalaki [sa Jerusalem], ang pagpalareho sang tradisyon natipigan. Apang ang pagdamo sang mga manunudlo kag ang pagpatindog sing lain nga mga eskwelahan nagtuga sing . . . sobra kadamo nga mga porma kag mga metodo sang ekspresyon.”

Ang mga manunudlo sang oral nga kasuguan gintawag nga Tannaim, isa ka termino nga naghalin sa Aramaikong tinaga nga nagakahulugan sing “sa pagtuon,” “sa pagsulit,” ukon “sa pagtudlo.” Ginpadaku sini ang ila metodo sang pagtuon kag pagtudlo sing oral nga kasuguan paagi sa pirme nga pagsulitsulit kag pagsaulo. Agod mapadali ang pagsaulo sa oral nga mga tradisyon, ang tagsa ka pagsulundan ukon tradisyon ginhimo nga isa ka malip-ot nga prase. Kon mas diutay ang mga tinaga, mas maayo. Ang simple, mabinalaybayon nga porma gintinguhaan nga matigayon, kag ang mga prase masunson nga ginaamba, ukon ginakanta. Apang, ining mga sulundan indi organisado, kag nagalainlain sa mga manunudlo.

Ang una nga rabbi nga naghatag sing espesipiko nga porma kag balayan sa madamong lainlain nga oral nga mga tradisyon amo si Akiba ben Joseph (c. 50-135 C.⁠E.). Tuhoy sa iya, si Steinsaltz nagsulat: “Ginpaanggid sang iya mga kontemporaryo ang iya hinimuan sa ginahimo sang isa ka obrero nga nagakadto sa uma kag nagasulod sa iya alat sang bisan ano nga makita niya, nian nagapauli kag nagapainpain sini suno sa sahi. Gintun-an ni Akiba ang madamong indi organisado nga mga tema kag ginklase ini sa lainlain nga mga kategoriya.”

Sang ikaduhang siglo C.⁠E.​—⁠kapin sa 60 ka tuig pagkatapos malaglag ang Jerusalem​—⁠ang ikaduhang daku nga Judiyong pagrebelde batok sa Roma ginpangunahan ni Bar Kokhba. Sa liwat, ang pagrebelde nagresulta sa kalamidad. Si Akiba kag ang madamo sang iya mga disipulo nalakip sa halos isa ka milyon ka Judiyong mga biktima. Ang bisan ano man nga mga paglaum nga matukod liwat ang templo narumpag sang gindumilian sang Romanong Emperador nga si Hadrian ang mga Judiyo sa pagtapak sa Jerusalem, luwas lamang sa anibersaryo sang paglaglag sa templo.

Wala gid makita sang Tannaim nga nagkabuhi pagkatapos ni Akiba ang templo sa Jerusalem. Apang ang ginbalay nga talaksan sa pagtuon sa mga tradisyon sang oral nga kasuguan nangin ang ila “templo,” ukon sentro sang pagsimba. Ang hilikuton nga ginsugdan ni Akiba kag sang iya mga disipulo sa pagpapag-on sining balayan sang oral nga kasuguan ginsalo sang katapusan sang mga Tannaim, si Judah ha-Nasi.

Ang Paghimo sa Mishnah

Si Judah ha-Nasi kaliwat nanday Hillel kag Gamaliel.⁠b Nabun-ag sang panahon sang pagrebelde ni Bar Kokhba, nangin pangulo sia sang Judiyong komunidad sa Israel sang talipuspusan sang ikaduhang siglo kag sang pamuno sang ikatlong siglo C.⁠E. Ang titulo nga ha-Nasi nagakahulugan sing “ang prinsipe,” nagapakita sang iya kahimtangan sa mga mata sang iya mga masigka-Judiyo. Masunson sia nga ginapatuhuyan lamang subong Rabbi. Ginpangunahan ni Judah ha-Nasi ang iya akademya kag ang Sanhedrin, una sa Bet She’arim kag sang ulihi sa Sepphoris sa Galilea.

Nakahibalo nga ang palaabuton nga mga pagpakig-away sa Roma mahimo nga magabutang sa katalagman sa mismo nga pagliton sang oral nga kasuguan, si Judah ha-Nasi determinado nga hatagan ini sing balayan nga magapat-od sang pagtipig sa sini. Gintipon niya sa iya akademya ang labing tumalagsahon nga mga iskolar sa panahon niya. Ang tagsa ka punto kag tradisyon sang oral nga kasuguan ginbaisan. Ang sumaryo sining mga diskusyon ginpapag-on nga mangin tuman kalip-ot nga mga prase, nga nagasunod sang isa ka estrikto nga sulundan sang mabinalaybayon nga Hebreong prosa.

Ining mga sumaryo gin-organisar sa anom ka dalagku nga dibisyon, ukon Kategoriya, suno sa pangunang mga topiko. Ginbahinbahin ini ni Judah sa 63 ka seksion, ukon mga tractate. Ang espirituwal nga edipisyo kompleto na karon. Tubtob sadto nga tion, ina nga mga tradisyon pirme ginliton sing oral. Apang subong dugang nga pangamlig, ang katapusan nga daku nga tikang ginhimo​—⁠ang pagsulat sa tanan nga butang. Ining makatalandog nga bag-ong nasulat nga balayan nga nagaunod sang oral nga kasuguan gintawag nga Mishnah. Ang ngalan nga Mishnah naghalin sa Hebreong tinaga nga sha·nah’, nga nagakahulugan sing “sa pagsulit,” “sa pagtuon,” ukon “sa pagtudlo.” Katumbas ini sa Aramaiko nga tenaʼʹ, nga gikan sini naghalin ang tan·na·ʼimʹ, ang termino nga ginagamit sa mga manunudlo sang Mishnah.

Indi ang pagpatok sing isa ka pat-od nga hubon sang kasuguan ang katuyuan sang Mishnah. Labi sini nga ginahinun-anunan ang mga eksepsion, nagahaumhaum nga ang bumalasa nakahibalo sang sadsaran nga mga prinsipio. Ang matuod, ginasumaryo sini kon ano ang ginhambalan kag gintudlo sa rabinikong mga akademya sadtong panahon ni Judah ha-Nasi. Ang Mishnah gintuyo agod mangin balayan sang oral nga kasuguan para sa dugang pa nga binais, isa lamang ka balayan nga porma, ukon sadsaran nga balayan, nga pagatukuran.

Sa baylo nga ipahayag ang bisan ano nga butang nga ginhatag kay Moises sa Bukid nga Sinai, ang Mishnah nagahatag sing paghangop sa paghimo sing oral nga kasuguan, ang ideya nga nagsugod sa mga Fariseo. Ang impormasyon nga ginrekord sa Mishnah nagahatag sing kasanag sa mga pinamulong sa Cristianong Griegong Kasulatan kag sa mga diskusyon sa tunga ni Jesucristo kag sang mga Fariseo. Apang, dapat maghalong bangod ang mga ideya nga makita sa Mishnah nagapabanaag sang Judiyong mga punto-de-vista gikan sang ikaduhang siglo C.⁠E. Ang Mishnah amo ang taytay sa ulot sang panag-on sang ikaduhang templo kag sang Talmud.

[Mga footnote]

[Kahon sa pahina 26]

Ang Mga Dibisyon Sang Mishnah

Ang Mishnah ginabahinbahin sa anom ka Kategoriya. Nagaunod ini sing 63 ka magagmay nga mga libro, ukon mga tractate, nga ginbahinbahin sa mga kapitulo kag mishnayot, ukon mga parapo (indi mga bersikulo).

1. Zeraim (Mga Kasuguan sa Agrikultura)

Ining mga tractate nagalakip sa mga paathag tuhoy sa mga pangamuyo sa pagkaon kag sa agrikultura. Nagalakip man ini sa mga kasuguan tuhoy sa ikapulo, saserdotenhon nga mga bahin, mga panaghaw, kag mga tinuig sang Inugpahuway.

2. Moed (Balaan nga mga Okasyon, mga Kapiestahan)

Ang mga tractate sa sining Kategoriya nagahinun-anon sang mga kasuguan may kaangtanan sa Inugpahuway, sa Adlaw sang Katumbasan, kag sa iban pa nga mga kapiestahan.

3. Nashim (Mga Babayi, Kasuguan sa Pag-asawahay)

Ining mga tractate nagahinun-anon sang pag-asawahay kag diborsio, mga sumpa, mga Nasareo, kag sang mga kaso sang ginapanagupnop nga panghilahi.

4. Nezikin (Mga Danyos kag Sibil nga Kasuguan)

Ang mga tractate sa sining Kategoriya nagatuptop sa mga tema may kaangtanan sa kasuguan sibil kag propiedad, mga korte kag mga silot, sa hilikuton sang Sanhedrin, idolatriya, mga sumpa, kag sa mga Etika sang mga Amay (Avot).

5. Kodashim (Mga Sakripisyo)

Ining mga tractate nagahinun-anon sang mga regulasyon nga may kaangtanan sa mga halad nga sapat kag uyas subong man sang kadakuon sang templo.

6. Toharot (Mga Rituwal sa Pagputli)

Ining Kategoriya nagalakip sa mga tractate nga nagahinun-anon sang rituwal sa pagputli, pagpaligo, paghugas sang mga kamot, mga balatian sa panit, kag pagkadiputli sang lainlain nga mga butang.

[Kahon sa pahina 28]

Ang Mishnah kag Ang Cristianong Griegong Kasulatan

Mateo 12:​1, 2: “Sa sadto nga panag-on si Jesus nag-agi sa tunga sang mga uma sang uyas sang inugpahuway. Ang iya mga disipulo gingutom kag nagsugod sa pagpangutol sing mga uhay kag sa pagkaon. Sang nakita ini ang mga Fariseo nagsiling sa iya: ‘Yari karon! Ang imo mga disipulo nagahimo sang indi suno sa kasuguan nga himuon sa inugpahuway.’ ” Ang Hebreong Kasulatan wala nagadumili sang ginhimo sang mga disipulo ni Jesus. Apang sa Mishnah makita naton ang listahan sang 39 ka buhat nga gindumili sang mga rabbi sa Inugpahuway.​—⁠Shabbat 7:⁠2.

Mateo 15:​3: “Bilang sabat nagsiling [si Jesus] sa ila: ‘Ngaa bala ginalampasan ninyo ang sugo sang Dios bangod sang inyo tradisyon?’ ” Ginapamatud-an sang Mishnah ini nga panimuot. (Sanhedrin 11:3) Aton mabasa: “Mas daku pa nga pag-estrikto ang maaplikar sa [pagsunod sa] mga pinamulong sang mga Escriba sangsa [pagsunod sa] mga pinamulong sang [nasulat] nga Kasuguan. Kon ang isa ka tawo nagsiling, ‘Indi obligado ang magsuksok sing filacteria’ sa bagay nga ginalapas niya ang ginasiling sang Kasuguan, wala sia makasala; [apang kon nagsiling sia], ‘Dapat nga may lima ini ka partisyon’, sa bagay nga gindugangan niya ang mga pinamulong sang mga Escriba, nakasala sia.”​—⁠The Mishnah, ni Herbert Danby, pahina 400.

Efeso 2:​14: “Sia [si Jesus] amo ang aton paghidait, sia nga naghimo nga isa sang duha ka partido kag nagguba sa dingding nga nagaulot sa ila.” Ang Mishnah nagasiling: “Sa sulod sang Temple Mount amo ang alubaybay nga may barandilya (ang Soreg), nga napulo ka dapal ang kataason.” (Middot 2:3) Ang mga Gentil gindumilian sa pag-agi sa sining lugar kag sa pagsulod sa mas nasulod nga mga luwang. Mahimo nga ginpatuhuyan ni apostol Pablo ining dingding sa malaragwayon nga paagi sa pagsulat sa mga taga-Efeso sang 60 ukon 61 C.⁠E., sang nagatindog pa ini. Ang simbuliko nga dingding amo ang katipan sang Kasuguan, nga madugay na nga naghamulag sa mga Judiyo kag sa mga Gentil. Apang, pasad sa kamatayon ni Cristo sang 33 C.⁠E., ang dingding gindula.