Ang Cesaria​—⁠Kag ang Unang mga Cristiano

ANG unang tupad-baybay nga siudad sang Cesaria, ginpatok ni Herodes nga Daku wala madugay antes matawo si Jesucristo, amo ang lugar sang madamong arkeolohiko nga mga tukib sining karon. Ang “King Herod’s Dream,” isa ka eksposisyon sining mga tukib, nagalibot karon sa Naaminhan nga Amerika.⁠a

Natigayon ni Herodes ang kahamuot sang Romanong emperador nga si Caesar Augustus. Busa, gintawag niya ang siudad nga Cesaria (nagakahulugan, “Iya ni Cesar”) kag ang pantalan sini nga Sebastos (Griego para sa “Augustus”). Ang mga manugpangabudlay ni Herodes naghimo sing tumalagsahon nga pantalan para sa ayhan isa ka gatos ka barko, kag nagpatindog sila sing isa ka matahom nga templo nga may daku nga estatwa para sa pagsimba sa emperador.

Romanong Administrasyon

Ang Cesaria nangin ang opisyal nga puluy-an sang Romanong mga opisyal​—⁠ang mga tawo nga nagadumala sang Judea. Ang Cesaria amo ang sentro sang hilikuton sa politika kag militar sang Roma. Didto sini nga ang opisyal sang militar nga si Cornelio kag ang “iya mga himata kag suod nga mga abyan” nangin unang disirkunsidado di-Judiyo nga nagbaton sang Cristianismo. (Binuhatan, kapitulo 10) Ang ebanghelisador nga si Felipe nagkadto sa Cesaria; amo man si apostol Pedro. Ang iban sa mga barko nga gingamit ni apostol Pablo sa iya misyonero nga mga paglibot nagdungka sa pantalan sang Cesaria. Kag sang mga tuig 56 C.⁠E., sanday Pablo kag Lucas nagdayon sa puluy-an ni Felipe, nga ayhan nag-istar didto kag nga ang apat ka anak nga dalaga nag-alagad man sa Dios.​—⁠Binuhatan 8:​40; 12:​18, 19; 18:​21, 22; 21:​8, 9.

Didto sa Cesaria nga si Pablo gindala sa atubangan sang Romanong gobernador nga si Felix. Didto man ginsiling ni Pablo ang iya bantog nga mga pulong kay Festus: “Nagaapelar ako kay Cesar!”​—⁠Binuhatan, kapitulo 23⁠–​26.

Ang Eksposisyon

Pagsulod sa sining eksposisyon, maatubang mo ang estatwa ni Tyche, ang diosa sang Cesaria. Ang iya ngalan nagakahulugan sing “Swerte” ukon “Maayo nga Kapalaran.” Apang, ang mga Cristiano didto wala magsalig sa dios sang swerte kundi sa matuod nga Dios, si Jehova. Nagtuo man sila kay Jesucristo, ang isa nga gintinguhaan nga patyon ni Hari Herodes.

Sa masunod nga duha ka hulot, makita ninyo kon paano natukiban sang mga arkeologo ang mga butang nga nakit-an sa Cesaria kag kon paano ginhimo ang pantalan. Nian, sa ikaapat nga hulot, makita ninyo ang reproduksion sang isa sang daku nga mga tukib sa Cesaria. Amo lamang ini ang nahibaluan nga inskripsion sang Romanong gobernador nga sa atubangan niya gindala si Jesucristo. Ang inskripsion mabasa: “Poncio Pilato, pangulong opisyal sang Judea.”

Yari man sa sining hulot ang duha ka magagmay nga saway nga sensilyo nga makawiwili gid katama. Ang una (sa tuo) may inskripsion: “Tuig dos sang kahilwayan sang Sion.” Sa ikaduha amo ang mga pulong: “Tuig kuwatro sang paggawad sa Sion.” Ginpetsahan sang mga eskolar ining mga sensilyo sing 67 C.⁠E. kag 69 C.⁠E. Ang “kahilwayan” nga ginapatuhuyan amo ang panag-on nga ginlikupan sang mga Judiyo ang Jerusalem, sa tapos ginpaisol ni Cestius Gallus ang iya nagasalakay nga Romanong hubon sang tuig 66 C.⁠E.

Ina nga pag-isol nagpaposible sang pagpalagyo gikan sa Jerusalem. Ang mga tawo nga nagtuo kay Jesus nagpalagyo, kay ginsiling niya sing pat-od: “Kon makita ninyo ang Jerusalem nga nalikupan sing mga hangaway, nian kilalaha ninyo nga yara na ang iya kamusmusan. Nian ang mga yara sa Judea magpalagyo sa mga bukid, kag ang mga sa sulod sang banwa magguwa, kag ang sa kaumhan dili magsulod sa iya.” (Lucas 21:​20, 21) Sing maathag, ang mga manughimo sining mga sensilyo sang “kadalag-an” wala gid sing hinalung-ong nahanungod sa kalaglagan nga nagahulat sa ila!

Sang tuig 70 C.⁠E., ang Romanong hangaway nagbalik, nagdaug sa Jerusalem, kag naglaglag sang templo. Suno kay Josephus, ginpatay nila ang kapin sa isa ka milyon ka tawo nga nagdugok sa siudad para sa Paskwa. Ginsaulog sang Romanong heneral nga si Tito ini nga kadalag-an​—⁠kag ang kaadlawan sang iya utod nga si Domitian​—⁠upod ang mga hampang sa ampiteatro sang Cesaria. Ginhaboy sa mga sapat nga mapintas ang 2,500 ka bilanggo, ginsunog, ukon ginpatay sa gladiatoryal nga mga hampang.

Ang masunod nga hulot sang eksposisyon nagaunod sang estatwa sang madamo sing suso nga diosa sa pertilidad nga si Artemis sang Efeso. Amo man ini ang diosa nga nagkinagual ang mga sumilimba sa Efeso sang ang pagbantala ni Pablo nagpahulag sa madamo nga sikwayon ang makangilil-ad nga pagsimba sa idolo kag nagsunod kay Jesucristo.​—⁠Binuhatan 19:​23-41.

Ang display sang mga pidaso sang buka nga mga kolon nagapakita sang kasangkaron sang unang siglo nga paglakbay subong sang ginapakita sa Kasulatan. Sa isa lamang ka bodega anay, nakita ang mga pidaso sang kolon gikan sa layuay nga mga lugar subong sang Yugoslavia, Italya, Espanya, kag ayhan Naaminhan nga Aprika. Paagi sa sinang masangkad nga paglakbay, mahapos mahangpan nga mahimo nga ang mga bisita gikan sa malayo nakalab-ot sa Romanong Emperyo sang Pentecostes 33 C.⁠E. Didto, nabatian sang madamo ang maayong balita sa ila kaugalingon nga hambal, nangin mga tumuluo, kag ginbawtismuhan. Ayhan, gindala sang iban ang maayong balita pabalik sa ila kaugalingon nga kadutaan nga sakay sang mga barko halin sa Cesaria.​—⁠Binuhatan, kapitulo 2.

Sa masunod nga hulot, ang daku kag puti rektanggulo nga plake nagasuporta sa mga buka sang ikatlo- ukon ikap-at ka siglo nga marmol nga tip-ak. Ginalista sini ang 24 ka dibisyon, ukon mga kurso, sang saserdotenhon nga pamilya sing pasunod suno sa pag-alagad nila sa templo sa Jerusalem. Ina nga templo nahamtang nga guba sa sulod sang ginatos ka tuig, apang ang mga Judiyo nagsalig nga patindugon ini liwat. Mga siglo sang ulihi nangamuyo gihapon sila nga ipasag-uli sang Dios ang saserdotenhon nga mga kurso sang kaadlawan nila. Apang ang templo wala liwat matukod. Gintagna ni Jesus ang kalaglagan niya. Apang antes ini ginlaglag, si apostol Pablo, isa ka Judiyo kag Fariseo anay, nagpakita nga ginbuslan sang Dios inang templo sing isa nga mas maayo​—⁠sing mas daku nga ­templo, isa nga espirituwal, nga ang hinimu-sang-kamot nga tinukod sa Jerusalem ang nag-ilustrar lamang, naglarawan, ukon nagrepresentar.​—⁠Mateo 23:​37⁠–​24:​2; Hebreo, kapitulo 8, 9.

Mga siglo ang nagligad kag ang mga konkistador nag-abot kag nagligad. Ang kagulub-an sang Cesaria nalunod sang ulihi sa idalom sang balas kag sang dagat. Didto ginhulat nila ang modernong mga arkeologo, nga ang mga tukib nagbulig sa aton sa paghangop sing labi pa nahanungod sa pagkabuhi sang una nga tion kag nahanungod sa mga butang nga nabasa naton sa Pulong sang Dios, ang Biblia.

[Footnote]

[Piktyur sa pahina 24]

Tyche, diosa sang “maayo nga swerte” sang Cesaria

[Picture Credit Lines sa pahina 23]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

Sa maayong kabubut-on sang Natural History Museum of Los Angeles County

[Picture Credit Lines sa pahina 24]

Aaron Levin

Israel Department of Antiquities and Museums; mga ritrato gikan sa Israel Museum, Jerusalem

Sa maayong kabubut-on sang Natural History Museum of Los Angeles County