Pagpakigkomunikar!

● Binagbinaga ini nga sitwasyon. Ginasuyaan si Sam sang mga tawo kay sa sulod sang pila ka tuig indi sia gihapon gusto maggamit sing bag-o nga teknolohiya para makakomunikar sa iya mga paryente kag mga abyan. Ang tanan, pati na ang iya tin-edyer nga mga bata, gusto maggamit sing bag-o nga teknolohiya. Si Sam naglahog sa iya 16 anyos nga bata nga babayi, “Maayo pa sang una kay personal nga nagaistoryahanay ang mga tawo.”

Dayon, namensar liwat si Sam. Nadumduman niya ang mga tawo nga tinuig na nga wala niya makita ukon maistorya. Nadumduman man niya ang ila mga paryente nga sa sobra nga kasakuon daw wala na sia sing balita sa ila. ‘Kon gusto ko makigkomunikar sa ila,’ sa pensar ni Sam, ‘dapat siguro magamit na ako sing moderno nga komunikasyon.’ Tungatunga na sadto sang ika-20 nga siglo sa kaumhan sang Estados Unidos, amo pa lang kag nagpasugot si Sam nga magpatakod sing telepono.

Masaylo kita sa tuig 2012. Ang apo ni Sam nga si Nathan bag-o lang nakatapos istorya sa telepono kanday Roberto kag Angela, ang iya mga abyan nga nagsaylo sa malayo nga pungsod. ‘Baw, pulo na sila ’to ka tuig!’ Sa pensar ni Nathan nga daw nakibot sa kadasig sang tion.

Sa sulod sang pila ka tuig, kontento na si Nathan nga tawgan sia sang iya mga paryente kag mga abyan nga nagsaylo sa iban nga lugar. Pero subong, halos tanan, pati ang tin-edyer niya nga mga bata, nagagamit na sing social network.

Ginasuyaan si Nathan kay indi sia maggamit sing bag-o nga mga teknolohiya. “Maayo pa sang una kay maistorya mo ang tawo sa telepono kag mabatian ang iya tingog,” siling niya. Pero subong, nagapamensar na si Nathan: ‘Kon gusto ko makigkomunikar sa akon mga kilala, dapat siguro magamit na ako sing moderno nga komunikasyon.’

Pareho man bala kay Nathan ang imo ginabatyag? Natural lang nga gusto sang tawo makigkomunikar sa iban. (Genesis 2:18; Hulubaton 17:17) Bangod madamo na ang nagagamit sing mga social network, ano ang dapat mo mahibaluan parte sa sini?

Ngaa Madamo ang Nagagamit Sini?

ANO nga mga paagi sang komunikasyon ang gingamit mo halin sang nagligad nga bulan?

Pag-istoryahanay sing personal

Sulat ukon kard

Telepono

E-mail

Text

Instant message

Video chat

Social network

Madamo na gid sing paagi sa komunikasyon, kag ang kada isa may mga bentaha kag mga disbentaha. Binagbinaga ang pila ka halimbawa:

PAG-ISTORYAHANAY SING PERSONAL

Bentaha: Makita mo bisan ang gamay nga pagbag-o sang ekspresyon sang guya, tono sang tingog, kag pagkompas.

Disbentaha: Dapat makitaay gid ang duha ka tawo.

SULAT UKON KARD

Bentaha: Mainabyanon kay ginhimo gid ini para sa imo.

Disbentaha: Madugay magsulat kag inadlaw pa antes mabaton.

E-MAIL

Bentaha: Madasig himuon kag mabaton dayon.

Disbentaha: Wala gawa balatyagon—kag mahimo lain pa ang pag-intiende sang nagabasa.

Ang social networking naman siling sang iban, amo ang pinakamaayo nga paagi sa pagkomunikar. May ginatos ka social network, kag ang pinakapopular amo ang Facebook nga may mga 800 milyones ka miembro! “Kon ang Facebook isa ka pungsod,” siling sang magasin nga Time, “amo ini ang ikatlo sa pinakadaku, sunod sa China kag India.” Ano ang social network, kag ngaa madamo ang nagagamit sini?

Ang social network isa ka Web site nga ang mga nagagamit sini puede maghatag sing impormasyon sa pinili niya nga mga abyan. “Madasig ini nga paagi sa pagkomunikar sa iban,” siling sang 21 anyos nga si Jean. “Mahapos mo mapakita sa ila ang imo mga piktyur.”

Ngaa indi ka na lang maghimo sing sulat? ‘Kadugay pa na ya,’ sabat sang iban kag kagasto pa magpa-print sing piktyur. Ti, ngaa indi ka magtawag sa telepono? Uyang sa tiempo kay tawgan mo gid sila isaisa, kag basi ang iban wala pa makapauli ukon indi mo pa maistorya. Ti puede ka man ka-e-mail? “Wala na may naga-reply sa e-mail,” siling sang 20 anyos nga si Danielle, “kag kon mag-reply gid man sila, sinemana pa. Pero sa social network, i-post ko lang ang akon comment kon ano ang ginahimo ko, kag ma-post man sang comment ang akon mga abyan parte sa nagakatabo sa ila. Pag-log-on namon, mahibaluan na namon ang nagakatabo sa isa ka isa. Kahapos lang!”

Indi tanan nga ginaistoryahan sa social network wala sing pulos. Halimbawa, sang naglinog kag nag-tsunami sa Japan sang Marso 11, 2011, madamo ang naggamit sing social network para mahibaluan kon ano ang natabo sa ila mga hinigugma.

Binagbinaga ang halimbawa ni Benjamin nga nagaistar sa Estados Unidos. “Wala sing telepono sa Japan pagkatapos sang tsunami,” siling niya. “Ang isa ko ka kilala nagsiling nga nag-e-mail sia sa amon abyan sa Tokyo, pero wala pa ini nakabalos. Gingamit ko dayon ang akon cell phone kag gintan-aw sa Internet ang social network page sang amon abyan. Nakita ko dayon ang iya mensahe nga OK lang sia kag balitaan lang niya kami sa mga natabo.”

Nagpadayon si Benjamin: “Para makontak ko ang iban nga nakakilala sa iya kag wala sing social network page, kinahanglan ko pa pangitaon ang ila mga e-mail adres, kag mag-e-mail sa kada isa sa ila. Sa sulod sang pila ka adlaw, gamay lang ang nagbalos. Ang isa gani duha pa ka semana! Madamo abi sila sang nabaton nga e-mail amo nga ayawan man sila balos. Kadasig lang tani kon may social network page sila. Pila lang ka minutos, nahibaluan na tani sang tanan ang nagakatabo sa isa kag isa!”

Matuod nga madamo gid sing bentaha ang social network. Pero may mga disbentaha man bala ini? Kon amo, ano ini, kag paano mo malikawan?

[Kahon/Mga Retrato sa pahina 5]

PAANO INI GAMITON?

1. Post ka sing mensahe (status update) sa imo page.

2. Mabasa sang tanan nga nakalista sa imo friends list ang imo mensahe kon mag-log-on sila. Mabaton mo man ang ila mga mensahe kon mag-log-on ka sa imo page.

Apat ka Pamangkot Parte sa Social Networking

Pareho sa iban nga paggamit sang Internet, may katalagman man sa social networking.a Bangod sini, binagbinaga ang masunod nga mga pamangkot.

1 Ano ang Epekto sang Social Networking sa Akon Privacy?

“Ang tawo nga palahambal madali makasala. Maalamon ang tawo nga makahibalo magpugong sang iya baba.”—Hulubaton 10:19, Ang Pulong sang Dios, APD.

Ano ang dapat mo mahibaluan? Kon indi ka maghalong, ang imo profile, piktyur, status update (malip-ot nga mga mensahe sa tanan nga ara sa imo friends list), kag comment (imo reply sa status update sang iban) makahatag sing sobra nga impormasyon parte sa imo. Halimbawa, mahimo mahibaluan sang iban kon sa diin ka nagaistar, kon ara ukon wala ka sa inyo balay, kag kon sa diin ka nagaobra ukon nagaeskwela. Ang imo adres kag ang imo gin-post nga, “Mabakasyon kami buas!” bastante na para mahibaluan sang kawatan kon san-o sia mangawat.

Ang iban nga detalye, pareho abi sang imo e-mail adres, birth date, ukon numero sang telepono, mahimo gamiton para tinontohan ka, pahugon, ukon kawaton ang imo identidad. Pero madamo nga tawo ang nagabutang sini nga impormasyon sa ila social networking page.

Nagakalipat ang mga tawo nga kon maka-post na sila sa Internet, makita na ini sang publiko. Bisan ibutang pa nila sa ila status nga “Friends Only,” wala sila sing kontrol kon ano ang himuon sang ila mga “friend” sa ginahatag nila nga impormasyon. Ang matuod, ang tanan nga gin-post sa social network indi na pribado ukon madali na ini makita sang publiko.

Ano ang mahimo mo? Mangin pamilyar sa mga privacy setting sang imo social network kag gamita ini. Ipakita lang ang imo status update kag piktyur sa mga tawo nga kilala kag ginasaligan mo.

Pero dapat mo mahibaluan nga mahimo madamo ang makakita sang imo gin-post bisan pa ginlimitehan mo ini. Tan-awa pirme ang imo page kon may mga ginbutang ka nga mahimo gamiton sang mga manugtonto para mabal-an kon diin ka ukon para kawaton ang imo personal nga impormasyon. Bisan pa sa mga friend mo, indi ka dapat mag-post sang mga impormasyon nga makaguba sang imo privacy ukon privacy sang iban. (Hulubaton 11:13) Kon may mga sekreto ka nga gusto isugid, gamita ang iban nga paagi sang komunikasyon. “Ang pag-istorya sa telepono mas personal kag pribado,” siling sang isa ka bataon nga babayi nga si Cameron.

Ano ang punto? Ginsumaryo ini sang babayi nga si Kim. “Kon ginapamensar mo kon ano ang imo ginahimo,” siling niya, “mamentinar mo ang imo privacy sa social network. Kon gustuhon mo gid, malikawan mo ang mga problema.”

2 Ano ang Epekto sang Social Networking sa Akon Tion?

‘Pat-ura ninyo ang mas importante nga mga butang.’—Filipos 1:10.

Ano ang dapat mo mahibaluan? Ubuson sang social networking ang imo tion, kag indi mo na mahimo ang mas importante nga mga butang. Subong sang ginsiling ni Kay, “kon mas madamo ka sing kilala, mas magadugay ka sa paggamit sing social network kag daw indi mo na ini pag-untatan.” Binagbinaga ang ginsiling sang iban nga nakaeksperiensia sini.

“Mabudlay untatan ang social networking, bisan indi mo na ini gusto. Makaaladik ini.”—Elise.

“Madamo ka sing puede himuon, pareho sang mga hampang, test, music fan page, kag pati na ang pagtan-aw sang profile page sang imo mga friend.”—Blaine.

“Makaaladik gid ini, kag indi mo ini marealisar asta nga mag-abot si Nanay mo kag pamangkuton ka kon ngaa wala ka pa makapanghugas sang pinggan.”—Analise.

“Nagadalidali na ako pauli pagkatapos sang amon buhi sa eskwelahan para tan-awon kon sin-o ang nag-reply sa akon mga gin-post. Dayon, kinahanglan ko man mag-reply sa ila tanan kag tan-awon ang ila mga gin-upload nga piktyur. Kairitable sa akon kon naga-Internet ako, kag indi ko gid gusto nga madisturbo. Ang pila sa akon mga kilala daw bilog nga adlaw sa Internet, bisan pa ara sila sa balay sang iban kag tungang gab-i na!”—Megan.

Ano ang mahimo mo? Ang tion importante gid, kag indi ini dapat pag-uyangan. Maayo gid kon badyeton mo ini pareho sang kuarta. Una, isulat kon daw ano ka lang dapat kalawig sa paggamit sing social network. Dayon, pagligad sang isa ka bulan, tan-awa kon nasunod mo ini. Kon wala, maghimo sing mga pagbag-o.

Kon isa ikaw ka ginikanan kag ang imo mga tin-edyer tama kadugay maggamit sing social network, hibalua kon ano gid ang mga rason. Halimbawa, ang libro ni Nancy E. Willard nga Cyber-Safe Kids, Cyber-Savvy Teens nagsiling nga ang sobra nga paggamit sing social network mahimo bangdan sang kabalaka, stress, kag wala sing pagsalig sa kaugalingon. “Madamo nga tin-edyer ang nabalaka gid sa ila social status,” siling niya. “Kon ang basihan sang mga tin-edyer sang ila [social status] amo ang kadamuon sang ila abyan sa Internet, madali sila maadik.”

Indi pagtuguti ang social networking ukon bisan ano nga ginahimo sa Internet nga mag-upang sa imo pagtinguha nga mangin suod sa inyo pamilya. “Ang Internet . . . ” sulat ni Don Tapscott sa iya libro nga Grown Up Digital “nagapahapos sa komunikasyon sang malayo nga miembro sang pamilya, pero nagapalayo naman ini sa ila kon updanay sila sa balay.”

Ano ang punto? Ang tin-edyer nga si Emily nagsiling: “Sa banta ko ang social networking isa ka mahapos nga paagi sa pagkomunikar sa mga tawo. Pero pareho sang bisan ano nga butang, dapat makahibalo ka kon san-o mo ini untatan.”

3 Ano ang Epekto sang Social Networking sa Akon Reputasyon?

“Mas maayo nga pilion ang maayo nga reputasyon sang sa madamo nga manggad. Ang pagtahod sang mga tawo sa imo mas bilidhon pa sang sa bulawan kag pilak.”—Hulubaton 22:1, APD.

Ano ang dapat mo mahibaluan? Ang gina-post mo sa social network may epekto sa imo reputasyon nga mahimo indi mo na mabawi. (Hulubaton 20:11; Mateo 7:17) Madamo ang wala makahibalo sa posible nga katalagman sini. “Kon nagagamit ang mga tawo sing social network, daw indi na sila makapamensar kon ano ang husto,” siling sang pamatan-on nga si Raquel. “Ginahambal nila ang mga indi nila mahambal sa personal. Wala marealisar sang iban nga sa isa lang ka indi maayo nga komento, maguba ang ila reputasyon.”

Kon maguba ang imo reputasyon sa social network, indi ini madali makay-o. Ang Grown Up Digital nagsiling: “Madamo sang mga nagagamit sang social network ang nadulaan sang obra ukon wala ginbaton sa obra bangod sa ila mga gin-post sa Internet.”

Ano ang mahimo mo? Tan-awa ang imo social network page kag dayon ipamangkot ang masunod: ‘Amo bala sini ang gusto ko nga pagtan-aw sang iban sa akon? Kon tan-awon sang iban ang gin-post ko nga piktyur, ano ang masiling nila sa akon? “Daw nagapangganyat”? “Tama ka seksi”? “Sobra kahilig sa party”? Halimbawa, kon nagaaplay ako sing trabaho kag makita sang akon ginaaplayan ang akon social network page, amo bala sini ang gusto ko nga impresyon niya sa akon? Ginapakita bala sang akon mga piktyur kon ano ang akon mga prinsipio?

Kon isa ikaw ka pamatan-on, pamangkuta ang imo kaugalingon: ‘Ano abi kon makita sang akon ginikanan, maestro ukon maestra, ukon isa ka tawo nga ginatahod ko gid ang akon page? Mahuya bala ako sa ila makita kag mabasa?’

Ano ang punto? Kon parte sa imo reputasyon, dumduma ang ginhambal ni apostol Pablo: “Ang ginasab-ug sang tawo, ini man ang iya anihon.”—Galacia 6:7.

4 Ano ang Epekto sang Social Networking sa Akon Pagpakig-abyan?

“Maglakat upud sa maalam nga mga tawo kag manginmaalam ka, apang ang kaupdanan sang mga buangbuang magaantus.”—Hulubaton 13:20.

Ano ang dapat mo mahibaluan? Ang imo mga abyan makaimpluwensia sa imo panghunahuna kag paggawi. (1 Corinto 15:33) Gani dapat lang nga pilion mo ang imo mga abyan sa social network. Gina-accept sang iban ang tama kadamo nga friend request halin sa mga tawo nga indi nila masyado kilala ukon indi gid gani nila kilala. Madiskobrehan na lang sang iban nga indi tanan nga ara sa ila friends list maayo nga impluwensia sa ila. Binagbinaga ang ginsiling sang iban.

“Kon batunon sang isa ang bisan sin-o lang nga tarpulano nga naga-request sa iya, mabutang sia sa alang-alang.”—Analise.

“Madamo ako sing kilala nga naga-add friend sa mga tawo nga wala nila nanamian, pero nagasiling sila nga indi man nila gusto nga masakitan ini kon indi pagbatunon ang ila request.”—Lianne.

“Daw aktual man ini nga pagpakig-upod sa mga tawo. Dapat ka maghalong kon sin-o ang imo mangin mga abyan.”—Alexis.

Ano ang mahimo mo? Maghimo sing ‘basihan sa pagpili sing abyan.’ Halimbawa, ginalimitehan sang iban ang ila pagpakig-abyan:b

“Nagapakig-abyan lang ako sa mga tawo nga kilala ko gid.”—Jean.

“Nagapakig-abyan lang ako sa madugay ko na nga kilala. Wala ko gid gina-add ang mga indi ko kilala.”—Monique.

“Gina-add ko lang ang mga kilala ko gid kag pareho sa akon sing mga prinsipio.”—Rae.

“Kon may mag-friend request sa akon nga indi ko kilala, wala ko ini ginasapak. Amo lang na. Kilala ko ang tanan ko nga friend kag mga abyan ko sila sa personal.”—Marie.

“Kon ang isa ko ka friend mag-post sang mga piktyur ukon status update nga daw nalaw-ayan ako, gina-delete ko sia sa akon listahan. Bisan pa nagatan-aw ka lang sang iya gin-post, malain ini nga pagpakig-upod.”—Kim.

“Sang may social network pa ako, tama ka estrikto sang akon privacy setting. Wala ko ginatugutan nga makita ang akon gin-post ukon mga piktyur sang friends of friends. Mga friend ko lang ang makakita sini. Ginhimo ko ini kay indi ko sigurado kon maayo nga impluwensia ang abyan sang akon mga abyan. Indi ko sila kilala ukon ang ila pagkatawo.”—Heather.

Ano ang punto? Si Dr. Gwenn Schurgin O’Keeffe nagsulat sa iya libro nga CyberSafe: “Ang pinakamaayo nga basihan amo nga i-friend mo lang ang mga tawo nga kilala mo sa personal.”c

[Mga Nota]

[Kahon sa pahina 8]

MAG-SIGN OUT!

Kon mabayaan mo ang imo account nga wala ma-sign out, mahimo mag-post ang iban sa imo page. Suno sa abogado nga si Robert Wilson, “daw pareho lang nga ginbayaan mo ang imo kahita ukon cell phone sa isa ka lamesa sa publiko nga lugar. Bisan sin-o lang ang puede mag-post sa imo Wall.” Ang iya laygay? “Siguraduha nga naka-sign out ka.”

[Kahon sa pahina 8]

WALA NAGAHALONG?

Ginapakita sang surbe sang Consumer Reports nga madamo sa mga nagagamit sang social network “ang wala nagahalong, gani mahimo sila kawatan, kuhaon ang ila identidad, ukon sundansundan. Kinse porsiento ang nag-post kon diin sila ukon ang ila mga plano sa pagbakasyon, 34 porsiento naman ang nag-post kon san-o sila natawo, kag 21 porsiento sa mga may kabataan ang nag-post sang ngalan kag piktyur sang ila bata.”