Ang Bahandi nga Natago sing Ginatos ka Tuig

INI nga bahandi natukiban sang Disiembre 1922, sang naga-research si Ivané Javakhishvili, isa ka iskolar sa Georgia, kon paano nag-uswag ang alphabet sang Georgian. Nakita niya ang kopya sang Jerusalem Talmud. Samtang ginausisa niya ini, nakita niya sa ubos sang Hebreo nga mga letra ang halos napanas na nga Georgian nga mga letra.a

Ang sinulatan nga “natago” sa ubos sang mga letra sang Talmud isa ka kopya sang bahin sa Biblia sa tulun-an sang Jeremias nga napetsahan ikalima nga siglo C.E. Antes ini makita, ang pinakadumaan nga manuskrito sang Biblia sa Georgian napetsahan sing ikasiam nga siglo C.E. Sang ulihi, nakit-an ang mga bahin sang iban pa nga tulun-an sa Biblia nga napetsahan sang ikalima nga siglo C.E. ukon antes pa sini. Daw sa ano bala nga makakita ka sang bahin sang Biblia nga ginsulat pila lang ka gatos ka tuig pagkatapos nga nabuhi si Jesus kag ang iya mga apostoles!

Sin-o ang nag-translate sini? Isa lang bala ka tawo ukon isa ka grupo sang mapisan nga mga translator? Asta subong, wala pa sing nakit-an nga rekord nga makasabat sini. Kon sin-o man ang nag-translate sini, maathag nga ang Biblia, ukon ang mga bahin sini, gin-translate sa Georgian sang mga ikap-at nga siglo kag sarang matigayon ang Pulong sang Dios ukon mabasa ini sang mga taga-Georgia sa ila lenguahe sugod sadto.

Ang isa ka hitabo nga nagapakita kon daw ano ka pamilyar ang mga taga-Georgia sa Kasulatan amo ang mabasa sa libro nga The Martyrdom of St. Shushanik the Queen, nga mahimo ginsulat sa ulihi nga bahin sang ikalima nga siglo. Sa pagsugid sang masubo nga sugilanon sang rayna, ginlakip sang awtor ang mga kinutlo halin sa Salmo, mga Ebanghelyo, kag sa iban pa nga bahin sang Biblia. Ginsugid man niya nga para paumpawan ang mga lider sang Persia, ang bana ni Shushanik nga si Varsken nga gobernador sang Ginharian sang Kartli sa Georgia nagbiya sa “Cristianismo,” nagpakumbertir sa Persian Zoroastrianism, kag nagmando nga amo man sini ang himuon sang iya asawa. Suno sa libro, wala ini nagpasugot, kag antes sia ginpatay ginpaumpawan niya ang iya kaugalingon paagi sa pagbasa sang Kasulatan.

Sugod sang ikalima nga siglo, wala untat ang pag-translate kag pagkopya sang Georgian nga Biblia. Ang madamo nga manuskrito sang Biblia sa Georgian nagapamatuod sang kapisan sang mga manugkopya kag mga translator. Binagbinagon naton ang duha ka bahin sining makatalandog nga sugilanon—ang pag-translate kag pag-imprinta sang Biblia.

PAGDAMO SANG TRANSLATION SANG BIBLIA

“Ako, si Giorgi, isa ka kubos nga monghe, nagpanikasog gid para ma-translate ining tulun-an sang Salmo halin sa bag-o nga Griego pakadto sa Georgian.” Amo sini ang mga pinamulong sang monghe nga si Giorgi Mtatsmindeli sang ika-11 nga siglo. Ngaa nga dapat pa i-translate ang Biblia kay may translation na gali sang Georgian pila ka siglo na ang nagligad?

Sang ika-11 nga siglo, diutay na lang ang nabilin sang ginsulat nga mga manuskrito sang Georgian nga Biblia. Ang pila nagkaladula na. Subong man, nagbag-o na ang lenguahe, gani mabudlay hangpon sang mga bumalasa ang dumaan nga mga kopya. Bisan pa nga may pila ka translator nga nagpanikasog sa pag-translate sang Georgian nga Biblia, pinakaimportante ang ginhimo ni Giorgi. Ginpaanggid niya ang Georgian nga bersion sadto sa Griego nga mga manuskrito kag gin-translate niya ang kulang nga mga bahin, bisan pa gani ang bilog nga tulun-an. Sa adlaw nagatrabaho sia bilang pangulo sang monasteryo kag sa gab-i naga-translate sang Biblia.

Daku man ang nabulig sang kadungan ni Giorgi nga si Ephrem Mtsire. Naghimo sia sang importante nga giya para sa mga translator. Nagaunod ini sang panguna nga basihan sang mga prinsipio para sa pag-translate, subong sang pagbase sa orihinal nga lenguahe kon posible kag pagsunod sini pero wala nagakompromiso sang pagkanatural. Ginsugdan man niya ang paglakip sang mga footnote kag mga marginal reference sa Georgian nga mga translation. Gin-translate ni Ephrem ang pila ka tulun-an sa Biblia. Ang ginhimo nanday Giorgi kag Ephrem amo ang ginbasihan sang iban pa nga translation.

Sang masunod nga ginatos ka tuig, nagdamo ang ginhimo nga libro sa Georgia. Gintukod ang mga eskwelahan sa banwa sang Gelati kag Ikalto. Nagapati ang kalabanan nga iskolar sa ginatawag nga Gelati Bible, nga ginatago subong sa Georgian National Centre of Manuscripts, nga isa ka kompleto nga translation sang Biblia nga ginhimo sang isa ka Gelati ukon Ikalto nga iskolar.

Ano ang epekto sini nga mga translation sang Biblia sa mga taga-Georgia? Sang ika-12 nga siglo, ginsulat sang mamalaybay nga taga-Georgia nga si Shota Rustaveli ang Vepkhis-tqaosani (Knight in the Panther Skin). Tuman ini ka impluwensiado sa sulod sang ginatos ka tuig amo nga gintawag ini nga ikaduha nga Biblia sang mga taga-Georgia. Si K. Kekelidze, isa ka iskolar subong sa Georgia, nagsiling nga nagkutlo man sa Biblia ukon wala ang mamalaybay, “ang pila ka pagtamod sini nagapakita nga naghalin ini sa mga dinalan sang Biblia.” Pero bisan pa tuman ka romantiko ang binalaybay, pirme ini nagapadaku sang mga tema subong sang pag-abyanay, kaalwan, pagtahod sa mga babayi, kag pagpalangga sa mga estranghero. Ini kag ang iban pa nga panimuot nga gintudlo sa Biblia amo ang nag-impluwensia sa panghunahuna sang mga taga-Georgia sa sulod sang mga henerasyon kag ginakabig gihapon nga amo ang ila mga talaksan sa moral.

PAG-IMPRINTA SANG BIBLIA—HILIKUTON SANG MGA HARI

Sang katapusan sang ika-17 nga siglo, luyag sang pamilya sang hari sa Georgia nga imprintahon ang Biblia. Bangod sini, nagpahimo sing imprintahan si Hari Vakhtang VI sa kapital nga siudad nga Tbilisi. Pero indi pa puede maimprinta ang Biblia. Daw natago naman liwat ang Georgian nga Biblia. Pila lang ka wala matapos nga manuskrito ang nakita, kag dinumaan pa ang lenguahe nga gingamit. Gintugyan kay Sulkhan-Saba Orbeliani, isa ka eksperto sa lenguahe, ang pagbag-o kag pagpasag-uli sang Biblia.

Mapisan nga ginhimo ini nga Orbeliani. Bangod makahibalo sia sang pila ka lenguahe, lakip ang Griego kag Latin, puede niya matan-aw ang iban nga reperensia magluwas sa Georgian nga mga manuskrito. Pero, wala malipay ang Georgian Orthodox Church sa iya ginhimo. Gin-akusahan sia sang klero nga ginluiban niya ang simbahan kag ginkumbinsi nila ang hari nga pauntaton ang pag-translate niya sang Biblia. Suno sa pila ka impormasyon sa Georgia, ginpilit si Orbeliani sang isa ka konsilyo sang simbahan nga sunugon ang Biblia nga ginpangabudlayan niya sing tinuig!

May isa ka kopya sang Mtskheta (Mcxeta) Manuscript, nga nakilal-an man nga Saba’s Bible, ang nabilin asta subong nga may ginsulat nga mga komento ni Orbeliani. Pero ang pila nagaduhaduha kon bala ini ang Biblia ang ginhingabot sang mga klero. Ang apendise lamang sini ang mapat-od nga ginhimo niya.

Bisan pa sang mga problema, prioridad gihapon sang pamilya sang hari nga imprintahon ang Biblia. Sang 1705 asta 1711, naimprinta ang bahin sang Biblia. Bangod sang pagpanikasog sang mga prinsipe sang Georgia nga sanday Bakari kag Vakhushti, naimprinta gid man ang bilog nga Biblia sang 1743. Indi na ini matago pa.