“BUKA HELAGA IBOUNAI BE DIRAVA ENA LAUMA AMO IA VARA BONA IA BE MAI ENA NAMO”
Stadi Namba 2—Nega Bona Revareva Helagadia
Inai Stadi ese Baibel lalonai nega duahia dalana, hari ita gaukaralaia kalenda, Baibel ena dina badadia, bona “idia vara gaudia edia nega” ia gwauraia.
Jan. 27: Nega Ia Lao Haraga
TAUNIMANIMA idia diba namonamo nega ia heau. Dina gauna ena sekeni ta ta ia ore neganai, nega ia heau noho. Unai dainai, taunimanima be idia aonega bema edia nega idia gaukaralaia namonamo. King Solomona ia torea hegeregerena, ia gwau: “Inai tanobada dekenai idia vara gaudia ibounai be mai edia nega korikori, bona kara ibounai danu be mai edia nega: Vara be mai ena nega, mase danu be mai ena nega. Hadohado danu be mai ena nega, geia danu be mai ena nega. Ala-ala danu be mai ena nega, gorere bona bero hanamoa be mai edia nega. Ruma kokia be mai ena nega, ruma haginia be mai ena nega. Taitai be mai ena nega, bona kiri be mai ena nega.” (Had. 3:1-4) Nega ia heau haraga! Taunimanima momo edia mauri negana ena daudau be lagani 70, to unai be kwadogi; ia hegeregere lasi ta ese ena diba do ia habadaia bona Iehova ese ia henia gau namodia ibounai ia moalelaia totona. “Ia ese gau iboudiai ia hahairaia vadaeni, ta ta ena nega ena nega ai. Ia ese nega hanaihanai edia lalona ai ia atoa, taunimanima ese Dirava momokanina be matamana ela bona dokona ia karaia gaukarana do idia davaria diba lasi totona.”—Had. 3:11, NW; Sal. 90:10.
2 Iehova ia mauri hanaihanai. Ia havaraia mauri gaudia be nega ena heau lalonai ia atodia. Guba anerudia, gwau-edeede tauna Satani danu, idia diba momokani nega ia heau noho. (Dan. 10:13; Apok. 12:12) Baibel ese taunimanima be inai bamona ia herevalaia: “Ibounai ese nega dika idia davaria noho, bona inai dika ia vara kava noho.” (Had. 9:11) Nega ibounai Dirava ia laloa tauna bona Dirava amo “aniani neganai edia aniani” ia abia dae tauna do ia moale!—Mat. 24:45.
3 Nega Ena Heau Dalana be Tamona. Ena be gabu ibounai dekenai taunimanima ese nega idia duahia, to tau ta ese nega ena anina ia gwauraia diba lasi. Ena bada ita makaia diba lasi, guba padana ena bada ita makaia diba lasi hegeregerena. Edeseniai ia matamaia bona edeseniai ia lao be tau ta ese do ia gwauraia diba lasi. Unai gaudia be ena diba ia ore lasi Diravana, Iehova, sibona ia diba, ia idia gwauraia, “nega ibounai, hanaihanai, Dirava oi noho, . . . bona unai bamona do oi noho ela bona hanaihanai.”—Sal. 90:2.
4 To, nega ena toana ma haida be ita lalo-pararalaia. Nega ena heau dalana ita duahia diba. Ma danu, ena heau dalana be tamona sibona. Motuka be one-way dalana dekenai ia heau lao sibona hegeregerena, nega be dala tamona ai ia heau lao—hanaihanai ia lao sibona. Herevana nega ia heau ena haraga be edena bamona, to do ia giroa diba lasi. Hanaihanai, ita noho negana ita gwauraia hari. To, hari be ia ore haraga, bona hanaihanai ia be ia hanai vadaeni negana ai ia lao. Nega ita koua diba lasi.
5 Ia Hanai Vadaeni Negana. Ia hanai vadaeni negana ia ore, ia be nega gunana, bona ita abia lou diba lasi. Nega ita abia lou toho diba lasi, ororo amo ranu ia diho neganai sibona ia daekau lou lasi eiava peva amo ita pidia dibana be peva dekenai ia giroa lou lasi hegeregerena. Iseda kerere be nega dekenai maka idia karaia vadaeni bamona, bona Iehova sibona ese unai maka ia kokia diba. (Isa. 43:25) Unai hegeregerena, ta ena kara namodia, guna ia karaia gaudia, be ‘do ia abia’ lou bona Iehova amo hahenamo do ia abia. (Aon. 12:14; 13:22) Idia vara vadaeni gaudia dekenai ita kwalimu vadaeni eiava ita lusi vadaeni. Nega gunana ita haidaua diba lasi. Kara dika taudia edia sivarai be inai bamona idia torea: “Tau dikadia be do idia dika, rei kaukau ia dika bamona, bona au edia raurau idia kakoro bamona.”—Sal. 37:2.
6 Vaira Negana. Vaira negana be idau. Hanaihanai ita dekenai ia mai noho. Dirava ena Hereva ena heduru amo, ita be idia mai noho hekwakwanai ita itaia diba bona ita hegaegae, do ita hanaidia totona. Iseda ‘kohu be guba dekenai do [ita] haboua’ diba. (Mat. 6:20) Ia heau noho negana ese unai kohu do ia kokia diba lasi. Unai kohu be ita danu do idia noho ela bona hahenamo hanaihanai negana. Ita ura aonega dalana ai nega ita gaukaralaia, badina iseda vaira negana ia haidaua diba.—Efe. 5: 15, 16.
Feb. 17: Baibel Ia Herevalaia Nega Duahia Gaudia
7 Nega Duahia Gaudia. Hari inai negai, iseda hora gaudia bona dina gaudia be nega duahia gaudia. Idia amo nega ta ena lata ita duahia. Unai hegeregerena, Iehova, Havaraia Tauna, ese nega duahia gaudia badadia ia atoa—tanobada ia giroagiroa, hua be tanobada ia gegea, bona dina ia atoa—unai amo tanobada ai idia noho taudia be nega idia duahia maoromaoro diba. “Ma Dirava ia gwau, ‘Diari do idia vara guba dekenai namo, dina bona hanuaboi do idia hapararaia totona. Bona do idia be toa, lahara bona laurabada ena toana, dina bona lagani edia toana.’ ” (Gen. 1:14) Unai dainai, unai gau momo edia gaukara idia hatamonaia lalonai, idia be edia heau daladia ai idia heau, idia heau hanaihanai, idia kerere lasi bona idia ese nega ena heau dalana tamona be idia makaia maoromaoro.
8 Dina. Baibel lalonai, unai hereva “dina” ena anina be idauidau, hari inai negai danu, ena anina be idauidau hegeregerena. Tanobada be nega tamona lalonai ia giroa neganai, hora 24 ia ore, unai be dina tamona ia makaia. Unai dala dekenai, dina tamona be dina bona hanuaboi, unai hora ibounai be 24. (Ioa. 20:19) To, diari ena nega sibona, nega momo unai be hora 12, be idia gwauraia dina danu. “Dirava ese diari ena ladana ia atoa Dina, bona dibura ladana ia atoa Hanuaboi.” (Gen. 1:5) Unai amo inai hereva “hanuaboi” ita abia, unai be nega momo dibura ena hora 12. (Eso. 10:13) Inai hereva “dina” eiava “dinadia” edia anina ma ta be ena ladana ia bada tauna ta ena nega. Hegeregere, Isaia ena matahanai be “Usaia, king Iotama, king Ahasa, bona king Hesekaia edia nega [“edia dina,” NW ] dekenai” ia itaia (Isa. 1:1), bona Noa bona Lota edia nega eiava dina be peroveta negadia. (Luka 17:26-30) Ma haheitalai ta ese ia hahedinaraia danu inai hereva “dina” be dala idauidau ai idia gaukaralaia, hegeregere Petero ia gwau: “Lohiabada ena vairana dekenai, dina tamona be lagani 1000 bamona.” (2 Pet. 3:8) Genese ena sivarai lalonai, gau ibounai havaraia dinana ta be nega bada herea—lagani 1,000 momo. (Gen. 2:2, 3; Eso. 20:11) Baibel ena badina siridia ma haida ese “dina” ena anina idia gwauraia hedinarai.
9 Hora. Dina tamona be hora 24 dekenai idia hapararaia karana be Aigupito dekenai ia matamaia. Hari inai negai, hora be miniti 60 dekenai idia hapararaia karana be Babulonia ena matematik dalana amo idia havaraia; unai be sexagesimal (duahia dalana ena badina be namba 60) dekenai namba idia duahia. Heberu Revarevadia lalonai, hora idia hapararaia karana idia gwauraia lasi.a Dina be hora dekenai idia hapararaia lasi, to Heberu Revarevadia ese “daba,” “dina tubua,” bona “adorahi” herevadia amo nega idia gwauraia. (Gen. 24:11; 43:16; Deu. 28:29; 1 Kin. 18:26) Hanuaboi be kahana toi dekenai idia hapararaia, idia gwauraidia “hanuaboi ena gima negadia” (Sal. 63:6, NW ), bona Baibel lalonai unai kahana rua idia gwauraia: “hanuaboi huanai ena gima negana” (Gun. 7:19, NW ) bona “daba ena gima negana.”—Eso. 14:24; 1 Sam. 11:11, NW.
10 To, Keristani Greek Revarevadia lalonai, nega momo “hora” idia gwauraia. (Ioa. 12: 23; Mat. 20:2-6, NW ) Unai neganai hora be dina ia daekau, eiava daba 6 o’klok, amo idia duahia matamaia. Baibel ese “hora ihatoina” ia gwauraia, bona unai be daba 9 o’klok bamona. Iesu idia hasatauroa negana ai “hora namba 6” idia gwauraia Ierusalema ia dibura negana. Unai hora be 12 o’klok. Satauro dekenai Iesu ia mase negana idia gwauraia “hora namba 9” bamona, eiava adorahi 3 o’klok bamona.—Mar. 15:25; Luka 23:44; Mat. 27:45, 46, NW.b
11 Pura. Taunimanima be matamana negana amo, dina 7 dina 7 idia duahia matamaia. Unai bamona idia karaia neganai, idia be Havaraia Tauna idia tohotohoa, Ia ese gau iboudiai havaraia dinadia 6 murinai, nega namba 7 ia havaraia, unai nega danu ia gwauraia dina ta. Noa ese dina ia duahia neganai dina 7 dina 7 ia duahia. Heberu gado ai ‘pura’ ena anina be nega 7.—Gen. 2:2, 3; 8:10, 12; 29:27.
12 Hua. Baibel ese “hua” ia herevalaia. (Eso. 2:2; Deu. 21:13; 33:14; Esr. 6:15) Hari inai negai ita gwauraia huadia be hua ena heau karana amo ita duahia lasi. Tanobada ese dina ia gegea negana be kahana 12 dekenai idia hapararaia karana amo hari idia gwauraia huadia idia abia. Hua ena heau karana amo idia duahia huadia be hua matamata ia hedinarai neganai idia gwauraia. Hua ena heau negana be kahana 4 ai idia haria, bona unai nega ta ta iboudiai ita haboua be dina 29, hora 12, bona miniti 44 ia davaria. Ita be hua ena oromana ita itaia neganai, unai hua ena dina ita gwauraia diba.
13 Noa be hua ena heau karana amo lasi, to dina 30 amo hua ta ta iboudiai edia dina ia duahia. Lagatoi dekenai, Noa ese idia vara gaudia iboudiai ia torea karana amo ita diba Abata ena ranu be hua 5, eiava “dina 150” lalonai tanobada ia koua. Hua 12 bona dina 10 murinai, tano ia kaukau, unai dainai lagatoi idia gui taudia idia raka-lasi diba. Unai dainai, unai gau badadia idia vara neganai, edia nega idia torea maoromaoro.—Gen. 7:11, 24; 8:3, 4, 14-19.
Apr. 21: Iehova be Aonega Bona Lalokau Dekenai, Lagani Lalodiai Nega Idauidau Ia Gwauraia Hidi
14 Nega Ena Toana Idauidau. Taunimanima ese tanobada idia noholaia totona Iehova ese ia hegaegaelaia neganai, mai ena aonega bona lalokau ida nega ena toana idauidau ia havaraia. (Gen. 1:14) Unai idia vara badina tanobada be dina ia gegea dalana amo degree 23.5 dekenai ia gini noho. Unai bamona ia vara dainai, Tanobada ena Saut kahana be dina ia vaira henia guna, bena hua 6 murinai, Tanobada ena Not kahana be dina ia vaira henia, unai amo nega edia toana idauidau be edia nega korikori ai idia vara. Nega ena toana idauidau idia vara dainai, toana idauidau idia hedinarai bona unai ese hadohado bona aniani gogoa negana idia makaia. Dirava ena Hereva ese ita ia hadibaia lagani lalonai nega ena toana idauidau be do idia vara loulou ela bona hanaihanai. “Tanobada ia noho neganai, hadoa nega bona geia nega do ia noho. Keru nega bona siahu nega, kaukau nega, medu nega, dina bona hanuaboi, inai be do idia doko lasi.”—Gen. 8:22.
15 Gwauhamata Tanona ena lagani be medu negana bona medu lasi negana ai idia hapararaia diba. April huanai amo ela bona October huanai, medu be bada lasi. Medu negana idia hapararaia bona gwauraia diba medu ginigunana negana (October ia lao November); medu bada bona keru momokani negana (December ia lao February); bona medu ginigabena negana (March ia lao April). (Deu. 11:14; Ioe. 2:23) Ai torea negadia be edia hua idia hanaia diba badina unai tano ena kahana idauidau ai, siahu bona keru negadia be nega idauidau ai idia vara. Medu ginigunana ese tano ia hamanokaia, unai dainai October bona November be “tano makohia” negana bona “hadohado” negana. (Eso. 34:21; Lev. 26:5) December ia lao February be keru bada negana, nega momo sinou ia diho, bona January bona February lalonai, ororo edia atai gabudia dekenai keru be bada herea momokani. Baibel ese Benaia, Davida ena tuari goada tauna ta, ia herevalaia, “sinou ia diho neganai” ia ese leona ia hamasea.—2 Sam. 23:20.
16 March bona April (Heberu ena Nisan bona Iyyar huadia bamona) be “uma ena anina ia tubu gwauraia” ena “medu” negana. (Sek. 10:1) Unai be medu ginigabena, bona idia abia be namo badina medu ginigunana negana ai idia hadoa uhe ena anina ia hatubua bona aniani bada do idia gogoa. (Hos. 6:3; Iam. 5:7) Danu, unai nega be aniani gogoa negana ginigunana, bona Dirava ese Israela taudia ia haganidia Nisan 16 ai idia gogoa aniani ginigunadia be Ia dekenai idia bouboulaia. (Lev. 23:10; Ruta 1:22) Unai nega ai tano be mai ena hairai bona taunimanima idia moale. “Tano ena palauapalaua idia tubu vadaeni. Ane abia negana ia ginidae vadaeni, bona pune manu be, iseda tano dekenai idia tai noho. Fig huahuadia be idia mage hamatamaia noho, vain edia palauapalaua, edia bonana danu idia daekau noho.”—Sol. 2:12, 13.
17 April huanai bamona, medu lasi negana ia hamatamaia, to kahirakahira unai nega ibounai lalonai, kone dekenai bona ororo ena west kahana dekenai, hanuaboi ena paripari ese unai siahu negana ena tubutubu gaudia idia haparia. (Deu. 33:28) May lalonai, uiti bamona gaudia idia gogoa, bona unai hua ena dokona ai, Pura Edia Aria (Pentekoste) idia moalelaia. (Lev. 23:15-21) Bena, siahu negana ia mai bona tano ia kaukau ia lao neganai, vain edia huahua idia mage bona idia gogoa, bona unai murinai, siahu negana ena huahua ma haida, hegeregere olive, deit huahua, bona fig idia mage danu. (2 Sam. 16:1) Siahu negana ia ore bona medu ginigunana ena nega ia hamatamaia neganai, tubutubu gaudia edia anina ibounai idia gogoa vadaeni bona unai neganai (October ena matamana ai) Au Raurau Ruma Maragidia Ariana idia karaia.—Eso. 23:16; Lev. 23:39-43.
May 26: Lagani Bona Revareva Helagadia
18 Lagani. Baibel ese nega ia gwauraia dalana ita stadilaia, bona hari inai hereva “lagani” ita laloa. Unai hereva be taunimanima havaraia negana amo idia gwauraia hedinarai. (Gen. 1:14) Heberu gado dekenai, “lagani” be sha·nahʹ, bona unai hereva ena anina be “karaia lou”; ia hahedinaraia gauna be ia vara loulou negana ta. Unai be maoro, badina lagani ta ta ai, lagani ena nega edia toana idauidau idia vara loulou. Tanobada ena lagani ta be tanobada ese dina ia gegea negana tamona. Dina ia gegea laganina ta be vernal equinox amo ela bona ma vernal equinox ia abia lou. Unai nega ena daudau be dina 365 hora 5 miniti 48 sekeni 46, eiava dina 365 1⁄4 bamona. Unai nega be dina ena lagani korikorina.
19 Baibel Laganidia. Idaunegai Baibel herevana ta ia gwau, edia lagani be keru ia matamaia negana amo ela bona keru ia matamaia negana ma ta. Hadohado gaukara karaia totona unai be namo herea, October ena hua ia matamaia negana ai, edia lagani be tano geia bona hadoa gaukarana amo ia hamatamaia, bona uma ena aniani haboua negana amo ia ore danu. Noa ese lagani ia duahia matamaia, medu ginigunana negana amo. Ia gwau Abata ia hamatamaia “hua iharuana” lalonai, unai be October ena dokona kahana bona November ena matamana kahana ena nega lalonai. (Gen. 7:11) Ema bona hari, tanobada taudia momo dekenai lagani matamatana be keru ia matamaia negana ai ia matamaia. Lagani 1513 B.C.E. ai, Aigupito Idia Rakatania Negana ai, Iehova ia gwau Abib (Nisan) be Iuda taudia edia “hua ginigunana” ai do idia halaoa, unai dainai hari idia be mai edia lagani helagana, siahu ia matamaia negana ela bona siahu ia matamaia negana ma ta. (Eso. 12:2) To, iseda nega lalonai Iuda taudia be gaukara laganina idia badinaia bona keru ia matamaia negana amo lagani idia hamatamaia, unai dainai Tishri be hua ginigunana.
20 Lunisolar Laganina. Ema bona Keriso ena nega ai, tanobada besedia momo edia nega be hua ena toana amo idia duahia, bona dala idauidau ai lagani idia haidaua dina ena lagani ida idia hahegeregerea totona. Hua ena lagani, mai ena hua 12, ena dina be 354, bona hua ta ta iboudiai be mai edia dina 29 eiava 30, hua matamata ia hedinarai hegeregerena. Unai dainai, dina ena lagani ese hua ena lagani be dina 11 1⁄4 amo ia hanaia, badina dina ena lagani korikorina ena dina ibounai be 365 1⁄4. Heberu taudia ese hua ena lagani amo nega idia makaia. Baibel ese ia hahedinaraia lasi dahaka idia karaia edia lagani be dina ena lagani ida bona keru bona siahu negadia ida do idia hegeregere totona, to reana idia be lagani haida dekenai ma hua haida idia hakapua. Lagani 500 B.C.E. murinai, unai hua haida idia hakapua dalana idia atoa namonamo, bona hari unai dala idia gwauraia Metonic dalana. Unai dala amo, lagani 19 lalodiai nega 7 unai hua ma ta idia atoa kau, bona Iuda taudia edia kalenda dekenai unai be hua namba 12, Adar, ena murinai idia atoa, bona idia gwauraia Veadar, eiava “Adar iharuana.” Unai dainai, hua ena kalenda be dina ena lagani ida idia hahegeregerea neganai, unai lagani mai edia hua 12 eiava 13, be lunisolar laganidia idia gwauraidia.
21 Julian Bona Gregorian Kalenda. Kalenda be lagani ena hamatamaia negana, ena lata, bona ena kahana ta ta makaia bona unai kahana ta ta atoa namonamo dalana. Lagani 46 B.C.E. ai, Julius Caesar ese Julian kalenda ia havaraia, Roma taudia be dina amo lagani idia duahia totona, bona hua amo idia duahia dalana idia rakatania totona. Julian kalenda dekenai lagani tamona be dina 365, to lagani foa foa ibounai, dina ta be unai lagani namba foa (leap laganina) dekenai idia atoa, unai amo dina 366 ia abia. To, gabeai, idia davaria Julian kalenda ena lagani be miniti 11 amo dina ena lagani ia hanaia. Lagani 1500 murinai, idia davaria dina 10 idia haboua kerere. Unai dainai, lagani 1582 lalonai, Pope Gregory Namba 13 ese unai kalenda ia haidaua sisina, bona Gregorian kalenda ia havaraia. Pope ena oda hegeregerena, lagani 1582 ena dina 10 idia kokia, bona October 4 murina dinana be October 15 idia gwauraia. Gregorian kalenda ia hahedinaraia bema lagani 100 ia makaia laganina ta be 400 amo idia haria diba lasi, unai lagani do idia gwauraia lasi leap laganina ta. Haheitalai be inai: lagani 2000 be namba 400 amo idia haria diba, to lagani 1900 be leap laganina idia gwauraia lasi badina 1,900 be 400 amo idia haria diba lasi. Tanobada ena kahana momo dekenai, Gregorian kalenda idia gaukaralaia.
22 Peroveta “Laganina.” Baibel ena peroveta negana ai, “lagani” ta be nega momo hua 12 ena lata hegeregerena, bona hua ta ta iboudiai be dina 30, unai dainai lagani ta ena dina iboudiai be 360. Diba bada tauna ta ese Esekiela 4:5, 6 ia herevalaia neganai, ia gwau: “Ita gwau diba Esekiela be dina 360 laganina ia diba. Unai be dina (solar) ena lagani momokanina lasi bona ia be hua (lunar) ena lagani ta lasi. Ia be ‘averes’ laganina, bona unai hua ta ta iboudiai be mai edia dina 30.”c
23 Peroveta laganina idia gwauraia danu “nega” ta, bona Apokalupo 11:2, 3 bona 12:6, 14 ese idia hahedinaraia “nega” ta ena lata be dina 360. Peroveta herevana lalonai, nega haida “dina” ta ese lagani ta ia laulaulaia danu.—Ese. 4:5, 6.
July 28: Lagani 0 be Lasi
24 Lagani 0 be Lasi. Idaunegai idia noho taudia, diba momo Greek taudia, Roma taudia, bona Iuda taudia danu, be 0 idia diba lasi. Idia dekenai, gau iboudiai be 1 dekenai idia duahia hamatamaia. Sikuli dekenai, Roma ena namba (I, II, III, IV, V, X bona unai bamona toretore) oi stadilaia neganai, 0 ena leta idia hadibaia, a? Lasi, badina Roma taudia dekenai, namba 0 be lasi. Roma taudia be 0 idia diba lasi dainai, iseda nega laganidia be 0 laganina amo idia hamatamaia lasi, to lagani 1 C.E. amo ia hamatamaia. Unai be ordinal dalana dekenai, namba duahia karana, hegeregere 1st, 2nd, 3rd, 10th, 100th duahia dalana ia matamaia. Hari inai negai, namba duahia karana dekenai, taunimanima idia gwau gau iboudiai be 0 amo ia hamatamaia. Reana Hindu taudia ese 0 gaukaralaia karana idia havaraia.
25 Unai dainai, ordinal namba idia gaukaralaia neganai, namona be 1 do ita kokia bena namba korikori ita abia. Haheitalai be 20th century C.E. ena lagani ta ita gwauraia neganai, anina be lagani 2,000 idia hanaia vadaeni, a? Lasi, anina be lagani 1,900 bona ma lagani haida. Namba korikori ita gwauraia totona, Baibel bona hari inai negai namba duahia karana dekenai, cardinal namba hegeregere 1, 2, 3, 10, bona 100 idia gaukaralaia. Unai ita gwauraidia “edia kahana iboudiai idia noho namba.”
26 Vadaeni, iseda nega be lagani 0 dekenai ia hamatamaia lasi, to lagani 1 C.E. dekenai ia hamatamaia, bona guna negana be 0 laganina amo idia duahia lasi, to lagani 1 B.C.E. dekenai idia duahia hamatamaia, unai dainai lagani iboudiai edia namba be ordinal dalana dekenai idia gwauraia. Anina be lagani 1990 C.E. be lagani ibounai 1,989 hari iseda nega ia hamatamaia negana amo, bona July 1, 1990 ena anina be lagani ibounai 1,989 bona hua 6, hari iseda nega ena hamatamaia negana amo. Unai dala dekenai B.C.E. laganidia ita duahia danu. Unai dainai, October 1, 607 B.C.E. bona October 1, 1914 C.E. edia huanai idia hanaia laganidia ita duahia totona, lagani iboudiai 606 (bona lagani gunana ena hua ginigabedia toi danu) be 1,913 (bona lagani gabena ena hua ginigunadia 9 danu) ida oi hakapua, bona oi abia namba be 2,519 (bona hua 12 danu), eiava lagani 2,520. Eiava bema oi ura diba October 1, 607 B.C.E. amo lagani ibounai 2,520 be edena lagani dekenai ia ore, namona be oi laloatao 607 be ordinal namba ta—ena anina be lagani ibounai 606—bona ita be December 31, 607 B.C.E. amo ita duahia lasi, to October 1, 607 B.C.E. amo ita duahia dainai, namona be 606 dekenai lagani 607 B.C.E. ena hua ginigabedia toi ita hakapua. Vadaeni, 606 1⁄4 be lagani ibounai 2,520 amo ita abia oho. Orena be 1,913 3⁄4. Anina be October 1, 607 B.C.E. amo lagani ibounai 2,520 ita duahia neganai, iseda nega dekenai lagani 1,913 3⁄4 ita hanaia—lagani 1,913 ita duahia neganai 1914 C.E. ena hamatamaia negana dekenai ita ginidae, bona hua 9 ita haboua murinai, October 1, 1914 C.E. dekenai ita ginidae.d
Sept. 29: Dina Badadia be mai Anina Bada
27 Dina Badadia. Baibel negadia duahia dalana maorona be dina badadia haida amo. Dina badana ta ena anina be histori ena kalenda dekenai, taunimanima be mai edia badina maorona dainai unai dina idia abia dae bona unai nega be Baibel ese ia sivarailaia negana ta ida idia hahegeregerea diba. Unai dina amo, Baibel lalonai idia vara gaudia haida edia sivarai be kalenda dekenai idia makaia diba. Unai dina badana idia hamomokania neganai, unai dina ena vairanai eiava ena murinai idia duahia negadia be Baibel lalonai idia torea sivaraidia amo idia davaria diba, hegeregere taunimanima haida edia mauri ena lata eiava king haida edia lohia negana ena lata. Unai dainai, dina ta ita makaia neganai, ita be Baibel ese ia gwauraia maoromaoro negadia ta ta ita gaukaralaia diba Baibel ena sivarai momo edia nega korikori ita makaia totona.
28 Heberu Revarevadia Edia Dina Badana. Baibel lalonai bona tanobada ena histori lalonai idia gwauraia momo gauna ta be Kurese ese Mede bona Parasa taudia ia gunalaia bena Babulonia hanuana idia hamorua. Baibel ese unai sivarai be Daniela 5:30 dekenai ia hahedinaraia. Tanobada ena histori torea taudia haida (Diodorus, Africanus, Eusebius, Ptolemy, bona Babulonia nadi revarevadia danu) idia hahedinaraia lagani 539 B.C.E. lalonai Kurese ese Babulonia ia hadikaia. Nabonido ena Toretore ese hanua ia moru ena hua bona dina ia torea (lagani ia torea lasi). Unai dainai, tanobada taudia idia gwau Babulonia ia moru dinana be October 11, 539 B.C.E., Julian kalenda dekenai, eiava October 5, Gregorian kalenda dekenai.e
29 Babulonia idia hadikaia ore murinai, bona Kurese be Babulonia ia lohiaia lagani ginigunana lalonai, oda ia henia Iuda taudia be Ierusalema dekenai idia giroa totona. Baibel ena hereva hegeregerena, reana unai oda be lagani 538 B.C.E. ena dokonai eiava lagani 537 B.C.E. ena keru negana ena dokonai ia henia. Unai ese nega bada ia henia Iuda taudia dekenai, idia be edia gabu dekenai idia giroa bona “hua namba 7,” Tishri, eiava October 1 bamona, lagani 537 B.C.E. lalonai, Ierusalema dekenai idia lao Iehova tomadiho henia karana idia haginia lou totona.—Esr. 1:1-4; 3:1-6.f
30 Keristani Greek Revarevadia Edia Dina Badana. Keristani Greek Revarevadia edia dina badana ta be Kaisara Tiberia ese Pavapava Augusto ena dagi ia abia dinana. Augusto be August 17, 14 C.E. (Gregorian kalenda) ai, ia mase; September 15, 14 C.E. ai, Roma Gavamanina ese Tiberio be pavapava ai idia halaoa. Luka 3:1, 3 dekenai ia gwau Tiberia ena lohia laganina namba 15 lalonai, Ioane Bapatiso ese iena hesiai gaukara ia hamatamaia. Bema unai lagani idia duahia Augusto ena mase dinana amo, unai lagani namba 15 be August 28 C.E. ia lao August 29 C.E. dekenai. Bema unai lagani idia duahia Roma Gavamanina ese Tiberia idia halaoa pavapava negana amo, unai lagani namba 15 be September 28 C.E. ia lao September 29 C.E. dekenai. Unai ia vara bena nega sisina murinai, hua 6 Ioane Bapatiso ena murinai ia vara tauna Iesu, ena ‘mauri lagani be 30 bamona,’ be bapatiso ia abia totona ia lao. (Luka 3:2, 21-23; 1:34-38) Unai be Daniela 9:25 ena peroveta hereva hegeregerena, Ierusalema bona ena magu “haginia lou herevana idia gwauraia” negana ela bona Mesia do ia ginidae negana be “pura” 69 (peroveta hereva lalonai pura tamona be lagani 7, unai dainai idia iboudiai be lagani 483) do idia hanaia. (Dan. 9:25, 24) Lagani 455 B.C.E. ai, Aratasaseta (Longimanus) ese unai “haginia lou herevana” ia gwauraia bona unai lagani ena dokonai Nehemia ese Ierusalema dekenai unai hereva ia hamomokania. Bona lagani 483 murinai, 29 C.E. ena dokonai, Ioane ese Iesu ia bapatisoa neganai, Dirava ena lauma helaga ese Iesu ia horoa, bona ia be Mesia, eiava Horoa Tauna, ai ia lao. Unai lagani ena dokonai Iesu ia bapatiso bona iena hesiai gaukara ia hamatamaia be peroveta herevana hegeregerena, ia be “pura 7 ena kahana” (eiava lagani toi mai kahana murinai) do ia mase. (Dan. 9:27, NW ) Ia be siahu negana ia matamaia negana ai ia mase dainai, 29 C.E. ena keru negana lalonai iena hesiai gaukara ia hamatamaia, unai gaukara be lagani toi mai kahana lalonai ia karaia.g Ma danu, unai hamomokania hereva rua amo ita hamomokania diba Iesu be 2 B.C.E. ena autumn negana lalonai ia vara, badina Luka 3:23 ia hahedinaraia Iesu be lagani 30 bamona neganai iena gaukara ia hamatamaia.h
Oct. 20: Iehova Ena Lalohadai Nega Dekenai
31 Nega Ia Heau Haraga Dalana. Hereva ta be “kedolo oi raraia noho neganai, ranu be do ia siahu lasi.” Momokani, bema nega ita laloa, bema gau ta ia vara totona ita naria, ita dekenai mamina be hegeregere nega ia heau metairametaira. To, bema gaukara momo ita karaia, ita karaia gauna ita ura henia bada bona ita laloa bada neganai, ita dekenai mamina be hegeregere “nega ia heau haragaharaga.” Ma danu, buruka taudia dekenai, nega ia heau haraga momokani bamona, to natuna maragidia dekenai nega ia heau metairametaira bamona. Badina be dahaka? Mauri lagani tamona natuna ta ena mauri dekenai lagani ma ta ia ore neganai, iena diba mauri dekenai be 100 pesen amo ia bada daekau. Lagani 50 tauna ta dekenai, lagani tamona ia ore ena anina be, iena diba mauri dekenai be 2 pesen sibona amo ia bada. Natuna dekenai, lagani tamona be nega daudau. Buruka tauna dekenai, bema iena gaukara be momo bona iena tauanina ia goada neganai, lagani idia ore haraga herea bamona. Ia be Solomona ena hereva dekenai ia lalo-parara momokani: “Gau matamatana ta be ia noho lasi, dina ena henunai.” To, matamata taudia vairanai, lagani idia lao metairametaira, bona edia diba idia haboua noho. Namo lasi “lai do idia lulua kava” bamona bona tanobada dekenai kohu momo idia tahua, to namona be unai lagani lalodiai idia gaukara namonamo bona Dirava ena amo diba bada idia tahua noho. Solomona ena hereva ma haida be nega korikori ai ia henia: “Oiemu tau matamata negana ai, oi ia Havaraia Tauna Badana oi laloatao, metau dinadia idia do mai lasi, eiava inai hereva, ‘Idia dekenai lau moale lasi,’ amo do oi gwauraia laganidia idia do ginidae lasi negana ai.”—Had. 1:9, 14; 12:1, NW.
32 Nega—Taunimanima Idia Mauri Hanaihanai Negana. To gabeai, dina dikadia do idia noho lasi, to moale dinadia do idia mai. Kara maoromaoro idia ura henia taudia, edia ‘nega be Iehova ese ia naria noho’ taudia, be Dirava ena Basileia henunai mauri hanaihanai idia naria. (Sal. 31:14-16; Mat. 25:34, 46) Basileia henunai, mase do ia vara lou lasi. (Apok. 21:4) Lahedo karana, gorere, hesiku mamina, bona anina lasi karadia be do idia ore. Gaukara do ia noho, ita ura henia bona ita moalelaia gaukaradia, bona taunimanima be goevadae karadia idia hahedinaraia diba dainai edia gaukara do idia moalelaia diba badina ia be mai anina. Lagani do idia heau haragaharaga bamona, bona gau momo idia laloatao diba dainai, hanaihanai moale gaudia idia laloa lou diba. Lagani tausen momo idia hanai neganai, tanobada taudia be Iehova ena lalohadai nega dekenai do idia lalo-pararalaia: ‘Badina be lagani 1,000 Iehova ena vairanai be dina tamona sibona bamona. Idia ore haraga, varani bamona.’—Sal. 90:4.
33 Ita taunimanima ese nega ena heau ita laloa bona Dirava ena gwauhamata, kara maoromaoro tanobada matamatana do ia havaraia ita laloa neganai, unai dina ai do ita moalelaia gaudia ita lalodia diba: “Inai gabu dekenai be Lohiabada ese ia gwauhamata vadaeni, iena hanamoa do ia atoa. Iena hanamoa be inai: Mauri hanaihanai.”—Sal. 133:3.
[Footnotes]
a Unai hereva “hora” be King James Version Baibel lalonai Daniela 3:6, 15; 4:19, 33; bona 5:5 dekenai idia torea, Aramia gado amo idia hahanaia; to, Strong’s Concordance, Hebrew and Chaldee Dictionary bukana lalonai, unai hereva ena anina be “nega sisina.” New World Translation of the Holy Scriptures Baibel lalonai unai hereva idia hahanaia “nega sisina.”
b Inai siri dekenai, futnout itaia.
c Biblical Calendars, 1961, J. Van Goudoever amo, rau 75.
d Insight on the Scriptures, Vol. 1, rau 458.
e Insight on the Scriptures, Vol. 1, rau 453-4, 458; Vol. 2, rau 459.
f Insight on the Scriptures, Vol. 1, rau 568.
g Insight on the Scriptures, Vol. 2, rau 899-902.
h Insight on the Scriptures, Vol. 2, rau 56-8.
[Study Questions]
1, 2. Solomona ese nega be edena bamona ia herevalaia, bona nega ia heau haraga dainai, edena bamona ita gaukaralaia be namo?
3. Nega bona guba padana ena bada be edena dala ai idia hegeregere?
4. Nega ena heau be edena bamona ita herevalaia diba?
5. Badina be dahaka ita gwau diba idia vara vadaeni gaudia dekenai ita kwalimu vadaeni eiava ita lusi vadaeni?
6. Edena dala ai vaira negana be ia hanai vadaeni negana amo ia idau, bona badina be dahaka vaira negana ita laloa bada?
7. Iehova ese taunimanima dekenai dahaka nega duahia gaudia ia henidia?
8. Baibel lalonai, “dina” ena anina idauidau be dahaka dahaka?
9. (a) Dina be hora 24 bona miniti 60 dekenai idia hapararaia karana be edena bamona ia vara? (b) Heberu Revarevadia lalonai nega idia gwauraia herevadia haida be dahaka?
10. Iesu ena nega lalonai, Iuda taudia be edena dala ai hora idia duahia, bona edena bamona unai diba ese ita ia durua Iesu ena mase negana ita makaia totona?
11. ‘Pura’ amo nega makaia karana be edena nega ai idia hamatamaia?
12. Hua ena heau karana amo idia duahia huana be dahaka, bona hari iseda negai ita gwauraia hua amo edena dala ai ia idau?
13. Edena dala ai Abata ena sivarai ena nega idia torea maoromaoro?
14. (a) Iehova be edena dala ai nega edia toana idauidau ia havaraia? (b) Nega edia toana idauidau idia hedinarai karana be do ia noho ela bona edena negai?
15, 16. (a) Gwauhamata Tanona lalonai medu negana be edena dala ai idia hapararaia diba? (b) Medu negadia oi herevalaia bona oi hahedinaraia badina be dahaka unai negadia ai biru gaukara idia karaia be namo.
17. (a) Medu lasi neganai, edena dala ai tubutubu gaudia be ranu idia abia? (b) Namona be “Israela Taudia Edia Lagani” ena lista oi itaia bona paragraf 15-17 ese idia herevalaia negadia oi herevalaia. (c) Tubutubu gaudia gogoa negana ginigunana, uiti gogoa negana, bona huahua gogoa negana be edena negai idia vara, bona unai negadiai dahaka aria idia moalelaia?
18. (a) Badina be dahaka Heberu gado dekenai “lagani” ena anina ia maoro? (b) Dina ena lagani korikorina be dahaka?
19. (a) Gunaguna Baibel laganidia be edena dala ai idia makaia? (b) Gabeai, Iehova ese dahaka “lagani helagana” ia atoa?
20. Edena dala ai hua ena lagani idia haidaua dina ena lagani ida ia hegeregere totona, bona lunisolar laganidia be dahaka?
21. (a) Julian kalenda be dahaka? (b) Badina be dahaka Gregorian kalenda be ia maoro?
22, 23. Peroveta laganina ena lata be edena bamona?
24. Edena dala amo idaunegai idia noho taudia momo ese edia namba duahia karana idia hamatamaia?
25. Ordinal namba be cardinal namba amo edena bamona ia idau?
26. Edena dala ai (a) October 1, 607 B.C.E., ia lao October 1, 1914 C.E., edia lagani do oi duahia, bona edena dala ai (b) October 1, 607 B.C.E. amo lagani 2,520 do oi duahia?
27. Dina badadia be dahaka, bona badina be dahaka idia be mai anina bada?
28. Heberu Revarevadia totona dahaka dina be dina badana?
29. Kurese be edena negai ena oda ia henia, bona unai ese dahaka dala ia kehoa?
30. Edena dala ai Keristani Greek Revarevadia totona lagani 29 C.E. be lagani badana ta?
31. (a) Dahaka dainai toana be haida dekenai nega ia heau haraga bona haida dekenai be ia heau metairametaira noho? (b) Unai dainai, matamata taudia be idia hegeregere dahaka idia karaia totona?
32. Edena dala ai taunimanima be Iehova ena lalohadai nega dekenai do idia lalo-pararalaia diba?
33. Iehova ese nega dekenai, dahaka hahenamo ia gwauraia?
[Chart on page 4]
ISRAELA TAUDIA EDIA LAGANI
Hua ena Ladana Nisan (Abib)
Hari unai hua be March - April
Lagani Helagana Hua namba 1
Tanobada Laganina Hua namba 7
Siri Eso. 13:4; Neh. 2:1
Aria Nisan 14 Pasova
Nisan 15-21 Hatubua Lasi Paraoa Ariana
Nisan 16 Uma ena anina ginigunadia idia henia
Hua ena Ladana Iyyar (Ziv)
Hari unai hua be April - May
Lagani Helagana Hua namba 2
Tanobada Laganina Hua namba 8
Siri 1 Kin. 6:1
Hua ena Ladana Sivan
Hari unai hua be May - June
Lagani Helagana Hua namba 3
Tanobada Laganina Hua namba 9
Siri Est. 8:9
Aria Sivan 6 Pura Edia Aria (Pentekoste)
Hua ena Ladana Tammuz
Hari unai hua be June - July
Lagani Helagana Hua namba 4
Tanobada Laganina Hua namba 10
Siri Ier. 52:6
Hua ena Ladana Ab
Hari unai hua be July - August
Lagani Helagana Hua namba 5
Tanobada Laganina Hua namba 11
Siri Esr. 7:8
Hua ena Ladana Elul
Hari unai hua be August - September
Lagani Helagana Hua namba 6
Tanobada Laganina Hua namba 12
Siri Neh. 6:15
Hua ena Ladana Tishri (Ethanim)
Hari unai hua be September - October
Lagani Helagana Hua namba 7
Tanobada Laganina Hua namba 1
Siri 1 Kin. 8:2
Aria Tishri 1 Kibi hiriria dinana
Tishri 10 Kara Dika Ena Davana Karaia Dinana
Tishri 15-21 Au Raurau Ruma Maragidia Ariana
Tishri 22 Hebou helagana
Hua ena Ladana Heshvan (Bul)
Hari unai hua be October - November
Lagani Helagana Hua namba 8
Tanobada Laganina Hua namba 2
Siri 1 Kin. 6:38
Hua ena Ladana Chislev
Hari unai hua be November - December
Lagani Helagana Hua namba 9
Tanobada Laganina Hua namba 3
Siri Neh. 1:1
Hua ena Ladana Tebeth
Hari unai hua be December - January
Lagani Helagana Hua namba 10
Tanobada Laganina Hua namba 4
Siri Est. 2:16
Hua ena Ladana Shebat
Hari unai hua be January - February
Lagani Helagana Hua namba 11
Tanobada Laganina Hua namba 5
Siri Sek. 1:7
Hua ena Ladana Adar
Hari unai hua be February - March
Lagani Helagana Hua namba 12
Tanobada Laganina Hua namba 6
Siri Est. 3:7
Hua ena Ladana Veadar
Hari unai hua be (Idia Hakapua Huana)
Lagani Helagana Hua namba 13