Karoa 8
Saiens ese Baibel Ia Hakoikoia Vadaeni, A?
Lagani 1613 lalonai Italy ena saiens tauna Galileo ese buka ta ladana “Letter on Sunspots” ia halasia. Unai buka ena hereva amo ia hahedinaraia, dina ese tanobada ia gegea lasi to tanobada ese dina ia gegea. Unai hereva ia halasia dainai, Roman Katolik Inkwisisen dekenai idia samania, idia gwau unai hereva amo ia ese hahediba herevadia maorodia ia gorea. Gabeai idia fosia ia “helalo-kerehai” totona. Dahaka dainai tanobada ese dina ia gegea herevana idia badulaia? Badina be Galileo idia samania taudia idia gwau unai hereva ese Baibel ena hereva ia hakoikoia.
1. (Hamatamaia herevana danu) (a) Galileo ia gwau tanobada ese dina ia gegea; unai dainai dahaka ia vara? (b) Ena be Baibel be saiens bukana ta lasi, to ena hereva be saiens herevadia ida ita hahegeregerea neganai, dahaka ita davaria?
HARI inai negai momo idia gwau saiens ese Baibel ia hamomokania lasi, bona haida ese Galileo sivaraina idia gwauraia edia hereva hamomokania totona. To unai be momokani, a? Namona be inai ita laloatao: Baibel lalonai, peroveta herevadia, bese idauidau sivaraidia, guriguri, taravatu, sisiba, bona Dirava diba karana idia gwauraia. Torea taudia idia gwau lasi ia be saiens bukana ta. To saiens gaudia be ia lalonai idia gwauraia neganai, edia hereva be maoromaoro momokani.
Tanobada
2. Baibel ese tanobada guba padanai atoa dalana edena bamona ia gwauraia?
2 Baibel ese tanobada ia gwauraia herevana mani oi laloa. Iobu ena buka lalonai ia gwau: “[Dirava] ese mirigini kahana ia atoa, gau ta ia noho lasi gabuna ataiai; tanobada ia ese ia atoa, gau ta latanai lasi.” (Iobu 26:7) Unai hegeregerena, Isaia ia gwau, Dirava be “tanobada kuboruna ataiai ia noho.” (Isaia 40:22) Unai siri lalodiai, tanobada kuboruna “gau ta latanai lasi,” bona “gau ta ia noho lasi gabuna” dekenai ia noho, be idia gwauraia; unai hereva ita duahia neganai, roketi guia taudia ese idia abia laulaudia ita laloa, idia dekenai tanobada kuboruna be ia hedinarai, guba padanai ia hure, gau ta ia noho lasi gabuna dekenai.
3, 4. Tanobada ena ranu gaukaralaia loulou dalana be dahaka, bona Baibel ese edena bamona ia gwauraia?
3 Tanobada ena ranu gaukaralaia loulou dalana mani oi laloa danu. Buka ta ladana Compton’s Encyclopedia ese inai bamona ia gwauraia: “Ranu . . . be davara edia kopina amo ia daekau guba dekenai . . . Lai ese ia abia lao tanobada ataiai. Varahu ia keru neganai, ori ai ia lao. Nega momo unai ori ese medu idia havaraia, eiava, bema varahu ia keru momokani, sinou idia havaraia. Unai dala rua amo ranu be davara amo ia daekau bena ia lao maila handred momo o tausen momo, ela bona tanobada ena kopina latanai ia diho. Unuseniai sinavai lalodiai ia aru vareai o tano lalonai ia diho, bena davara dekenai ma ia giroa lou.”1
4 Unai kara dainai taunimanima bona animal be tanobada dekenai idia mauri noho diba. Lagani 3,000 bamona idia lao vadaeni, Baibel ese inai bamona ia gwauraia: “Sinavai iboudiai be davara dekenai idia aru lao, to davara be ia honu lasi; sinavai ese idia aru henidia guna gabudia ma idia aru henidia lou.”—Kohelete 1:7.
5. Salamo torea tauna ese ororo idia vara dalana ia gwauraia herevana be saiens taudia ese edena bamona idia hamomokania?
5 Baibel ese ororo idia vara dalana ia gwauraia goevagoeva. Saiens bukana ta ese tanobada ena kopina ena oromana be inai bamona ia gwauraia: “Tanobada ena kopina be gunaguna ia auka ia lao vadaeni negana amo ema bona hari, ororo haginidia bona haoredia karadia idia doko lasi. . . . Idia boio vadaeni davaradia edia badina amo ororo idia vara, bena nega daudau herea murinai davara ena kopina henunai idia diho lou, bena gabeai ma idia daekau lou.”2 Unai hereva be salamo torea tauna ena hereva ida mani oi hahegeregerea; ia gwau: “[Tanobada be] gadobada amo oi koua, dabua hegeregerena. Abata ia daekau, ororo ia koudia. Ororo idia daekau, koura idia diho; edia gabu oi gwauraidia hidi be unuseni idia lao.”—Salamo 104:6, 8.
“Matamana Neganai”
6. Saiens taudia hari inai negai edia lalohadai guba bona tanobada edia anina ia matamaia dalana dekenai, ese edena hereva Baibel lalonai ia hamomokania?
6 Baibel ena siri ginigunana ia gwau: “Matamana neganai Dirava ese guba bona tanobada ia karaia.” (Genese 1:1) Idia tahua namonamo gaudia dainai, saiens taudia idia laloa guba bona tanobada be mai edia matamana. Hisiu edia oromadia stadilaia tauna ta Robert Jastrow, ena be ia laloa taunimanima idia diba lasi Dirava ia noho eiava, to ia gwau: “Hisiu stadilaia karana amo ai davaria gaudia bona Baibel ena sivarai Genese lalonai edia anina tamona be inai: Matamana neganai diari bona siahu be idia pou; unai murinai gau idauidau idia vara, ta ta ena nega ena nega ai, ela bona taunimanima idia vara.”3
7, 8. Ena be idia abia dae lasi Dirava ese ia havaraia, to saiens taudia momo ese guba bona tanobada idia vara dalana edena bamona idia gwauraia?
7 Momokani, ena be saiens taudia momo idia laloa guba bona tanobada edia anina be mai edia matamana, to idia abia dae lasi ‘Dirava ese ia karaia.’ To hari idia haida idia gwau, idia gorea diba lasi aonega ena toana be gau iboudiai lalodiai ia hedinarai. Saiens tauna ta Freeman Dyson ia gwau: “Guba ena anina ena oromana lau tahua namonamo neganai, lau davaria ia be gunaguna ia diba ita taunimanima be gabeai do ita vara.”
8 Dyson be ma ia gwau: “Lau be saiens tauna ta, hari inai nega taudia edia lalohadai dalana lau idia hadibalaia vadaeni, unai dainai lau gwau lasi guba ena oromana korikori ese ia hamomokania Dirava ia mauri noho. Lau gwau guba ena oromana korikori ese lalohadai ta ia hamomokania; unai lalohadai be inai: Dara ese ia haheaua noho.”4 Ena be ia abia dae lasi Dirava ia mauri noho, to ena hereva ese ia hahedinaraia hari inai negai saiens ese Baibel ena hereva ia hakoikoia lasi; ena hereva be inai: “Matamana neganai Dirava ese guba bona tanobada ia karaia.”—Genese 1:1.
Gorere Koua Daladia
9. Baibel ena taravatu lepra gorerena dekenai ese aonega edena bamona ia hahedinaraia? (Iobu 12:9, 16a)
9 Mani inai danu oi laloa: Baibel ese gorere koua daladia ia gwauraia. Bema Israel tauna ta ena kopina ena toana ia dika dainai idia laloa ia be mai lepra gorerena, ia idia taravatua ia be sibona do ia noho. “Ena gorere dinadia iboudiai do ia miro. Ia be miro. Sibona do ia noho, kampa murimurinai.” (Levitiko 13:46) Ena dabua idia gabua danu. (Levitiko 13:52) Unai nega lalonai lepra gorerena be unai bamona idia koua, tau ta amo do ia hanai diba lasi ma tau ta dekenai.
10. Tano haida dekenai, momo ese hahegoeva daladia edena bamona do idia davaria, bema Baibel ena taravatu kukuri dekenai idia badinaia neganai?
10 Taravatu ma ta mai anina bada be inai: Kampa murimurinai guri idia geia, bena idia kukuri murinai tano amo idia koua. (Deuteronomi 23:12, 13) Unai taravatu ese Israel taudia gorere momo amo ia hamauridia. Hari inai negai tano haida dekenai gorere dikadia idia vara, badina be taunimanima ese edia kukuri idia naria namonamo lasi dainai. Unai taravatu, lagani 3,500 bamona idia lao vadaeni Baibel lalonai ia torea, bema unai tano taudia ese idia badinaia, edia gorere haida do idia hanamoa.
11. Baibel ese taunimanima be sibodia edia kwarana idia hanamoa dalana edena bamona ia gwauraia?
11 Baibel ese danu taunimanima edia kwarana hanamoa daladia ia gwauraia. Ena hereva ta be inai: “Lalo-manau ese tauanina ia hamauria, to mama ese turia ia hamanokaia.” (Hereva Lada-isidia 14:30) Vanegai doketa taudia idia davaria, iseda lalona edia mamina ese iseda tauanina ia hanamoa diba bona ia hadikaia diba. Doketa C. B. Thomas, Johns Hopkins Iunivesiti dekenai, ese diba tahua taudia 1,000 mai kahana edia kara be lagani 16 lalodiai ia tahua namonamo neganai, ia davaria badu momo taudia bona lalo-hekwarahi momo taudia ese gorere idia davaria haraga.5
Baibel be Dahaka Ia Gwau?
12. Dahaka dainai Katolik Dubu Oreana ia gwau Galileo ese Baibel ena hereva ia gorea?
12 Vadaeni, bema Baibel ese saiens gaudia ia herevalaia maoromaoro, dahaka dainai Katolik Dubu Oreana taudia idia gwau, Galileo ia gwau tanobada ese dina ia gegea be Baibel ena hereva ia gorea unai? Badina be Baibel ena siri haida edia anina idia laloa dalana dainai.6 Edia lalohadai be maoro, eiava? Mani unai siri rua ita duahia.
13, 14. Edena siri Baibel lalonai be Katolik Dubu Oreana taudia ese edia anina idia gwauraia kerere? Edia kerere be dahaka?
13 Siri ta ia gwau: “Dina ia daekau, ma ia diho; bena ena gabu dekenai ma ia gava lao bona unuseniai ia daekau.” (Kohelete 1:5, The Jerusalem Bible) Unai Dubu Oreana taudia idia gwau, inai hereva, “dina ia daekau, ma ia diho,” ese idia hahedinaraia dina ia marere to tanobada ia marere lasi. To hari inai nega lalonai danu, ena be ita momo ita diba tanobada ia marere, dina be lasi, to ita gwau dina ia daekau bona ia diho. Unai bamona ita hereva neganai, ita itaia gauna ita herevalaia, iseda matana ai ia hedinarai hegeregerena. Baibel torea tauna danu be unai bamona ia karaia.
14 Siri ma ta ia gwau: “Tanobada be ena badina latanai oi haginia; do ia heudeheude lasi ela bona hanaihanai.” (Salamo 104:5, The Jerusalem Bible) Idia laloa unai hereva ena anina be, tanobada be nega ta do ia marere diba lasi. To unai siri ena anina badana be inai: Tanobada do ia noho ela bona hanaihanai; Baibel ena siri ma haida hegeregeredia, gau ta ese nega ta do ia ‘haheudeheudea’ ore lasi, eiava do ia hadikaia ore lasi. (Salamo 37:29; Kohelete 1:4) Inai siri danu ia gwau lasi tanobada ese dina ia gegea lasi. Galileo ena nega lalonai, iena hereva ia koua gauna be Dubu Oreana, Baibel lasi.
Evolusen Herevana
15. Evolusen herevana be dahaka, bona Baibel be edena bamona ia gorea?
15 To momo idia gwau ma gau ta dekenai saiens taudia ese Baibel ena hereva idia gorea momokani. Saiens taudia momo ese evolusen herevana idia abia dae; unai hereva be inai: Lagani milion momo idia ore vadaeni, gau maragimaragina ta ia vara, bena iena amo mauri gaudia idauidau iboudiai idia vara. To Baibel ia gwau Dirava ese mauri gaudia iboudiai ta ta ena bese ena bese ai ia havaradia. Ma ia gwau: “Iehova Dirava ese taunimanima tano ena kahu amo ia karaia.” (Genese 1:21; 2:7) Saiens taudia vairadiai Baibel ia kerere momokani unai a? Unai henanadai ai do haerelaia lasi neganai, mani ita ese saiens taudia idia diba momokani gaudia bona edia lalohadai haida edia idau ita tahua namonamo guna.
16-18. (a) Charles Darwin ese dahaka ia itaia dainai evolusen herevana ia abia dae? (b) Dahaka dainai ita gwau Darwin be Galápagos Motumotudia dekenai ia itaia gaudia ese Baibel ena hereva idia hakoikoia lasi?
16 Lagani 100 mai kahana idia lao vadaeni, Charles Darwin ese evolusen herevana ia halasia. Pacific Davarana dekenai Galápagos Motumotudia dekenai ia noho neganai, Darwin ese manu maragidia ladana bisini ia itadia, motumotu ta ta dekenai edia bese idauidau ta ta mai toadia idauidau be idia noho. Ia laloa idia iboudiai be manu bese tamona amo idia vara. Unai lalohadai dainai, hereva ta ia halasia, ia gwau mauri gaudia idauidau iboudiai be mauri gauna tamona amo idia vara. Ma ia gwau, bese goadadia idia mauri noho, to bese manokadia idia mase ore. Ia gwau, evolusen amo gwarume be tano boromadia ai idia lao, bona tano rau gaudia be manu ai idia lao, bona mauri gaudia edia bese ma haida danu be unai bamona idia vara.
17 Momokani, Darwin be unai motumotu dekediai ia itaia gaudia ese Baibel idia gorea lasi, badina be Baibel ia gwau lasi mauri gaudia edia bese badana ta lalonai unai gau ta ta edia toana idia idau diba lasi. Unai hegeregerena, taunimanima besedia iboudiai be taunimanima ginigunadia ruaosi sibodia edia amo idia vara. (Genese 2:7, 22-24) Unai dainai, unai bisini besedia idauidau be bese tamona amo idia vara be ita hoalaia lasi. To iboudiai be bisini. Idia be bogibada ai o ugava ai idia lao lasi.
18 Unai bisini besedia idauidau bona Darwin ese ia itaia gaudia oredia danu, ese idia hamomokania lasi, mauri gaudia iboudiai, kwalaha bona kanage, elefant bona biluga, be idaunegai mauri gauna tamona amo idia vara. To saiens taudia momo idia gwau evolusen herevana be hereva momokanina ta. Ena be ma haida idia diba unai hereva hamomokania be auka, to idia gwau idia abia dae, badina be taunimanima momo ese danu idia abia dae. To namona be inai henanadai edia haere ita tahua: Evolusen idia hamomokania vadaeni a, bona unai dainai Baibel ia kerere, a?
Idia Hamomokania Vadaeni A?
19. Idaunegai gaudia edia turiadia edia oromana ese evolusen herevana ia hamomokania, a?
19 Evolusen herevana be edena dala amo idia tohoa diba? Dala namona be inai: Idaunegai mauri gaudia edia turiadia tano lalonai idia noho idia itaia namonamo; unai amo idia diba mauri gaudia edia bese ta be metairametaira bese idauna ta ai ia lao eiava lasi. Vadaeni, dahaka idia davaria? Saiens taudia haida idia gwau mauri gaudia besedia be unai bamona idia idau idia lao lasi. Idia ta, Francis Hitching, ia gwau: “Animal besedia rua hatamonadia gaudia oi tahua neganai, idia noho lasi.”7 Unai bamona gaudia edia turiadia idia davaria lasi dainai, evolusen taudia ese Darwin ena hereva idia rakatania, bona evolusen herevadia idaudia idia gwauraia. To hereva momokani be inai: Idaunegai gaudia edia turiadia tano lalonai idia davaridia, ese idia hahedinaraia animal besedia matamatadia idia vara haraga; unai ese evolusen herevana ia hamomokania lasi, to Baibel ia hamomokania.
20. Sel ese sel ma haida idia havaraia dalana ese evolusen herevana edena bamona ia hakoikoia?
20 Hitching be ma ia gwau, mauri gaudia ese idia havaradia gaudia be idia hegeregeredia, bona idia be idau gaudia ai idia lao diba lasi. Ia gwau: “Mauri gaudia edia kahana maragimaragidia (sel) ese idia ida idia hegeregere momokani gaudia mo idia havaradia. . . . [Mauri gaudia] lalodiai ia noho siahuna ese ia koudia, do idia idau momokani idia lao lasi. Tubutubu gaudia idia tubu ela bona edia tubu hetoana sibona; idia hanaia diba lasi. Herevana saiens taudia ese lao ladana fruit fly edena bamona idia kara henidia, to idia be do fruit fly; gau idaudia ai ma idia halaodia diba lasi.”8 Ena be lagani momo lalodiai gau idaudia ai idia halaodia toho, to idia hegeregere lasi.
Mauri Ia Matamaia Dalana
21. Louis Pasteur ese dahaka ia hahedinaraia dainai, evolusen taudia ese henanadai badana ta idia haerelaia be auka?
21 Henanadai aukana ma ta, evolusen taudia ese idia haerelaia diba lasi, be inai: Mauri be edena bamona ia matamaia? Idia gwau taunimanima bona mauri gaudia iboudiai be idaunegai gau maragimaragina ta amo idia vara. Vadaeni, unai gau be edena bamona ia matamaia? Gunaguna taunimanima momo idia laloa unai henanadai idia haerelaia be haraga, badina be idia laloa lao be vamu bodagana amo idia vara diba bona bita be dabua gunadia amo idia vara diba. To lagani 120 bamona idia lao vadaeni saiens tauna France dekenai ladana Louis Pasteur ese ia hahedinaraia goevagoeva, mauri be guna ia noho maurina sibona amo ia vara diba.
22, 23. Evolusen taudia idia gwau mauri be edena dala amo ia matamaia, to edena hereva be momokani?
22 Vadaeni, evolusen taudia ese mauri ena matamaia dalana edena bamona idia gwauraia hedinarai? Idia momo idia abia dae herevana be inai: Lagani milion momo idia lao vadaeni, muramura idauidau bona paoa be idia hebou kava neganai, unai ese mauri ia hamatamaia. To Pasteur ese ia hamomokania gauna be edena bamona? The World Book Encyclopedia ena haere be inai: “Pasteur ese ia hahedinaraia mauri be tanobada dekenai ia vara kava diba lasi hari inai nega lalonai. To lagani milion momo idia lao vadaeni, tanobada ena anina be idau vaitani”!9
23 Ena be gunaguna tanobada ena anina be idau vaitani, to unai negai danu, mauri lasi gaudia, hegeregere kahu bona nadi, bona mauri gaudia be idau vaitani. Michael Denton be ena buka ladana Evolution: A Theory in Crisis lalonai ia gwau: “Ena be mauri lasi gaudia haida, crystal o snowflake hegeregeredia, edia kahana maragimaragidia be ta ese ia palanilaia gaudia hegeregeredia idia hekamo hebou namonamo, to sel ta mai maurina ese ia hanaidia momokani; ia ida ita hahegeregeredia diba lasi.”10 Ia vara kava gauna ta dainai mauri lasi gauna be ia mauri matamaia diba lasi. Baibel ena hereva be momokani; ia hahedinaraia ‘mauri be mauri amo ia vara,’ ia gwau Dirava ese mauri ia havaraia.
Baibel ena Hereva Idia Gorea ena Badina
24. Badina be dahaka, ena be evolusen herevana be mai ena kerere momo, to saiens taudia momo ese idia badinaia noho?
24 Ena be evolusen herevana hamomokania dalana be lasi, to hari inai negai momo idia laloa Dirava ese gau iboudiai ia havaraia sivaraina idia abia dae taudia be diba lasi taudia. Dahaka dainai unai bamona idia laloa? Dahaka dainai, ena be diba momo tauna Francis Hitching ese evolusen herevana ena kerere ia gwauraia hedinarai, to Dirava ese gau iboudiai ia havaraia herevana ia abia dae lasi?11 Michael Denton ia gwau, ena be evolusen herevana be mai ena kerere momo to do idia hahedibalaia noho, badina be idia ura lasi Dirava ese gau iboudiai ia havaraia herevana do idia abia dae.12 Unai hereva idia dadaraia kava, hoa karadia sivaraidia idia dadaraia kava hegeregerena!
25. Evolusen herevana be saiens dalana maorona amo idia tahua namonamo neganai, dahaka kerere idia davaria?
25 Danu, evolusen herevana be saiens dalana maorona amo idia tahua namonamo neganai, ena kerere badadia idia davaria. Michael Denton be ma ia gwau: “[Darwin ena evolusen herevana] be idaunegai idia vara gaudia lalohadailaia karana amo ia vara; unai dainai, hari idia karaia karadia amo o hari idia vara noho gaudia tahua karana amo unai hereva idia hamomokania diba lasi, saiens karadia korikoridia hegeregeredia. . . . Danu, evolusen herevana amo idia ese nega tamona idia vara gaudia idia gwauraia; gaudia be inai: mauri ia matamaia karana, aonega ia matamaia karana, bona unai bamona gaudia ma haida. Unai gau idia havaradia lou diba lasi idia tahudia namonamo totona.”13 Momokani, ena be taunimanima momo ese evolusen herevana idia abia dae, to ia be mai ena kerere momo. Mauri ia matamaia sivaraina Baibel lalonai be unai hereva dainai ita dadaraia be maoro lasi. Genese ena karoa ginigunana ese unai “idia havaraia lou diba lasi” gaudia, “nega tamona” idia vara gaudia, idia vara dalana ia gwauraia hedinarai; ia gwau Dirava ese gau iboudiai ia havaradia ‘dinadia’ lalodiai idia vara, lagani tausen momo lalodiai.
Abata Badana Sivaraina be Edena Bamona?
26, 27. (a) Baibel ese Abata Badana edena bamona ia gwauraia? (b) Abata ranuna ena kahana be edeseni amo ia mai?
26 Momo idia gwau saiens taudia ese Baibel ena hereva ma ta idia hakoikoia. Genese bukana ia gwau, gunaguna taunimanima edia kara dika be bada herea dainai, Dirava ia gwau do ia hamasedia ore. To ia ese kara maoromaoro tauna Noa ia oda henia lagatoi badana ta do ia karaia. Bena Dirava ese abata ia halasia taunimanima dekenai. Noa mai ena bese taudia sibodia, bona animal idauidau danu, be idia roho mauri. Unai abata be bada herea dainai, “ororo badadia iboudiai ia koua.”—Genese 7:19.
27 Unai abata ranuna ibounai be edeseni amo ia mai bena tanobada ena kopina ibounai ia koua? Baibel ia gwau, Dirava ese tanobada ia karaia matamaia lalonai, guba ena padana ia hedinarai neganai, ia ese guba “henunai idia noho ranudia” bona “atai ai idia noho ranudia” ia hapararaia. (Genese 1:7; 2 Petero 3:5) Baibel ia gwau, Abata Badana ia vara neganai, “guba ena iduara iboudiai be idia kehoa.” (Genese 7:11) “Atai ai idia noho ranudia” be idia diho bona abata idia habadaia.
28. Iesu bona Dirava ena idaunegai hesiai taudia ma haida ese Abata Badana edena bamona idia herevalaia?
28 Hari inai negai sikuli bukadia ese unai Abata Badana sivaraina idia hamomokania lasi. Unai dainai ita henanadai, ia be gori mo, eiava unai abata be momokani ia vara, a? Mani inai ita laloa: Iehova tomadiho henia taudia gabedia ese Abata Badana sivaraina idia abia dae, sivarai momokanina. Idia gwau lasi ia be gori. Isaia, Iesu, Paulo, bona Petro ese idia gwauraia ia vara momokani gauna ta. (Isaia 54:9; Mataio 24:37-39; Heberu 11:7; 1 Petero 3:20, 21; 2 Petero 2:5; 3:5-7) To henanadai ma haida ita haerelaidia guna be namo.
Abata Ranuna
29, 30. Dahaka ese ia hahedinaraia Abata Badana be ia vara diba?
29 Abata ese tanobada ena kopina ibounai ia koua herevana ita abia dae be auka, a? Lasi. Badina be, bema tanobada kuboruna ena kopina ibounai ita haria kahana 10 dekenai, kahana 7 be davara ranuna ese ia koua bona kahana 3 sibodia be tano kaukauna. Danu, tanobada ena ranu orena ena kahana badana be aisi lalonai ia noho. Bema unai aisi ibounai ia veve, davara do ia daekau ela bona New York bona Tokyo bona siti ma haida do ia koua.
30 Ma danu, The New Encyclopædia Britannica ia gwau: “Davara iboudiai edia dobu idia hahetohoa neganai, idia davaria edia dobu edia averes be mita 3,790. To tanobada gabudia iboudiai, kone amo ela bona ororo doridia, edia atai idia hahetohoa neganai, idia davaria edia averes be mita 840 mo.”14 Unai dainai, bema ororo iboudiai be gabu palakadia ai idia halaoa bona davara ena dobu gabudia iboudiai idia hahonua, davara ese tanobada ibounai do ia koua, ena dobu be mita tausen momo.
31. (a) Gunaguna tanobada ena oromana be edena bamona, unai dainai Abata Badana ia vara diba? (b) Dahaka ese ia hahedinaraia, Abata Badana ia do vara lasi neganai, ororo edia atai bona davara ena dobu be idau, hari inai negai hegeregerena lasi?
31 Abata Badana ia vara diba ena badina tamona be inai: Ia do vara lasi neganai, davara ena dobu gabudia idia dobu herea lasi hari inai negai hegeregerena, bona ororo idia atai momokani lasi hari inai negai hegeregerena. Vadaeni, saiens bukana ta ia gwau: “Lagani milion haida idia lao vadaeni, ororo badadia be hari idia noho gabudia dekenai, davara bona taora idia noho. . . . Tanobada ena badina gabudia idia marere dainai, gabu haida dekenai tanobada ena kopina ia daekau ela bona ororo badadia doridia ai ia lao . . . bona gabu idaudia dekenai ia diho davara ena kopina henunai.”15 Ororo bona davara ena henu tanodia idia daekau bona idia diho; unai ese ia hahedinaraia, gunaguna ororo idia atai herea lasi hari inai negai hegeregerena, bona davara ena dobu gabudia badadia idia dobu herea lasi hari inai negai hegeregerena.
32. Abata Badana ranuna be edena bamona ia diho?
32 Abata Badana murinai, abata ranuna be edena bamona ia diho? Davara dekenai ia aru lao. Saiens taudia idia laloa tanobada ena kahana badadia ta ta be edia badina ta ta latadiai idia noho. Unai tano badidia idia marere neganai, tanobada ena kopina ia daekau eiava ia diho. Hari inai negai, unai badina gabudia edia hetoadia dekenai davara ia dobu masemase, ena dobu ese kilomita 10 ia hanaia.16 Reana Abata Badana ena metau dainai tanobada ena badina gabudia idia marere, davara ena henuna tanona ia diho, bona koupa badadia idia kehoa dainai, ranu be tanobada ena kopina amo ia aru diho.
Abata Badana ena Toana?
33, 34. (a) Saiens taudia ese dahaka idia davaria vadaeni, unai be Abata Badana sivaraina hamomokania gaudia reana? (b) Dahaka dainai ita gwau diba, reana saiens taudia haida ese unai gau edia anina idia lalohadailaia kerere?
33 Bema abata badana ta ia vara diba, dahaka dainai saiens taudia ese ena toana idia davaria lasi? Reana idia davaria vadaeni, to idia laloa unai toa edia anina be idau. Idia be vaia idia gwau, gunaguna, nega ta ta ai, aisi bada herea ese tanobada ena kahana badana ia koua bona tanobada ena kopina ena oromana ia haidaua. To ena be idia gwau gau ta be aisi dainai ia vara, to reana abata dainai ia vara. Unai dainai, Abata Badana ena toana be reana idia lalohadailaia kerere, idia gwau unai ese ia hahedinaraia gunaguna aisi ese tanobada ena kahana badana ia koua.
34 Unai bamona kerere idia karaia vadaeni. Aisi momo negadia herevana be saiens taudia ese idia laloa davari negana be saiens tauna ma ta ese inai bamona ia gwauraia: “Guna idia laloa gau iboudiai be dala tamona amo idia vara loulou, unai dainai idia gwau idia davaria gaudia ese idia hahedinaraia gunaguna aisi momo negadia idia vara loulou. To unai gau edia toana be vanegai idia tahua namonamo lou neganai, edia lalohadai idia haidaua. Guna idia gwau tano, miri, bona nadi senudia badadia be aisi ese tanobada ena kopina dekenai ia atoa, to hari idia laloa unai gau be abata ese ia rakatania.”17
35, 36. Idaunegai boromadia edia turia edia oromana idia tahua neganai, dahaka idia davaria, Abata Badana sivaraina hamomokania gaudia hegeregeredia?
35 Abata Badana sivaraina hamomokania gauna ma ta be idaunegai boromadia edia turia, tano lalonai idia davaria. Unai turia ese idia hahedinaraia, gunaguna taiga badadia be Europe dekenai idia loaloa, hosi bada hereadia be North America dekenai idia loaloa, bona elefant idaudia be Siberia dekenai idia loaloa. Bena, tanobada ibounai dekenai, animal besedia momo idia mase ore. Nega tamona paraka bada herea ia vara. Siberia dekenai unai elefant tausen tausen momo idia mase bena aisi ese ia ha-aukadia haraga. Charles Darwin ena nega lalonai ia noho tauna mai ladana bada, Alfred Wallace, ia laloa animal idauidau be gabu momo dekenai unai bamona idia mase ore badina be hoa gauna badana ta be tanobada ibounai dekenai ia vara dainai.18 Momo idia gwau unai gau be Abata Badana.
36 Magasin ta ladana Biblical Archaeologist lalonai idia torea herevana ta be inai: “Namona be inai ita laloatao, abata badana sivaraina be bese momo herea edia sene herevadia ai idia herevalaia, tanobada ena kahana idauidau momo dekenai . . . Idaunegai sene herevadia, Near East kahana dekenai idia herevalaia, reana badina be lagani tausen momo idia lao vadaeni . . . abata bada hereana ta be momokani ia vara dainai.”19 Hari inai nega lalonai tanobada ena kopina ia paripari momokani lasi idaunegai hegeregerena. Unai nega lalonai tanobada ibounai dekenai gohu idia bada, to hari idia maragi. Haida idia gwau, unai neganai tanobada ena kopina ia paripari momokani badina be aisi momo negadia idia doko neganai medu bada herea ia diho loulou dainai. To ma haida idia gwau, nega ta tanobada ena kopina ia paripari momokani badina be Abata Badana dainai.
Tanobada Besedia ese Idia Laloaboio Lasi
37, 38. (a) Saiens tauna ta ese edena bamona ia hahedinaraia, idia davaria gaudia ese idia hahedinaraia Abata Badana be reana ia vara? (b) Edena bamona ita diba ia vara?
37 Profesa John McCampbell ia gwau: “Hisihisi bada hereana [Abata Badana] sivaraina idia abia dae taudia bona evolusen herevana idia abia dae taudia edia lalohadai tanobada ena kopina ena toana . . . ena anina dekenai be idauidau. Idia ta ta be sibona ena diba bona ena lalohadai gunadia hegeregeredia ia lalohadailaia.”20
38 Abata Badana sivaraina hamomokania gauna ta be inai: Tanobada besedia ese unai abata idia laloaboio lasi ema bona hari. Tanobada hegegemadai, Alaska amo ela bona South Pacific, America dekenai bona Australia dekenai danu, tano taudia korikoridia be edia sene herevadia ai Abata Badana idia sivarailaia. Ena be unai sivarai edia hereva be idauidau, to idia momo herea edia anina tamona be inai: Abata ese tanobada ibounai ia koua neganai, taunimanima momo lasi be lagatoi ta dekenai idia roho mauri. Unai sivarai be tano idauidau dekenai idia abia dae ena badina maorona tamona be, Abata Badana be momokani ia vara.
39. Dahaka ese ia hahedinaraia Baibel be Dirava ena hereva, taunimanima edia lasi?
39 Unai hegeregerena, saiens taudia idia davaria gaudia momo ese Baibel idia hamomokania. Baibel ena hereva ta idia gorea neganai, idia be sibodia edia hereva idia hamomokania vaitani diba lasi. Ena hereva ta idia hamomokania neganai, unai hereva be maoromaoro momokani, Dirava ese ia halasia herevana hegeregerena. Momokani, Baibel ena hereva be saiens herevadia momokanidia hegeregeredia. Unai danu ese ia hahedinaraia ia be Dirava ena hereva, taunimanima edia lasi.
[Box on page 105]
“Tano ena Kahu Amo”
“The World Book Encyclopedia” ia gwau: “Mauri gaudia edia anina idauidau iboudiai be mauri lasi gaudia lalodiai idia noho danu.” Anina be, taunimanima bona mauri gaudia idaudia lalodiai idia noho gaudia be tano lalonai idia noho danu. Unai ese Baibel ena hereva ia hamomokania: “Bona Iehova Dirava ese taunimanima tano ena kahu amo ia karaia.”—Genese 2:7.
[Box on page 107]
“Dirava ena Toana Hegeregerena”
Haida ese taunimanima bona animal edia tauanina idia hahegeregeredia, evolusen herevana hamomokania totona. To idia gorea diba lasi herevana be inai: Taunimanima edia aonega ese animal edia aonega ia hereaia momokani. Dahaka dainai taunimanima be palani idia karaia diba, idia lalokau diba, idia be mai edia aonega bada, kara namo bona kara dika edia idau idia diba, bona nega gunadia, hari inai nega bona nega vaira danu idia laloa diba? Evolusen ese unai henanadai ia haerelaidia diba lasi, to Baibel ese. Ia gwau: “Dirava ese taunimanima ia karaia, ia sibona ena laulau bamona, Dirava ena toana hegeregerena ia karaia.” (Genese 1:27) Taunimanima ena lalona be iena Tamana guba dekenai ena lalona ena toana hegeregerena.
[Picture on page 99]
Baibel ia gwau tanobada be gau ta latanai ia noho lasi; roketi ai idia gui taudia ese unai hereva idia hamomokania
[Picture on page 102]
Baibel ia gwau lasi tanobada ese dina ia gegea o dina ese tanobada ia gegea
[Picture on page 112, 113]
Bema tanobada ena kopina ibounai idia hapalakaia bona bema ororo bona davara ena dobu masemase gabudia be lasi, davara ese tanobada ibounai do ia koua
[Picture on page 114]
Elefant idia davaridia, idia mase murinai aisi ese ia ha-aukadia haraga
[Picture on page 115]
Louis Pasteur ese ia hahedinaraia mauri be guna ia noho maurina sibona amo ia vara diba
[Diagram/Picture on page 108, 109]
(For fully formatted text, see publication)
Tanobada ena ranu gaukaralaia loulou dalana be Baibel ese ia gwauraia maoromaoro