Idia Hamomokania Bible ena Hereva be Koikoi, A?
SAIENS taudia bona Bible ena hereva idia hakoikoia taudia idia hamomokania vadaeni Bible ena hereva be koikoi bona gori sibona, a? Unai hereva oi do abia dae lasi neganai, namona be oi laloatao, ena be buka idia stadilaia taudia momo ese edia lalohadai idia gwauraia neganai idia hereva hegeregere idia diba namonamo bamona, to nega haida edia lalohadai be maoro lasi. Nega momo edia lalohadai edia badina be goada lasi.
Lalohadai Kereredia
Bible ena hereva ia hakoikoia tauna ta, S. R. Driver, ese Daniel bukana ia gwauraia neganai, ia hereva hegeregere ia be mai ena aonega bada bamona. Sene taudia idia gwau Daniel ese unai buka ia torea lagani 600 B.C.E. murinai, bona Babulono lalonai ia noho neganai ia torea. (Daniel 12:8, 9) To Driver ia gwau unai negai lasi, to nega daudau murinai unai buka idia torea. Dahaka dainai unai bamona ia hereva? Badina Daniel bukana lalonai Greek gado herevadia haida idia torea, bona Driver ia gwau: “Alesana Badana be Asia tanodia ia halusia murinai, taunimanima momo ese Greek taudia edia kara idia badinaia. Unai nega ia do vara lasi neganai, Greek gado hereva be Daniel bukana lalonai idia torea diba lasi.” Alesana be lagani 330 B.C.E. ai ena kwalimu karadia ia karaia.
Driver ese unai hereva ia torea neganai ia daradara lasi. To iena hereva ia hamomokania totona, Greek gado herevadia toi sibodia ia gwauraia, bona unai hereva iboudiai be miusik gaudia edia ladana. (Daniel 3:5) Idau negai, Greek taudia bona Asia ena west kahanai idia noho taudia idia hebamo heheni. Unai dainai ita gwau diba lasi lagani 600 B.C.E. murinai miusik gaudia mai Greek gado ladadia be Babulono lalonai idia gaukaralaia lasi. Unai hereva dainai namo lasi ita gwau Daniel bukana idia torea negana be kerere bona ena torea tauna be Daniel lasi!
Ma haheitalai ta be Bible ena buka ginigunadia 5 idia gwauraia dalana. Gunaguna, idia gwau Mose ese unai buka edia hereva momo ia torea lagani 1500 B.C.E. bamona lalonai. To Bible ena hereva idia hakoikoia taudia idia gwau unai buka edia toretore dalana be tamona lasi to idia idauidau. Danu, idia gwau nega haida Dirava be iena ladana, Iehova, amo idia gwauraia, bona ma nega haida Heberu gado ai “Dirava” sibona idia gwauraia. Unai gau dainai, idia laloa taunimanima ese unai Bible bukadia idia torea totona, lagani 537 B.C.E. murinai, nega idauidau ai idia torea herevadia, be buka tamona lalonai idia haboua.
Taunimanima momo ese unai lalohadai idia abia dae, to taunimanima ta ese ia hahedinaraia lasi dahaka dainai idia gwau Mose ese Karaia Tauna ia gwauraia Dirava bona Iehova neganai ia kerere. Bema Mose ese gau idauidau ia gwauraia, nega idauidau ai ia toretore, eiava ma buka haida edia hereva ia gaukaralaia, vadaeni, toretore daladia idauidau ia gaukaralaia diba danu. Dahaka dainai unai taudia ese unai lalohadai idia gwauraia lasi. Danu, John Romer be iena buka Testament—The Bible and History lalonai ia gwau: “Unai bamona idia hereva taudia edia kerere be inai: Ena be idau negai toretore herevadia idia tahua, to ema bona hari edia lalohadai ia hamomokania herevana ta idia davaraia lasi, edia lalohadai be toretore idauidau ese toretore dala idauidau idia badinaia.”
McClintock bona Strong ese idia torea bukana Cyclopedia lalonai Bible ena hereva idia hakoikoia toho taudia edia lalohadai badana idia gwauraia, idia gwau: “Bible ena hereva idia tahua taudia . . . idia laloa Bible ena sivarai be tanobada ena kara ena sivarai hegeregeredia, bona ia be ita diba gaudia ma haida hegeregeredia. . . . Bema Bible torea tauna ta ia gwauraia sivaraina be tanobada ena kara hegeregerena lasi, idia gwau iena sivarai be koikoi.”
Unai dainai, taunimanima momo idia gwau Bible ia gwauraia hoa karadia idia vara diba lasi, badina idia be tanobada dekenai vaia idia vara gaudia edia kara hegeregeredia lasi. Unai hegeregerena, idia gwau Bible ese nega daudau murinai do idia vara gaudia ia perovetalaia diba lasi, badina taunimanima ese nega daudau murinai do idia vara gaudia idia diba lasi. Idia gwau hoa kara iboudiai be gori eiava hereva koikoi. Bema peroveta herevana ta ena anina ia vara momokani, idia gwau unai nega murinai taunimanima ese unai peroveta herevana idia torea.a Unai dainai haida idia gwau Daniel bukana ena peroveta hereva iboudiai be lagani 100 B.C.E. do lasi neganai idia vara, unai dainai Daniel bukana be unai negai idia torea.
To unai bamona lalohadai idia abia taudia edia abidadama be inai: Dirava ia noho momokani lasi, eiava bema ia noho, taunimanima edia kara ia laloa lasi. Momokani, Bible ena hereva badana be, Dirava ia noho momokani bona taunimanima edia kara ia biagua diba bona ia haidaua diba. Bema unai hereva be momokani—bona ia hedinarai goevagoeva unai hereva be momokani—Bible idia hakoikoia toho karadia momo edia badina be lasi.
Saiens Karadia Idia Hahedinaraia Bible ena Hereva be Koikoi, A?
To haida idia gwau saiens taudia idia hahedinaraia vadaeni Bible ita abidadama henia diba lasi. Edia hereva be edena bamona? Momokani, Bible ese saiens gaudia ia herevalaia neganai, nega momo iena hereva be saiens taudia edia hereva hegeregerena.
Haheitalai ta be inai: Bible ese hahegani namodia ia henia, tauanina hagoevaia karadia bona gorere koua dalana ia sisibalaia totona. Manual of Tropical Medicine bukana lalonai ia gwau: “Mose ena nega lalonai taunimanima edia hahegoeva karadia be namo herea. . . . Ena be gorere edia toana idauidau idia gwauraia goevagoeva lasi—kara haraga idia matamaia goreredia idia gwauraia ‘dai hanai goreredia’; bona hanaihanai idia noho goreredia, kopina dekenai toto idia havaraia goreredia, idia gwauraia ‘lepera gorerena’—to gorere taudia be ma taunimanima amo idia hapararaia taravatudia dainai, unai kara ese namo bada ia havaraia.”
Inai Bible herevana danu oi laloa: “Sinavai iboudiai be davara dekenai idia aru lao, to davara ia honu lasi. Sinavai idia lao henia gabuna dekena amo idia aru mai lou do idia aru lao lou totona.” (Kohelete 1:7) Unai hereva be hari inai negai idia noho saiens taudia edia buka lalonai idia torea herevadia bamona. Sinavai ese ranu be davara dekenai idia abia lao. Lai ese unai ranu ia abia daekau bona ori lalonai ia abia lao tano latanai, bena unai ranu be medu eiava sinou bamona ia moru bona sinavai dekenai ia aru lao lou.
Unai hegeregerena, saiens taudia edia lalohadai be ororo idia daekau bona idia diho bona hari inai negai idia noho ororo be idau negai davara lalonai idia noho. Edia lalohadai be salamo torea tauna ena hereva hegeregerena, ia gwau: “Gadobada be ororo idia hunia. Ororo idia daekau, koura idia diho—edia gabu, oi gwauraia hidi gabuna, dekenai idia lao.”—Salamo 104:6, 8.
Toretore tauna ta ia gwau: “Taravatu Gunana idia torea taudia iboudiai idia laloa Tanobada be ia palakapalaka, bona nega haida idia gwau tanobada be du latanai ia gini.” To unai tau ena hereva be koikoi. Isaia ese “tanobada kuborona ataiai ia noho Tauna” ia herevalaia. (Isaia 40:22) Bona Iobu ese unai Tauna ia gwauraia inai bamona: “Gau ta ia noho lasi gabuna ataiai ia ese north kahana ia atoa, tanobada ia atoa, gau ta latanai ia noho lasi.” (Iobu 26:7) Unai hereva idia gwau tanobada ia kuborokuboro bona gau ta latanai ia gini lasi. Unai hereva be hari inai negai idia noho saiens taudia edia hereva hegeregerena.
Evolusen
Bible ena hereva bona evolusen herevana idia hakoikoia heheni karana be edena bamona?b Encyclopædia Britannica lalonai ia gwau: “Saiens taudia momo herea ese evolusen herevana idia abia dae.” To Bible lalonai ia gwau Dirava ese mauri ia havaraia bona mauri gaudia idauidau be evolusen amo idia vara lasi, to Dirava ese ia karadia. Bible ese unai hereva ia gwauraia goevagoeva, saiens taudia edia nega ia do mai lasi neganai taunimanima momo ese unai hereva dekenai idia lalo-parara namonamo totona.—Genese 1:1; 2:7.
Evolusen herevana idia abia dae taudia be Bible ena hereva idia hakoikoia toho taudia hegeregeredia. Idia be mai edia lalohadai aukadia bona edia lalohadai idia gwauraia neganai idia hereva hegeregere gau iboudiai idia diba. To idia haida be mai edia kara momokani ida idia gwauraia hedinarai evolusen herevana ibounai be maoro lasi. Idia ta ia gwau: “Darwin ena evolusen herevana, . . . be lalohadai ta idau negai sivaraina dekenai. . . . Saiens taudia be vaia edia kara hegeregerena gau ta idia hamomokania totona, unai gau tahua karana idia karaia eiava hamomokania gauna idia itaia, to evolusen herevana be unai dala amo idia hamomokania diba lasi . . . Danu, evolusen herevana ena anina be nega tamona sibona idia vara diba gaudia, hegeregere mauri ia vara dalana, aonega ia vara dalana bona unai bamona gaudia ma haida. Nega tamona sibona idia vara diba gaudia idia vara lou diba lasi, bona saiens taudia ese idia tahua namonamo diba lasi.” (Evolution: A Theory in Crisis, Michael Denton ia torea bukana) Evolusen herevana ia hadibaia tauna ma ta ia gwau, “evolusen ia vara momokani.” To ia hahedinaraia, iena hereva ia hamomokania be auka herea. Ia gwau: “Animal oreadia idauidau ita tahua neganai ita davaria idia vara daladia be idauidau, animal oreana tamona amo idia mai lasi.”—The Neck of the Giraffe, Francis Hitching ese ia torea bukana.
Edia Diba be Edena Bamona?
Evolusen herevana idia hamomokania toho saiens taudia momo be tanobada ena kopina, ena nadi bona tano lalonai idia noho turiadia idia stadilaia—tanobada ena idau negai sivaraina idia stadilaia unai. Edia hekwakwanai be hisiu idia stadilaia taudia edia hekwakwanai bamona. Kohu idauidau edia heduru amo, hisiu idia stadilaia saiens taudia ese hisiu, planeti, hisiu oreadia bona quasar edia amo idia mai siahuna idia stadilaia. Idia davaria gaudia idia tahua, bena edia lalohadai hisiu edia anina dekenai bona guba bona tanobada ibounai ena vara dalana dekenai idia gwauraia. Nega momo edia lalohadai edia maoro idia tahua diba lasi, bona idia tahua diba neganai nega momo idia davaria edia lalohadai be maoro momokani lasi eiava idia kerere.
Reidio amo hisiu ia stadilaia tauna Gerrit Verschuur ia gwau: “United States ese roketi bamona gaudia be planeti dekenai ia siaia neganai ia hedinarai guba ena oromana ita diba namonamo lasi. Mars planeti idia itaia namonamo neganai iena toana be tanobada amo ia hedinarai toana hegeregerena lasi. . . . Hisiu stadilaia taudia iboudiai amo idia ta lasi ese Jupiter ena beleti edia toana ia lalohadailaia guna diba . . . Saiens taudia idia hoa dikadika Saturn dainai. Voyager ena camera ese idia hahedinaraia unai planeti dekenai rini bamona gaudia idia noho, unai planeti ena hua idia roho hanaia bona rini maragidia 1,000 bona ma haida idia noho. . . . Guba be saiens taudia ese microscope amo edia foto idia abia gaudia hegeregeredia; saiens taudia ese unai gaudia idia tahua namonamo bona idia raraia namonamo neganai, guna idia lalohadailaia diba lasi gaudia idia davaria bona unai dainai ita daradara bona iseda lalohadai gunadia haida ita haidaua.”
Tanobada ena kopina bona ena nadi idia stadilaia taudia, tano lalonai idia noho turiadia idia stadilaia taudia, bona ma taunimanima haida ese evolusen herevana idia “hamomokania” toho. Unai taudia be hisiu stadilaia taudia bamona; idia stadilaia gaudia be guna idau nega momokani ai idia vara gaudia. Hisiu stadilaia taudia ese gabu daudau herea amo ia mai siahuna idia tahua, diba idia abia totona. Idia hegeregerena, unai saiens taudia ma haida ese iseda planeti ena idau negai gaudia, idia noho kava gaudia, idia tahua; diba idia abia totona. Momokani, hisiu stadilaia taudia hegeregerena, idia danu edia lalohadai momo idia kerere.
Bible Oi Abidadama Henia Diba, A?
Unai dainai laloa namonamo taudia ese tanobada ena aonega taudia edia lalohadai dainai idia daradara be maoro lasi, edia lalohadai be Bible ita abidadama henia diba lasi. To unai ese ia hamomokania lasi Bible ita abidadama henia diba. Lasi, to unai do oi hamomokania totona gau badana be kara ta, Bible idia hakoikoia toho taudia momo idia karaia lasi karana ta, oi karaia—Bible oi kehoa, bona oi duahia bona oi hakoikoia toho lasi. (Kara 17:11) Lagani haida gunanai, Australia tauna ta, guna Bible ena hereva ia hakoikoia toho tauna, ia gwau: “Egu mauri laganidia iboudiai lalonai lau be nega ginigunana ripoti torea tauna ena maduna badana lau karaia: maduna be, hereva momokani lau tahua. . . . Lau hoa dikadika, badina lau duahia gaudia [Evanelia sivaraidia lalonai] be gori lasi bona idia be taunimanima ese idia havaraia sivaraidia lasi. Idia be ripoti herevadia. Idia be hoa karadia edia sivarai, unai kara idia itaia taudia bona unai sivarai idia kamonai taudia idia gwauraia gaudia. . . . Ripoti torea dalana be mai ena anina, bona unai anina be Evanelia bukadia lalonai ia noho.”
Oi ai hagoadaia unai tau ena haheitalai namona do oi badinaia. Namona be oi sibona ese Bible do oi duahia. Bible ena aonega bada bona iena peroveta herevadia idia guguru daladia bona iena hereva iboudiai idia hamomokania heheni be do oi laloa neganai, do oi lalo-parara Bible ena hereva be gori lasi, saiens taudia ese idia hakoikoia diba gaudia lasi. (Iosua 23:14) Do oi itaia Bible ena aonega ese oiemu mauri ia hanamoa diba. Unai oi itaia neganai, do oi daradara lasi, to do oi diba namonamo Bible be Dirava ena Hereva. (2 Timoteo 3:16, 17) Oibe, Bible oi abidadama henia diba!—Ioane 17:17.
[Footnotes]
a Bible idia stadilaia taudia momo idia diba unai lalohadai be kerere, badina Greek Revarevadia be Keristen taudia ginigunadia edia negai idia torea, bona idia ese Heberu Revarevadia, lagani momo gunanai idia torea gaudia, edia peroveta hereva momo edia hagugurua dalana idia hahedinaraia. Haheitalai ta be inai: Greek Revarevadia eiava tanobada ena toretore taudia ese Daniel 9:24-27 ena hereva ibounai ia guguru daladia iboudiai idia hahedinaraia.
b Evolusen herevana bona Dirava ese taunimanima ia havaraia herevana oi tahua totona, mani Mauri Hanaihanai Paradaiso Lalonai bukana, karoa 7, paragraf 3 ia lao 8 oi duahia. Lagani 1983 ai Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc. ese unai buka ia karaia.
[Picture on page 7]
Turia gunadia idia stadilaia taudia be idau negai idia vara gaudia idia diba be auka herea, hisiu idia stadilaia taudia be guba ena daudau gabudia dekenai idia vara gaudia idia diba be auka herea hegeregerena