Tomadiho be mai Anina Bada, A?
TOMADIHO be mai anina bada oi dekenai, a? Sedira, oi be tomadiho oreana ta eiava dubu ta ena memba ta, a? Bema oi gwau, ‘oibe,’ oi be lagani 1844 lalonai idia noho taudia hegeregerena oi noho. Unai lagani lalonai, Germany aonega tauna Karl Marx ia gwau: “Tomadiho . . . be taunimanima edia drag bamona.” Unai nega lalonai kahirakahira taunimanima ibounai idia lao dubu ta dekenai bona tomadiho karadia idia goada momokani taunimanima idauidau edia mauri lalonai. Hari, unai be ia idau vaitani bona taunimanima handred milion edia mauri lalonai tomadiho be gau badana lasi eiava anina lasi momokani. Bema oi be dubu dekenai oi lao, reana oi bamona taudia be momo lasi oi noho gabuna dekenai.
Inai kara be dahaka dainai ia vara? Karl Marx ese tomadiho dadaraia lalohadaina ta ia havaraia bona taunimanima momo be unai hereva idia abia dae. Marx ia laloa, tomadiho be taunimanima edia tubu eiava noho namona dalana ia koua. Ia laloa taunimanima edia ura gaudia ibounai be kohu amo do idia abia diba. Vadaeni, unai lalohadai ese Dirava eiava sene tomadiho karadia ia koua momokani. Unai kara dainai ia hereva lou, ia gwau: “Taunimanima idia moale totona, gau ginigunana be tomadiho ita haorea vaitani.”
Marx ena lalohadai kohu bona moni tahua karana dekenai be Germany aonega tauna ta, Friedrich Engels bona Russia ena Komiunis pati ena tau badana ta, Vladimir Lenin, ese idia herevalaia bona idia habadaia danu. Vadaeni, unai lalohadai idia gwauraia Marxism-Leninism. Ema bona vanegai sibona, taunimanima toi toi iboudiai amo ta ta be Dirava bona tomadiho idia dadaraia politikol gavamanidia edia siahu henunai idia noho. Tatau bona hahine momo be unai siahu henunai idia do noho.
Tomadiho Dadaraia Karana Ia Bada Dalana
To ita gwau lasi Komiunis lalohadai sibona ese taunimanima edia mauri lalonai tomadiho abia dae dalana ia koua. Saiens amo gau idauidau idia havaraia karana ese tomadiho abia dae dalana ia koua danu. Hegeregere, evolusen, eiava taunimanima idia vara kava lalohadaina, ese Havaraia Diravana ia mauri noho eiava lasi daradarana ia havaraia taunimanima momo edia lalona dekenai. Bona tomadiho ena goada idia hadikaia gaudia ma haida danu idia noho.
Buka ta, ladana Encyclopœdia Britannica, ia gwau, “saiens ese hoa karadia edia anina ia gwauraia hedinarai” bona “tomadiho ena siahu amo doketa taudia edia kara, sikuli bona miusik, drama bona laulau karaia karadia idia kokia.” Unai bamona gaudia idia vara dainai, “secular-ism” [“tomadiho dadaraia karana”] ia bada. Tomadiho dadaraia karana be dahaka? Ena anina be “mauri lalohadailaia karana ta . . . , ena badina be idia tomadiho karana bona tomadiho lalohadai idia dadaraia eiava mai edia lalona ibounai ida idia dadaraia vaitani be namo.” Tomadiho dadaraia karana be Komiunis bona Komiunis lasi tanodia dekenai ia vara danu.
To ita gwau lasi tomadiho dadaraia karana bona Marxism-Leninism ena hahediba karana sibodia ese tomadiho ena siahu taunimanima dekenai idia koua. Kerisendom edia dubu danu be mai edia kerere. Dahaka dainai? Badina lagani handred handred lalodiai edia siahu idia gaukaralaia kerere. Bona edia hahediba herevadia be Bible amo idia abia lasi to sene karadia bona taunimanima edia lalohadai sibona amo idia abia. Unai dainai, edia dubu dekenai idia lao taudia momo be lauma dalanai idia manoka momokani dainai, idia goada lasi tomadiho dadaraia karana amo idia gini siri totona.
Danu, Kerisendom ena dubu be gabeai tomadiho dadaraia karana dekenai idia moru. Lagani 1800 ia lao 1899 lalodiai, Kerisendom ena Bible stadilaia taudia ese hakoikoia herevadia haida idia gwauraia, bona unai dainai momo idia abidadama diba lasi Dirava ena Hereva, Bible be ena lauma amo ia havaraia gauna unai. Dubu haida, hegeregere Roman Katolik dubu be evolusen eiava taunimanima be idia vara kava herevana idia abia dae. To ma idia gwau, idia abia dae Dirava ese taunimanima ia karaia. To idia gwau, taunimanima edia tauanina be sibona ia vara to ena souli be Dirava ese ia henia. Lagani 1960 ia mai 1970 lalodiai, Protestant taudia ese “Dirava ena mase” lalohadaina idia gwauraia. Protestant edia haroro taudia momo ese moni bona kohu ura henia karana idia gwauraia namo. Idia do headava lasi taudia idia mahuta hebou karana bona tatau be tatau danu idia mahuta hebou karana idia hanamoa. Katolik dubu edia aonega taudia ese ogogami taudia totona tuari karadia ena lalohadai ta idia havaraia bona idia ese Katolik dubu ena hahediba bona Marxism ena hahediba idia hatamonaia.
Tomadiho Dadaraia Karana Ia Manoka Ia Lao
Tomadiho dadaraia karana be ia goada momokani, lagani 1960 ela bona lagani 1975 bamona. Bena gau haida idia idau idia lao. Tomadiho karana ia goada lou, to dubu badadia momo idia goada lou lasi. Tanobada hegegemadai lalonai, lagani 1976 bamona ia lao lagani 1989 bamona dubu matamatadia idauidau momo herea idia vara.
Dahaka dainai tomadiho karana idia goada lou? Taunimanima edia noho ia stadilaia France aonega tauna, Gilles Kepel, ia gwau, “dubu dekenai sikuli idia abia lasi to dubu dekenai idia lao taudia . . . idia gwau kohu bona moni ura henia karana amo gau namona ta ia vara lasi bona idia gwau Dirava amo idia sibodia idia ruhaia karana dainai, taunimanima ese idia hadoa gau dikadia amo huahua dikadia idia davaria. Unai be edia hekokoroku amo gwau-edeede, headava hadikaia karadia, AIDS bona drag ania kava karana [bona] sibona alaia karadia idia vara.”
Tomadiho dadaraia karana be ia bada ia lao noho badina vanegai Marxism-Leninism karana ia moru dainai. To haida ese unai Dirava ura henia lasi lalohadaina idia abia dae hegeregere ia be edia tomadiho momokani bamona. Mani ita laloa, unai hahediba idia abidadama henia taudia be idia daradara bada! Niuspepa ta ladana, Washington Post ena hereva ta, Moscow amo idia siaia herevana, ese guna Communist Party Higher School ena biaguna ena hereva ia torea, ia gwau: “Ita gwau lasi tanobada ta be ena moni bona sikuli badadia edia siahu sibona amo ia gini, to ita diba edia sene herevadia bona sene tamadia edia kara amo danu idia gini. Ia dika rohoroho bema taunimanima ese idia davaria edia sene herevadia be momokani lasi to idia be koikoi bona nihi kavakavadia. To unai bamona be hari ia vara noho Lenin bona hahediba matamatana dekenai.”
Komiunis bona kapitalis tanobadadia ia herevalaia neganai, taunimanima edia noho ia stadilaia France ena aonega tauna, Edgar Morin, ia gwau: “Ita ese nega namona, ogogami taudia edia dina vairadia idia atoa gauna ena moru ita itaia vadaeni, to unai sibona lasi to danu taunimanima edia orea edia naria daladia idia dika idia lao karana ita itaia danu. Guna idia gwau tanobada taudia ese sibodia idia hanamoa, saiens, edia aonega, bona demokratik gavamani amo. . . . To, gau ta do ia namo ia lao eiava lasi be ita diba namonamo lasi. Dina vairanai ena helaro ia dika vadaeni.” Idia laloa Dirava ena heduru amo lasi to taunimanima sibodia ese noho namo do ia havaraia diba taudia momo edia lalohadai be unai bamona.
Tomadiho Ura Henia Karana Ia Vara Lou
Tanobada hegegemadai daradara bada ia vara dainai, kudou-maoro taudia be idia ura lauma gaudia idia tahua, edia mauri lalonai. Idia diba tomadiho be namo. To dubu badadia idia ura henidia momokani lasi, bona haida be dubu matamatadia idia daradaralaidia—unai dubu haida be gorere idauidau hanamoa karadia idia karaia toho oreadia, edia dubu taudia idia hauradia bada edia dubu idia badinaia totona oreadia, sibodia edia lalohadai idia badinaia oreadia, bona danu Satana tomadiho henia oreadia. Tomadiho karana ura henia dikadika karana mai ena kavakava danu ia bada ia lao. Oibe, tomadiho oreadia idauidau idia goada idia lao noho. To unai tomadiho oreadia idauidau idia vara noho be ia namo taunimanima durudia totona, a? Momokani, tomadiho orea ta ia noho ia be taunimanima edia lauma dalana ia durua diba, a?
[Picture on page 3]
“Tomadiho be lalo-metau tauna ena lalo-hisihisi boiboina, kara dika hebogahisi lasi tanobadana ena lalohadai ta, bona souli lasi tauna ena souli. Ia be taunimanima edia drag bamona.”
[Credit Line]
Photo: New York Times, Berlin—33225115
[Picture on page 4]
Karl Marx bona Vladimir Lenin idia laloa tomadiho karana be taunimanima edia noho ia namo ia lao dalana ia koua
[Credit Line]
Musée d’Histoire Contemporaine—BDIC (Universitiés de Paris)
[Picture on page 5]
Marx bona Lenin edia hahediba herevadia be taunimanima milion milion edia kudou lalonai helaro ia havaraia
[Credit Line]
Musée d’Histoire Contemporaine—BDIC (Universitiés de Paris)
[Picture Credit Line on page 2]
Cover photo: Garo Nalbandian