“Farisea Taudia Bona Sadukea Taudia Edia Hatubua Muramura Dekenai Umui Naria Namonamo”
LAGANI 1,900 mai kahana idia lao vadaeni, Iesu Keriso ese unai hereva ia gwauraia neganai, tomadiho herevadia bona karadia, taunimanima idia hakererea gaudia unai, be ena hahediba taudia dekenai ia sisibalaia. (Mataio 16:6, 12) Mareko 8:15 dekenai ena hereva be inai: “Umui naria namonamo, Farisea taudia bona Heroda edia paraoa hatubua gauna umui abia garina.” Badina be dahaka Heroda ia gwauraia? Badina be Sadukea taudia haida be Heroda ena politikol oreana taudia.
Dahaka dainai unai bamona ia sisiba henidia? Farisea taudia bona Sadukea taudia ese Iesu idia inai henia, ani? (Mataio 16:21; Ioane 11:45-50) Oibe. To ia diba, gabeai idia haida ese Keristani tomadihona do idia abia dae bena Keristani ekalesia taudia do idia doria toho, edia lalohadai do abia dae totona.—Kara 15:5.
Do ia vara diba kererena ma ta be inai: Iesu ena hahediba taudia ese tomadiho gunalaia taudia, edia siahu henunai idia tubu dae taudia, edia kara do idia tohotohoa. Edia tomadiho gunana dainai, nega haida Iesu ena hahediba herevadia idia lalo-pararalaia lasi.
Dahaka dainai Farisea taudia bona Sadukea taudia edia kara bona edia hereva ese taunimanima idia hakererea diba? Iesu ena negai idia badinaia tomadiho daladia bema ita tahua, unai do ita diba.
Tomadiho Idia Lalo-Tamonalaia Lasi
Idaunegai sivaraidia torea tauna Max Radin ese Iesu ena negai idia noho Iuda taudia be inai bamona ia gwauraia: “Iuda taudia edia kongregesen ta ta be sibodia idia naria, bona unai dala idia goadalaia. . . . Nega momo, dubu helaga bona hanua helagana matauraidia bada karana idia herevalaia goadagoada neganai, idia hahedinaraia edia tano korikorina dekenai siahu bada idia abia taudia idia matauraia lasi momokani.”
Madi, lauma dalanai idia namo lasi! Badina be dahaka idia be unai bamona? Iuda taudia haida be Palestine lalonai idia noho lasi. Greek taudia edia noho dalana idia abia dae dainai, Iehova ese ia havaraia gauna, hahelaga taudia edia dagi, idia matauraia lasi, badina be Greek taudia idia laloa hahelaga taudia be taunimanima gunalaia taudia lasi. (Esodo 28:29; 40:12-15) Tomadiho dagina idia abia lasi taudia mai edia diba bona toretore taudia ese unai kerere idia habadaia.
Farisea Taudia
Toana be inai ladana Farisea taudia (Peru·shimʹ) ena anina be “gini siri taudia.” Farisea taudia idia gwau idia be Mose murinai idia raka taudia. Sibodia edia orea (Heberu gado, chavu·rahʹ) idia haginia. Ta be unai orea ena memba tauna ai do ia lao totona, namona be memba taudia toi edia vairanai inai bamona do ia gwauhamata: Levitiko bukana ena taravatu hegeregeredia do ia goeva, ʽam-ha·ʼaʹrets (diba lasi taudia) do ia tura henidia lasi, bona ena kohu kahana 10 amo kahana ta do ia henia momokani. Mareko 2:16 ese “Farisea orea edia taravatu hadibaia taudia” ia gwauraia. Unai orea taudia haida be mai edia dagi, idia be toretore taudia bona hadibaia taudia, to ma haida be tomadiho dagina lasi taudia.—Mataio 23:1-7.
Farisea taudia idia gwau Dirava be gabu iboudiai nega tamona ai ia noho, unai dainai “Dubu Helaga lalonai bona murimurinai taunimanima ese idia tomadiho henia diba, bona boubou karadia sibodia amo do idia noinoi henia be maoro lasi. Unai amo idia ese Iuda taudia edia dubu maragidia be tomadiho, stadi, bona guriguri gabudia ai idia halaoa, bena taunimanima ese idia lalodia bada, haida ese Dubu Helaga idia laloa bada hegeregerena.”—Encyclopaedia Judaica.
Farisea taudia ese Iehova ena dubu helagana idia laloa bada lasi. Iesu ena hereva ese unai ia hahedinaraia; ia gwau: “Hakaua taudia emui matana idia kepulu, dika do umui davaria momokani! Umui gwau Dubu Helaga ena ladanai do ia gwauhamata tauna ena gwauhamata be anina lasi, to Dubu Helaga ena golo ena ladanai do ia gwauhamata tauna ese iena gwauhamata do ia badinaia. Kavakava bona matakepulu taudia , edena be ia bada? Golo ia bada, a? O sedira Dubu Helaga, ia ese golo ia hahelagaia be ia bada? Ma umui gwau pata helaga ena ladanai ia gwauhamata tauna ena gwauhamata be anina lasi, to pata latanai boubou gauna ia noho ena ladanai ia gwauhamata tauna ese ena gwauhamata do ia badinaia. Matakepulu taudia e, edena be ia bada? Boubou gauna ia bada, ? O edira pata helaga, ia ese boubou gauna ia hahelagaia be ia bada? Unai dainai, pata helaga ena ladanai ia gwauhamata tauna ese pata helaga bona pata helaga latanai idia noho gaudia ibounai edia ladanai ia gwauhamata.”—Mataio 23:16-20.
Dahaka dainai Farisea taudia be unai bamona idia laloa kerere? Dahaka idia laloa lasi? Iesu ena hereva ma ta mani oi laloa, ia gwau: ‘Bona Dubu Helaga ena ladanai ia gwauhamata tauna ese Dubu Helaga bona Dubu Helaga lalonai ia noho Diravana edia ladanai ia gwauhamata.’ (Mataio 23:21) Inai hereva ia tahua namonamo tauna, E. P. Sanders, ia gwau: “Unai dubu ia helaga, badina be Dirava helagana be unuseniai idia tomadiho henia dainai sibona lasi, to ia be unuseniai ia noho dainai danu.” (Judaism: Practice and Belief, 63 BCE—66 CE) To, Iehova be unuseniai ia noho be anina bada lasi, ia be gabu iboudiai nega tamona ai ia noho herevana idia abia dae taudia dekenai.
Farisea taudia idia laloa taunimanima ta ta dekenai do idia vara gaudia be Dirava ese ia gwauraia hidi vadaeni bona ura kwalimu ia henidia danu. Idia laloa Dirava ia diba guna Adamu bona Heva do idia kara dika, bona ta ese ena imana kwakikwakina ia ivaia sisina karana danu be Dirava ese ia gwauraia guna.
Reana Iesu ese edia lalohadai kereredia ia laloa, kohoro ta be taunimanima 18 latanai ia moru bona ia hamasedia sivaraina ia gwauraia neganai. Ia henanadai, ia gwau: “Inai taudia 18, umui be umui gwau, idia edia dika be Ierusalema taudia oredia edia dika ia hanaia?” (Luka 13:4) Aksiden momo hegeregerena, unai ‘dika ia vara kava,’ Farisea taudia edia lalohadai hegeregerena Dirava ese guna ia gwauraia vadaeni dainai lasi. (Hadibaia Tauna 9:11) Unai bamona taudia, idia gwau idia be mai edia diba taudia, ese Baibel ena hahegani edena bamona idia lalodia?
Tomadiho Daladia Idia Haidaua
Farisea taudia idia gwau namona be uru matamatadia edia tomadiho hadibaia taudia ese Baibel ena hahegani edia anina be lalohadai matamatadia hegeregeredia ai do idia gwauraia hedinarai be namo. Encyclopaedia Judaica ia gwau idia ese “Torah ena hereva be edia lalohadai matamatadia ida idia hahegeregeredia be auka lasi, eiava edia lalohadai edia anina be Torah ena hereva lalodiai idia davaria be auka lasi.”
Herohemaino Dinana ena anina idia haidaua; idia gwau dika gwauatao siahuna be hahelaga tauna badana dekenai lasi to unai dina sibona dekenai. (Levitiko 16:30, 33) Idia gwau Pasova ariana dekenai Esodo ena hadibaia herevadia be uaina bona paraoa latanai idia gwauraia be mai anina bada, to Pasova ena mamoe be mai anina maragi.
Gabeai, Farisea taudia be mai edia siahu dubu helaga lalonai. Unai neganai idia hamatamaia karadia haida be inai: Siloama gohuna amo ranu idia huaia mai, bena Uma ena Anina Haboua Ariana neganai unai ranu be boubou gauna bamona idia bubua; aria dokona ai wilo au rigidia be boubou patana latanai idia botaia; bona dina dina iboudiai guriguri idia gwauraidia loulou, unai guriguri edia badina be Taravatu lalonai lasi.
The Jewish Encyclopedia ia gwau: “Farisea taudia edia taravatu matamatadia Sabati dekenai be mai anina bada.” Sabati dinana hamatamaia totona, namona be hahine ese lamepa idia gabua. Bema toana be kara ta dainai reana Sabati taravatuna do idia utua, Farisea taudia ese unai kara idia taravatua. Taravatu haida idia atoa gorere taudia durua karana dekenai, bona Sabati dinana ai Iesu ese hoa dalanai taunimanima ia hamauridia neganai, unai idia badulaia. (Mataio 12:9-14; Ioane 5:1-16) Unai tomadiho daladia matamatadia karaia taudia ese kara matamatadia be magu bamona idia haginia Baibel ena taravatu naridia totona, to unai sibona lasi.
Taravatu Idia Hadokodia
Farisea taudia idia gwau idia be mai edia siahu Baibel ena taravatu do idia kokidia o do idia hadokodia. Edia lalohadai be Talmud ena hereva badana ta lalonai ia hedinarai: “Taravatu tamona idia kokia be namo, Torah ibounai idia laloaboio be dika.” Haheitalai ta be inai: Iubili taravatuna idia hadokoa, badina be idia gwau, Iubili negana be kahirakahira neganai, taunimanima ese moni o ma gau ta be ogogami taudia do idia henidia torehai lasi, idia henidia gaudia do idia abia lou lasi garina.—Levitiko, karoa 25.
Ena adavana ia laloa ia heudahanai hahinena kota henia karana be idia ese idia hadokoa, bona ala-ala tauna idia davaria lasi neganai idia karaia karadia danu. (Numera 5:11-31; Deuteronomi 21:1-9) Baibel ena taravatu be taunimanima ese edia tamana sinana ogogamidia do idia durua, to gabeai Farisea taudia ese unai taravatu idia hadokoa.—Esodo 20:12; Mataio 15:3-6.
Iesu ena sisiba be inai: “Umui naria namonamo Farisea taudia edia koikoi kara dekenai.” (Luka 12:1) Farisea taudia edia lalohadai be Dirava ena hegeregerena lasi, idia be koikoi taudia; edia kara bona edia lalohadai be Keristani ekalesiana lalonai do idia vareailaia be namo lasi. To, Iuda taudia edia buka lalodiai idia hahedinaraia Farisea taudia ese Sadukea taudia idia hereaia sisina. Vadaeni, Sadukea taudia edia kara mani ita lalodia.
Sadukea Taudia
Inai ladana Sadukea be reana Solomona ena nega ai ia noho hahelaga tauna badana Sadoka ena ladana hegeregerena idia hatoa. (1 King Taudia 2:35) Sadukea taudia be orea ta, dubu helaga bona hahelaga taudia edia namo tahua oreana. Farisea taudia idia gwau idia be mai edia siahu badina be idia be mai edia diba momo bona idia helaga, to Sadukea taudia idia gwau edia sene taudia bona edia dagi dainai idia be mai edia siahu. Idia ese Farisea taudia edia kara matamatadia idia badulaia, ela bona lagani 70 C.E. ai Roma taudia ese dubu helaga idia hadikaia.
Ita ta ta dekenai do idia vara gaudia be Dirava ese ia gwauraia guna lalohadaina be Sadukea taudia ese idia dadaraia, bona Mose ena buka ima (Pentateuch) lalonai idia noho lasi hahediba herevadia danu, herevana Dirava ena Hereva ena kahana ma ta lalonai idia noho. Idia laloa unai hereva idia hepapahuahulaidia be namo. (The Jewish Encyclopedia) Edia kara ita laloa neganai, nega ta ita laloa, idia be Iesu ida toreisi lou herevana idia heailaia gwauraia negana unai.
Sadukea taudia ese hahine ta idia gwauraia, ia be tatau 7 edia vabu; bena idia henanadai, idia gwau: “Toreisi lou neganai, inai hahine be daika ena adavana? Badina be tatau 7 idia adavaia.” Herevana ia be tatau 14 eiava 21 edia vabu, to haere be tamona. Iesu ia gwau: “Toreisi lou neganai headava be lasi.”—Mataio 22:23-30.
Iesu ia diba Sadukea taudia ese lauma ena siahu amo idia toretore taudia iboudiai edia hereva idia abia dae lasi, Mose ena sibona; unai dainai sibona ena hereva hamomokania totona, ia ese Mose ena hereva ta ia gwauraia. Ia gwau: “Mase taudia toreisi lou hereva Mose ena Buka lalonai umui duahia lasi, a? Au ginigini sivaraina lalonai, Dirava ese Mose dekenai ia hamaoroa, ia gwau, ‘Lau be Aberahamo ena Dirava, Isako ena Dirava, Iakobo ena Dirava.’ Ia be mase taudia edia Dirava lasi, ia be mauri taudia edia.”—Mareko 12:26, 27.
Iesu Bona Ena Orea Taudia Idia Dagedage Henia
Sadukea taudia idia laloa idau besedia be politikol siahuna amo idia kara henidia be namo, bona bema idia laloa Mesia do ia mai, idia laloa do idia naria be dika. Roma ese gwaumaoro ia henidia, dubu helaga do idia biagua, unai dainai idia ura lasi Mesia ta do ia mai bena edia gaukara do ia hadikaia. Idia laloa Iesu ese edia siahu do ia hamaragia, unai dainai idia be Farisea taudia ida ena mase dalana idia karaia.—Mataio 26:59-66; Ioane 11:45-50.
Sadukea taudia ese politik idia laloa bada dainai, Roma badinaia karana idia herevalaia, bona idia boiboi badabada, idia gwau: “Ai be mai emai king ta lasi, Kaisara sibona.” (Ioane 19:6, 12-15) Iesu ia mase bena ia toreisi lou murinai, Sadukea taudia ese Keristani tomadihona be gabu idauidau dekenai do ia lao dalana koua karana idia gunalaia. (Kara 4:1-23; 5:17-42; 9:14) Roma taudia ese dubu helaga be lagani 70 C.E. ai idia hadikaia ore murinai, edia orea be ia boio.
Ita Gima Noho be Namo
Iesu ena sisiba be mai anina bada! Oibe, namona be ‘Farisea taudia bona Sadukea taudia edia hatubua muramura dekenai ita naria namonamo.’ Hari inai negai ena huahua dikana be Iuda taudia bona Kerisendom edia tomadiho lalodiai ia hedinarai.
To Keristani elda taudia Iehova ena Witness taudia edia kongregesen 75,500 lalonai edia kara be idau; idia ese ‘sibodia edia kara idia naria namonamo, bona edia hadibaia hereva danu.’ (1 Timoteo 4:16) Baibel ena hereva ibounai idia abia dae, Dirava ena lauma ese ia havaraia gauna. (2 Timoteo 3:16) Tomadiho daladia matamatadia be sibodia edia lalohadai hegeregeredia idia karaia toho lasi, to Baibel ena hereva ia badinaia oreana ese ia hakaudia hegeregerena, idia gaukara hebou. Unai orea ese inai magasin amo hadibaia gaukarana badana ia karaia.—Mataio 24:45-47.
Dahaka anina ia havaraia? Tanobada hegegemadai taunimanima milioni momo be Baibel idia lalo-pararalaia, edia mauri lalonai idia badinaia, bona ma haida idia hadibalaia neganai, lauma dalanai idia goada idia lao. Unai ia vara dalana do oi diba totona, namona be Iehova ena Witness taudia edia kongregesen ta dekenai do oi lao, eiava inai magasin idia halasia taudia do oi tore henia be namo.
[Box on page 26]
IESU ESE IA HEREVA HENIDIA TAUDIA IA LALOA
IESU KERISO ese taunimanima ia hadibaia neganai, ia hereva goevagoeva bona edia lalohadai ia laloa danu. “Vara” lou karana be Farisea tauna Nikodemo dekenai ia herevalaia neganai, unai bamona ia karaia. Nikodemo ese ia nanadaia, ia gwau: “Taunimanima be ia tau badana neganai, edena bamona do ia vara lou diba? Iena sinana ena bogana dekenai do ia vareai lou diba, vadaeni do ia vara lou, a?” (Ioane 3:1-5) Farisea taudia idia gwau ta be Iuda tomadiho oreana lalonai do ia vareai totona namona be do ia vara lou, bona rabi taudia idia gwau Iuda tauna ai ia lao tauna be “vara matamata merona” bamona; vadaeni, dahaka dainai Nikodemo ia daradara?
Ena buka ladana A Commentary on the New Testament From the Talmud and Hebraica lalonai, John Lightfoot ia gwau: “Iuda taudia momo edia lalohadai Israela tauna ena dagi dekenai be . . . hari Farisea tauna ena lalona ai ia do noho” dainai, “ena lalohadai kererena ginigunana ia negea haraga diba lasi . . . : ‘Israela taudia . . . be mai edia maoro Mesia ena basileia lalonai do idia vareai, unai dainai emu hereva ena anina be, ta be ena sinana ena bogana lalonai do ia vareai lou be namo, dala matamatana amo Israela tauna ai do ia lao totona, a?’ ”—Mataio 3:9 itaia.
Nikodemo ia abia dae ta be Iuda tauna ai do ia lao totona namona be do ia vara matamata, to ia laloa Iuda taudia korikoridia be unai bamona idia karaia diba lasi, ta be ena sinana ena bogana lalonai ia vareai lou diba lasi hegeregerena.
Nega ma ta ai, Iesu ese ‘ena tauanina ania bona ena rarana inua’ karana ia herevalaia neganai, Iuda taudia momo idia badu. (Ioane 6:48-55) To, Lightfoot ia gwau, “Iuda taudia edia sikuli ai inai hereva, ‘ania bona inua,’ be parabole herevadia bamona idia gwauraia momo.” Ma ia gwau Talmud ese “Mesia ania karana” ia gwauraia.
Unai dainai Farisea taudia bona Sadukea taudia edia lalohadai be mai anina bada, Iesu ena negai idia noho Iuda taudia dekenai. Vadaeni, Iesu ese taunimanima ia hereva henidia neganai, edia diba bona idia manadalaia vadaeni gaudia be nega ibounai ia laloa. Ia be Hahediba Tauna Badana idia gwauraia, badina ta be unai.