Masorete Toretoredia be Dahaka?
HEREVANA edena gado ai Baibel oi duahia, to unai buka ena kahana haida be maoromaoro Masorete toretoredia amo eiava idia amo idia torea hanai gaudia amo idia hahanaia. Heberu Revarevadia, eiava “Taravatu Gunana” be Masorete toretoredia amo idia hahanaia. To momokani, Masorete toretoredia be momo. Unai dainai, edena idia abia hidi, bona dahaka dainai? Masorete toretoredia be dahaka, bona edena bamona ita diba ena hereva ia kerere lasi?
Iehova Ena Hereva
Lagani 1513 B.C.E. ai, Sinai Ororo dekenai Baibel torea negana ia hamatamaia. Esodo 24:3, 4 ia gwau: “Mose ese Lohiabada ena hereva bona taravatu ibounai ia hadibaia taunimanima dekenai. Israela ena taunimanima ibounai be nega tamona idia haere, idia gwau, ‘Ai be Lohiabada ena hereva ibounai do ai karaia.’ Mose ese Lohiabada ena hereva ibounai ia torea.”
Lagani tausen ta mai kahana lalonai, 1513 B.C.E. ia lao 443 B.C.E. bamona lalonai, Heberu Revarevadia be idia do torea noho. Unai toretore taudia be Dirava ese ia hasiahudia dainai, ita gwau diba ia ese dahaka ia vara ia biagua, haida ese iena hereva idia haidaua lasi totona. (2 Samuela 23:2; Isaia 40:8) To, unai ena anina be Iehova ese taunimanima edia kerere iboudiai do ia kokia dainai kopi ma haida idia torea hanai neganai revareva ta do ia idau lasi, a?
Kerere Ia Vara Dalana Ia Kehoa Matamaia
Ena be Dirava ena Hereva be idia laloa bada taudia ese uru ta ta lalodiai idia torea hanai, to metairametaira toretore lalodiai kerere haida idia vara. Baibel torea taudia be Dirava ena lauma amo ia hasiahudia, to torea hanai taudia be Dirava ese ia hasiahudia lasi, edia gaukara karaia totona.
Iuda taudia be Babulonia amo lagani 537 B.C.E. ai idia giroa lou murinai, idia be toretore dalana idauna, square bamona revarevadia, Babulonia dekenai idia dibaia be idia manadalaia. Unai dala idauna ese hekwakwanai ia havaraia badina revareva idaudia, edia toana be tamona bamona, do idia daradaralaia diba. Heberu gado lalonai konsonent (revareva iboudiai to a,e,i,o,u, lasi) sibona idia gaukaralaia momo, bona vaol (a,e,i,o,u) edia regena be duahia tauna ese toretore ena anina ia lalo-paralaia hegeregerena ai ia gwauraia dainai, bema hereva ta ena konsonent ia idau sisina, ena anina do ia kerere diba. To, nega momo, unai bamona kerere be idia davaria diba bona idia hamaoromaoroa.
Babulonia ia moru murinai, Iuda taudia iboudiai amo kahana badana be Israela dekenai idia giroa lou lasi. Unai dainai, Middle East bona Europe edia Iuda hanuadia lalonai tomadiho rumadia idia haginia, lauma gaudia herevalaia totona.a Unai tomadiho rumadia ta ta dekenai Revareva Helagadia edia kopi haida idia noho be namo. Kopi momo idia karaia lalonai, torea hanai taudia edia kerere momo danu idia vara diba.
Kerere Idia Kokidia Toho
Lagani 1 C.E. ia lao 99 C.E. lalonai, taravatu hadibaia taudia Ierusalema dekenai ese dala idia tahua matamaia, toretore badana ta do idia karaia bena Heberu Revarevadia edia lokua bukadia oredia be unai amo do idia hamaoromaoroa. To, dala namona maorona ta ia do noho lasi toretore ginigunadia bona idia torea hanai gaudia mai edia kerere, edia idau hahedinaraia totona. Lagani 100 C.E. ia lao 199 C.E. amo, ena be konsonent idia gaukaralaia Heberu Revarevadia be idia do hamomokania vaitani lasi, to gau momo idia hamaoromaoroa vadaeni. Talmud bukana (lagani 100 C.E. ia lao 599 C.E. ai idia haboua bukana) lalonai idia torea vareai Heberu Revarevadia momo ese ia hahedinaraia idia mai dalana be gabeai idia gwauraia Masorete toretoredia amo ia idau.
Inai hereva “sene dalana” Heberu gado dekenai be ma·soh·rahʹ eiava ma·soʹreth. Lagani 500 C.E. ia lao 599 C.E. lalonai, sene dalana ai Heberu Revarevadia torea hanai maoromaoro karana idia naria taudia idia gwauraia Masorete taudia. Idia ese idia torea hanai gaudia idia gwauraia Masorete toretoredia. Edena dala ai edia gaukara bona idia torea gaudia be ia idau?
Unai neganai, Heberu gado be ia boio ia lao, bese ta ena gado lasi bamona, bona Iuda taudia momo ese idia gaukaralaia lasi. Unai dainai, konsonent amo idia torea Baibel idia lalo-pararalaia dalana ia boio gwauraia. Unai idia naria totona, Masorete taudia ese laini bona maka maragidia, o poini, amo vaol torea dalana ta idia havaraia. Konsonent edia ataiai bona henunai unai idia atoa. Masorete taudia ese maka ma haida gaukaralaia dalana idauna ta idia havaraia danu, unai amo duahia neganai laga-ani gabudia bona hereva gwauraia maoro karana ia durua.
Bema Masorete taudia idia laloa uru gunadia edia taravatu hadibaia taudia ese hereva haida idia haidaua eiava idia torea hanai kerere, toretore idia haidaua lou lasi, to rau ena isena dekenai hereva haida idia torea. Idia ese hereva bona haboua daladia idaudia bona nega hida idia hedinarai, buka ta ta lalonai eiava Heberu Revarevadia ibounai lalonai, be idia torea hedinarai. Idia ese hereva haida idia torea danu, hereva torea hanai taudia edia gaukara idia sekea bona hahegeregerea neganai ia durudia totona. Hereva momo lasi dekenai unai idia torea totona, idia ese hereva hakwadogia, “codes,” dalana ta idia havaraia. Rau ena atai bona henu isena dekenai, konkodens maragina ta bamona idia karaia, bena rau ena idiba bona lauri isena ai idia herevalaia siri kahana edia lista be unuseniai idia torea.
Momo ese idia herevalaia bada dalana be Tiberia, Galilea Davarana badinai, idia noho Masorete taudia ese idia hanamoa gauna. Lagani 800 C.E. ia lao 999 C.E. lalonai Ben Asher bona Ben Naphtali edia bese, reana Karaite taudia, edia ladana ia bada.b Ena be unai dala tamona idia badinaia besedia edia hereva gwauraia dalana bona rau isena ai idia torea herevadia be mai edia idau, to edia konsonent toretoredia edia idau ia hedinarai gabudia be 10 ia abia lasi.
Ben Asher bona Ben Naphtali edia bese, Masorete dalana idia badinaia besedia ruaosi, be edia nega lalonai toretore gaukarana idia durua bada. Maimonides ese Ben Asher ena toretore ia hanamoa murinai, ma haida ese idia ura henia bada. Unai ia vara dainai, hari, Ben Naphtali ena toretore, imana amo idia torea gaudia, idia davaria lasi. Idia noho toretore be unai bese ruaosi edia idau daladia edia lista. Maimonides ena hereva be toretore ena toana, hegeregere paragraf ta ta edia daudau, dainai ia gwauraia, to mai anina bada gaudia, hegeregere hereva torea hanai maoromaoro, ia laloa lasi.
Masorete Toretorena “Korikorina” ta Ita Davaria Diba, A?
Edena buka be Ben Asher ena toretore “korikorina” be diba taudia ese idia hepapahuahulaia noho, hegeregere ia be Masorete toretorena “momokanina” bamona. Momokani, Masorete toretoredia iboudiai amo idauna, “korikorina,” bona badana ta be lasi. To, unai neganai Masorete toretoredia be momo, ta ta be mai edia idau sisina. Hari idia noho bukadia (codex) be Ben Asher bona Ben Napthali ena toretore idia haboua tamona bukadia.
Hari inai negai, gado ma ta dekenai Heberu Revarevadia ia hahanaia tauna ena gaukara be ia auka. Ia be Heberu toretore do ia dibaia namonamo sibona lasi, to idia torea hanai kerere eiava ma gau ta dainai reana idia haidaua gabudia dekenai hereva maorodia idauidau do ia laloa danu. Masorete toretore idauidau do ia gaukaralaia badabada, to ia ese konsonent toretoredia namodia ma haida, reana sene gaudia bona maorodia, ia itaia danu be namo.
Ernst Würthwein be ena buka The Text of the Old Testament, ena hamatamaia hereva dekenai ia gwau: “Bema hereva aukana ta ita itaia, toretore idauidau do ita haboudia bena hekwakwanai do ia haorea haraga gauna, reana nega haida Heberu toretore, ma nega haida Septuagint amo, bona ma nega haida Aramaic Targum amo, do ita abia hidi sibona be hegeregere lasi. Hamomokania toretoredia ibounai be ita abia dae diba lasi. Idia ta ta sibona be mai edia toana bona histori idauna. Namona be unai ita diba, bema ita ura hekwakwanai hamaoromaoroa dalana kererena eiava koikoina ita abia hidi lasi.”
Mai lalo-goada ida ita abia dae diba Iehova ese ena hereva ia naria be mai ena badina aukana. Lagani handred momo lalodiai, mai edia momokani ida idia gaukara taudia edia gaukara ibounai dainai, Baibel ena toana ibounai, ena anina, bona ena hereva ena kahana maragi maragi ibounai be ita dekenai ia noho. Revareva Helagadia edia leta eiava hereva ta idia haidaua sisina ese do ita lalo-pararalaia dalana ia koua lasi. Hari, henanadai badana be inai: Dirava ena Hereva, Baibel, do ita badinaia, eiava?
[Footnotes]
a Israela dekenai idia noho lasi Iuda taudia, hegeregere Iuda hanuana Alexandria, Egypt dekenai, be Heberu gado idia duahia namonamo diba lasi dainai, Baibel be unai gabu ena gado dekenai idia hahanaia be namo. Unai heduru idia abia totona, lagani 399 B.C.E. ia lao 300 B.C.E. lalonai, Greek Septuagint Baibel idia karaia. Gabeai unai idia gaukaralaia, toretore idia hahegeregerea bona hamomokania totona.
b Lagani 760 C.E. bamona lalonai, Iuda taudia edia orea ta idia gwauraidia Karaite taudia be Revareva Helagadia badinaia totona idia hereva auka. Rabi taudia ia hasiahua gaudia, “Uduna Amo Idia Gwauraia Taravatuna,” bona Talmud idia dadaraia dainai, Baibel idia naria namonamo be mai badina. Unai orea amo bese haida be Masorete dalana ai hereva torea hanai karana idia diba momo taudia ai idia lao.
[Picture on page 26]
Aleppo Codex dekenai Masorete toretore ia noho
[Picture Credit Line on page 26]
Bibelmuseum, Münster