Masorete Taudia be Daidia?
IEHOVA, “kara maoromaoro ena Dirava,” ese iena Hereva, Baibel unai, ia naria. (Salamo 31:5) Satani, hereva momokani ena inai tauna, be ia ura Baibel herevadia ia mogea, bona ia hadikaia ore, to edena bamona ita be Baibel mai ena hereva ibounai ida ita abia?—Mataio 13:39 itaia.
Unai henanadai ena haere kahana be Profesa Robert Gordis ena hereva lalonai, ia gwau: “Baibel idia torea hanai Heberu taudia, idia gwauraidia masorete taudia eiava ‘sene daladia naria taudia,’ edia gaukara ena namo be haida ese idia abia dae momokani lasi. Unai torea hanai taudia edia ladadia ita diba lasi taudia, be mai lalokau bada ida Buka Helaga idia torea hanai.” Ena be torea hanai taudia momo edia ladadia ita diba lasi, to Masorete besena tamona ena ladana be ia hedinarai—Ben Asher. Dahaka ita diba, Ben Asher besena bona edia Masorete varavara taudia haida dekenai?
Ben Asher Besena
Baibel ena kahana ginigunana, Heberu gado dekenai idia torea gauna, nega momo idia gwauraia Taravatu Gunana, be Iuda torea hanai taudia ese idia torea hanai namonamo. Lagani 500 C.E. ia lao 999 C.E. ai, unai torea hanai taudia idia gwauraidia, Masorete taudia. Edia gaukara lalonai dahaka idia karaia?
Lagani momo lalodiai, Heberu gado be konsonent (revareva ibounai to a,e,i,o,u lasi) sibona idia gaukaralaia, bona vaol (a,e,i,o,u) be duahia tauna sibona ese do ia gwauraia. To, Masorete taudia edia nega ai, Heberu gado herevalaia maoromaoro karana be ia boio badina Iuda taudia momo be unai gado idia herevalaia namonamo lasi. Babulonia bona Israela dekenai idia noho Masorete taudia ese maka idauidau idia havaraia, konsonent badinai idia torea hegege bena revareva idia duahia neganai laga-ani gabudia bona vaol gwauraia maoromaoro dalana idia hahedinaraia. Unai bamona maka daladia idauidau toi idia havaraia, to Tiberia, Galilea Davarana badinai idia noho Masorete taudia ese idia havaraia dalana idia gaukaralaia momo. Ben Asher besena be unai hanua amo.
Sivarai torea taudia ese unai Masorete besena amo uru ima edia ladadia idia torea. Ginigunana be Asher, lagani 700 C.E. murinai ia noho Tau Badana. Haida be Nehemiah Ben Asher, Asher Ben Nehemiah, Moses Ben Asher, bona dokonai be lagani 900 C.E. noho tauna, Aaron Ben Moses Ben Asher.a Unai tatau ese Heberu gado Baibel ena hereva duahia maoromaoro totona maka idia torea namonamo taudia idia gunalaidia. Unai maka idia havaraia totona, idia ese Heberu gado gwauraia dalana ena taravatu idia tahua. Heberu gado gwauraia dalana ena taravatu bukana ta be guna idia torea lasi. Unai dainai ita gwau diba, Masorete taudia be Heberu gado gwauraia dalana ena taravatu idia torea taudia ginigunadia.
Aaron, Ben Asher besena ena sene daladia ia badinaia Masorete tauna dokona, be unai gaukara ibounai ia torea bona haboua tauna ginigunana. Ia ese buka ladana, “Sefer Dikdukei ha-Te’amim,” ia torea, unai be Heberu gado herevalaia ena taravatu bukana ginigunana. Lagani momo lalonai, Heberu gado idia stadilaia taudia ma haida ese unai buka idia gaukaralaia. To unai be Masorete taudia edia gaukara badana ena kahana maragina sibona. Edia gaukara badana be dahaka?
Idia Laloatao Namonamo be Gau Badana
Masorete taudia idia laloa bada gauna be idia ura Baibel ena hereva, bona revareva ta ta idia torea hanai maoromaoro. Idia torea hanai hereva be idia maoro totona, Masorete taudia ese rau ena idiba bona lauri isena ai hereva haida idia torea. Unai hereva ese guna torea hanai taudia ese idia hanaia kerere herevadia idia herevalaia hedinarai. Rau ena isena dekenai idia torea herevadia lalonai, Masorete taudia ese hereva bona haboua daladia idaudia bona nega hida unai hereva be buka ta lalonai eiava Heberu Revareva ibounai lalonai idia hedinarai idia torea. Toretore gabuna be maragi dainai, hereva kwadogidia idia gaukaralaia. Idia torea hanai herevadia sekea bona hahegeregerea totona, idia ese buka haida edia ladana ena huanai herevana bona revareva idia makaia. Idia ura edia torea hanai gaukarana be ia maoromaoro, unai dainai idia ese Baibel ena revareva ibounai idia duahia danu.
Rau ena atai bona henu isena dekenai, Masorete taudia ese rau ena idiba bona lauri isena kahana ai idia torea hereva kwadogidia edia anina idia toredia hedinaraia namonamo.b Unai ese ia durudia idia torea hanai gaudia idia sekea bona hahegeregerea neganai. Unai neganai Baibel siri edia namba be lasi bona Baibel konkodens be lasi dainai, Masorete taudia be edena bamona idia torea hanai gaudia be Baibel ena kahana haida danu idia sekea? Rau ena atai bona henu isena dekenai, idia ese siri edia kahana ena lista idia torea, unai amo idia diba idia torea herevana eiava herevadia be edeseniai do idia davaria diba Baibel ena kahana ma ta dekenai. Idia toretore gabuna be maragi dainai, idia ese unai siri ena hereva tamona sibona idia torea, idia laloatao totona. Rau ena isena dekenai idia torea herevadia idia gaukaralaia namonamo totona, torea hanai taudia ese Heberu Revarevadia ena hereva ibounai idia laloatao be namo.
Rau ena isena dekenai idia torea diba lasi lista latadia be edia toretore lalonai gabu ma ta dekenai idia toredia. Hegeregere, Masorete toretore lalonai Genese 18:3 ena kahana isena dekenai, Heberu revareva toi, קלד idia hahedinaraia. Inai be Heberu gado dekenai namba 134 idia torea. Edia toretore ena gabu ma ta dekenai, lista ta ia noho bona ia ese gabu 134 dekenai Masorete taudia idia noho lasi neganai torea hanai taudia be Heberu revarevadia lalonai Dirava ena ladana, Iehova, idia kokia, bona “Lohiabada” idia atoa ia hahedinaraia.c Ena be Masorete taudia idia diba haida ese hereva idia haidaua, to idia torea hanai herevadia be idia sibodia ese idia haidaua lasi. To, guna idia haidaua herevadia be rau ena isena dekenai idia herevalaia. Dahaka dainai, ena be Masorete taudia idia diba torea hanai taudia gunadia be hereva haida idia haidaua, to idia naria namonamo unai idia karaia lasi totona? Masorete taudia edia tomadiho be guna torea hanai taudia edia amo ia idau, a?
Dahaka Idia Abia Dae?
Masorete taudia edia gaukara ia bada ia lao negana lalonai, Iuda tomadihona lalonai lalohadai idauidau idia hepapahuahulaia noho. Aposetolo edia nega amo, rabi taudia ese idia gunalaia Iuda tomadihona be ena siahu ia habadaia noho. Talmud bona ena hereva haida bona uduna amo idia gwauraia taravatuna idia toredia neganai, Baibel ena hereva be idia laloa bada lasi. Unai dainai, Baibel ena hereva naria namonamo gaukarana idia dadaraia diba.
Lagani 700 murinai lalonai, Karaite taudia edia orea ese unai kara idia inai henia. Sibona Baibel stadilaia karana be mai anina bada idia hahedinaraia totona, idia ese Talmud bona rabi taudia edia siahu bona hereva idia dadaraia. Idia ese Baibel ena hereva sibona idia abia dae. Unai dainai Baibel ena hereva idia torea hanai maoromaoro be namo, bona unai amo Masorete taudia edia gaukara ia bada ia lao.
Rabi taudia bona Karaite taudia edia tomadiho karadia ese Masorete taudia edia gaukara dekenai dahaka ia havaraia, a? M. H. Goshen-Gottstein, Heberu Baibel edia toretore stadilaia tauna, ia gwau: “Masorete taudia idia abia dae momokani . . . idia be edia sene karana ta idia karaia noho, bona bema gau ta ese unai gaukara ia hadikaia, unai be kerere bada herea momokani.”
Masorete taudia edia lalohadai be, Baibel torea hanai namonamo gaukarana be gaukara helagana. Ena be idia ta ta be reana tomadiho dalana ta idia abia hidi, to Masorete taudia edia gaukara be lalohadai idauidau ese ia hadikaia lasi. Rau ena isena dekenai idia toredia hereva kwadogidia dekenai gabu be bada lasi lalohadai idauidau hepapahuahulaia totona. Edia mauri lalonai, Baibel ena hereva idia laloa bada dainai gau ta do idia haidaua lasi.
Edia Gaukara amo Heduru Ita Abia
Ena be Israela besena be Dirava ese ia rakatania vadaeni, to unai Iuda torea hanai taudia ese Dirava ena Hereva torea hanai maoromaoro gaukarana idia karaia mai edia lalona ibounai ida. (Mataio 21:42-44; 23:37, 38) Robert Gordis ese Ben Asher besena bona Masorete taudia haida edia gaukara be inai bamona ia herevalaia namo herea, ia gwau: “Unai manau to mai goada ida idia gaukara taudia . . . be ta ia diba lasi gaukara badana mai hekwarahina idia karaia, unai be Baibel Siri idia naria idia boio lasi totona bona idia haidaua lasi totona.” (The Biblical Text in the Making) Unai dainai, lagani 1500 ia lao 1599 C.E. lalonai, idia ura dubu idia haidaua taudia hegeregere Luther bona Tyndale ese dubu ena siahu idia dadaraia bona Baibel be taunimanima ese do idia duahia diba totona, gado idauidau dekenai idia hahanaia neganai, edia gaukara karaia totona idia be mai edia Heberu siri namodia.
Masorete taudia edia gaukara amo hari heduru ita abia noho. Idia torea Heberu siridia amo New World Translation of the Holy Scriptures idia hahanaia. Unai Baibel be gado idauidau dekenai idia do hahanaia noho. Masorete taudia ese guna idia karaia bamona, mai goada bada ida idia ura idia hahanaia maoromaoro. Ita danu Iehova Dirava ena Hereva be unai bamona ita kamonai henia be namo.—2 Petero 1:19.
[Footnotes]
a Heberu gado ai “ben” anina be “natuna mero” Unai dainai Ben Asher anina be “Asher ena natuna mero.”
b Rau ena idiba bona lauri isena dekenai idia noho Masorete toretore idia gwauraidia Masora Maragina. Atai bona henu isena dekenai idia noho toretore be Masora Badana. Edia toretore lalonai gabu ma ta ai idia torea lista idia gwauraia Masora Dokona.
c New World Translation of the Holy Scriptures With References ena Appendix 1B itaia.
[Box/Picture on page 28]
Heberu Gado Gwauraia Dalana
MASORETE taudia ese vaol edia saini bona hereva gwauraia dalana ena maka namodia be lagani momo lalonai idia havaraia. Unai dainai, ita hoa lasi Ben Asher besena ena uru ta ta dekenai hanamoa daladia idauidau ita davaridia neganai. Hari idia noho toretoredia, be Masorete ginigabedia rua, Ben Asher besena lalonai, Moses bona Aaron edia toretore dalana ia hahedinaraia.d Edia toretore idia hahegeregerea neganai, ia hedinarai Aaron ese hereva gwauraia dalana edia maka haida ia havaradia bona torea daladia be iena tamana, Moses ena amo idia idau.
Ben Naphtali be Aaron Ben Asher ia noho neganai, ia noho. Moses Ben Asher ena Cairo Codex lalonai Ben Naphtali ese ia torea gaudia momo ia toredia. Unai dainai, Ben Napthali be reana Moses Ben Asher ese ia hadibaia o idia ruaosi edia gaukara amo sene karana gunana ta idia naria. Aonega taudia momo ese Ben Asher ena toretore be Ben Naphtali amo ia idau idia herevalaia, to M. H. Goshen-Gottstein ia gwau: “Ia be maoro bema ita gwau dala rua idia noho Ben Asher besena ena toretore lalonai, bona unai toretore daladia edia idau ita gwauraidia: Ben Asher bona Ben Asher ena idau.” Unai dainai ia maoro lasi bema ita gwau Ben Asher ena toretore dalana be tamona sibona. Aaron Ben Asher ena toretore dalana idia abia dae ena badina be ia be hereadae dainai lasi. Lasi. To, lagani 1100 C.E. murinai, Talmud stadilaia tauna, Moses Maimonides, ese Aaron Ben Asher ena toretore ia hanamoa dainai idia abia dae.
[Artwork—Hebrew characters]
Esodo 6:2 mai ena vaol poini bona gwauraia dalana ena maka ida bona ma ta be poini bona maka lasi
[Footnotes]
d Cairo Codex (895 C.E.), ia be guna bona gabeai peroveta taudia ia gwauraidia be Moses ena toretore dalana ia hahedinaraia. Aleppo (c.930 C.E.) bona Leningrad (1008 C.E.) codex be Aaron Ben Asher ena toretore dalana ia hahedinaraia.
[Picture on page 26]
Tiberias, lagani 700 C.E. ia lao 999 C.E. lalodiai Masorete taudia be unuseniai idia gaukara
[Credit Line]
Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.