Baibel Ita Abia Dalana—Kahana Iharuana
Lahi badana mai regena latanai lahi habadaia gaudia ma haida idia atoa bona lahi ena hururu ia daekau ataiai. To unai be lahi idauna ta. Unai lahi bada hereana lalonai Baibel idia gabua bona pris taudia bona bisop taudia ese unai kara idia raraia. To London ena bisop tauna be Baibel hadikaia ore totona ia hoidia neganai, ia diba lasi ia be gado hahanaia tauna, William Tyndale, ia durua kopi ma haida ia halasia totona!
Dahaka ia vara guna bena unai hekwakwanai lalonai kahana ruaosi taudia be unai bamona edia lalona idia hadaia goada? Vanegai ai halasia magasin lalonai, Baibel halasia gaukarana guna amo ela bona lagani 1300 C.E. bamona ena sivarai ai kikilaia. Hari ai ese nega matamatana ta ena matamana do ai kikilaia, unai nega ai Dirava ena Hereva ena sivarai bona ena siahu be kahirakahira dala badana ai taunimanima edia mauri do ia haidaua.
Hamatamaia Tauna ta Ia Hedinarai
John Wycliffe, taunimanima ese idia matauraia bada bona Oxford ena diba tauna ta, be mai ena siahu ida Katolik Dubu ena Baibel badinaia lasi karadia ia harorolaia hedinarai bona edia sivarai ia torea, bona ia gaukaralaia gauna be ‘Dirava ena taravatu,’ anina be Baibel unai. Ia ese ena stiuden taudia, edia ladana be Lollard taudia, ia siaia lao England ena hanua gabudiai English gado ai idia kamonai taudia dekenai Baibel ena sivarai do idia harorolaia. Lagani 1384 ai ia do mase lasi neganai, ia ese Latin gado amo iena negai idia herevalaia English gado dekenai Baibel hahanaia gaukarana ia hamatamaia.
Dubu ese badina momo dainai Wycliffe idia gwauraia dika. Badina ginigunana be, ia ese dubu gunalaia taudia ia gwau henia edia kara kerere bona matabodaga karadia dainai. Danu, Wycliffe idia ura henia taudia momo ese iena hahediba herevadia idia gaukaralaia kerere, mai edia tuari gaudia ida edia gwau-edeede karana ena maoro idia gwauraia totona. Ena be Wycliffe ese dagedage karadia ia durua lasi, to ia mase murinai danu, dubu gunalaia taudia idia gwau unai be iena kerere.
Lagani 1412 ai Bisop Badana Arundel ese Pope John Namba 23 dekenai ia torea revarevana lalonai, Wycliffe ia gwauraia “unai dika tauna bona badu havaraia tauna John Wycliffe, ita laloatao noho dika rohoroho tauna, gunaguna gaigaina ena natuna unai, Keriso koikoina ena natuna bona ena vairanai ia lao guna tauna korikorina.” Arundel ese ena hadikaia hereva dokona ia torea, ia gwau: “Iena hahisia karana ia hagugurua totona, ia ese inai bese ena gado dekenai idia hahanaia Baibel matamatana ia havaraia.” Momokani, Wycliffe ese dubu gunalaia taudia ia habadua karana badana be, ia ura taunimanima be edia gado korikori dekenai Baibel do ia henidia.
To, mai edia ladana bada taudia haida be Revareva Helagadia edia gado korikori ai idia abia. Idia ta be Bohemia hahinena Anne, ia be lagani 1382 ai, England ena King Richard Iharuana ia adavaia. Wycliffe ese English gado dekenai ia hahanaia Evanelia bukadia be ia dekenai idia noho, bona ia stadilaidia hanaihanai. Kwini ai ia lao neganai, ia ura henia bada karana ese Baibel halasia karana ia durua—bona England dekenai sibona lasi. Anne ese Bohemia ena Prague University stiuden taudia ia hagoadaia Oxford dekenai do idia lao. Unuseniai mai edia ura bada ida Wycliffe ena buka idia stadilaia bona idia haida idia abia lao Prague dekenai. Prague University dekenai taunimanima momo ese Wycliffe ena hahediba herevadia idia abia dae bona gabeai unai ese Jan Hus ia durua. Ia be unuseniai ia stadi bona gabeai hadibaia gaukara ia karaia. Hus ese Slavonic gado Baibel gunana amo Czech gado ai idia duahia diba Baibel ta ia karaia. Iena gaukara ese Bohemia bona ia badina tanodia dekenai Baibel gaukaralaia karana ia habadaia.
Dubu Ia Dagedage Lou
Dubu gunalaia oreana taudia ese Wycliffe bona Hus idia badu henia, badina be taunimanima idia hadibaia unai “toretore sibona,” Dirava ena lauma amo idia havaraia Revarevadia, idia latanai ma gau ta idia atoa lasi herevadia, ena siahu ese “ma hereva haida,” dubu ese ia abia dae herevadia Baibel edia rau isena dekenai, sene negadia amo siri edia anina gwauraia herevadia, idia hereaia momokani. Unai haroro taudia idia ura Dirava ena Hereva ena sivarai korikorina be taunimanima ibounai ese idia abia diba.
Dubu taudia ese do idia gimaia gwauhamata koikoina idia karaia, unai amo Hus idia koia bena lagani 1414 ai, Germany dekenai, Catholic Council of Constance vairanai ena lalohadai hamomokania totona ia lao. Unai kaunsolo taudia be pris, bisop, bona kadinal taudia ibounai 2,933. Hus ia abia dae ena lalohadai do ia haidaua bema Baibel amo iena hahediba herevadia idia hakoikoia diba. To kaunsolo dekenai, hepapahuahu gauna be unai lasi. Edia siahu ia tohoa dainai idia laloa unai badina be hegeregere do idia gabua totona, bena lagani 1415 ai, au ta dekenai idia gabua, ia guriguri badabada lalonai.
Unai kaunsolo tamona ese John Wycliffe samania bona gwau dika henia toana ginigabena idia karaia, idia ese oda idia henia England dekenai iena turia do idia geia bona idia gabua. Unai oda be dika herea dainai idia badinaia lasi ela bona 1428 ai idia karaia, pope ena hereva dainai. To, hanaihanai ia vara hegeregerena, unai dagedage bada karana ese hereva momokani ura henia taudia ma haida edia ura goadana ia haorea lasi. Lasi, to edia ura, Dirava ena Hereva halasia urana, ia habadaia.
Printa Gaukara Ena Anina
Lagani 1450 ai, unai be lagani 35 sibona Hus ia mase murinai, Johannes Gutenberg ese leta idia haidaua diba dalana amo printa gaukara ia karaia matamaia Germany dekenai. Ia karaia gaukara badana ginigunana be Latin Vulgate ia printaia, bona lagani 1455 ai ia haorea. Lagani 1495 ia abia neganai, Baibel ibounai eiava ena kahana haida be Germany gado, Italy gado, French gado, Czech gado, Dutch gado, Heberu gado, Catalan gado, Greek gado, Spain gado, Slavonic gado, Portuguese gado, bona Serbia gado dekenai idia printaia—unai lista hegeregerena ai.
Lagani 1516 ai, Dutch edia diba bada tauna Desiderius Erasmus ese Greek gado toretorena ibounai be nega ginigunana printa dalana amo ia halasia. Erasmus ia ura dikadika Baibel be “taunimanima ibounai edia gado ibounai ai do idia hahanaia.” To ia ura lasi sibona ese ia hahanaia karana amo ena ladana badana do ia hadikaia. To herevana, ia murinai do idia gari lasi taudia haida do idia mai. Unai taudia ibounai ia hereaia tauna be William Tyndale.
William Tyndale Bona English Gado Baibel
Tyndale be Oxford dekenai ia sikuli bona lagani 1521 bamona ai, Sir John Walsh ena ruma dekenai ia lao, iena natudia do ia hadibaia totona. Aniani negadiai, nega momo Walsh ruma besena edia aniani idauidau momo patana dekenai mero matamata Tyndale be dubu gunalaia taudia ida do idia hepapahuahu. Tyndale ese edia lalohadai kereredia ia hahedinaraia totona, Baibel ia kehoa bona idia dekenai siri do ia hahedinaraia. Gabeai, Walsh bona ena adavana idia diba Tyndale ena hereva be momokani, bona unai dubu gunalaia taudia be nega momo idia boiria lasi bona mai edia ura ida idia abidia dae lasi. Unai ese dubu gunalaia taudia edia badu Tyndale bona ena hahediba herevadia dekenai ia habadaia.
Nega ta idia hepapahuahu lalonai, Tyndale ida ia hepapahuahu dubu tauna ta ia gwau: “Dirava ena taravatu ita abia be namo lasi to Pope ena oi abia lasi be dika.” Tyndale ena lalo-goada mani oi laloa, ia haere ia gwau: “Lau ese Pope bona ena taravatu iboudiai lau dadaraia. Bema Dirava ese egu mauri do ia naria, lagani momo idia do ore lasi neganai, biru merona do lau durua, bena Buka Helaga do ia diba momo, ena diba ese oiemu do ia hereaia.” Tyndale ese ena lalohadai goadana ena anina ia hedinaraia. Gabeai inai ia torea: “Lau dibaia gaudia amo lau lalo-parara dubu ena taunimanima dekenai hereva momokani ta lau hahedinaraia be auka, to Baibel siri be edia gado ai edia vairanai oi atoa, bena unai toretore ena hereva badana, idia atoa dalana, bona ena anina do idia itaia.”
Unai neganai, English gado dekenai Baibel ta idia do printaia lasi. Unai dainai lagani 1523 ai, Tyndale ia lao London dekenai, Bisop Tunstall ena gwaumaoro do ia noia gado hahanaia gaukarana totona. Idia dadaraia dainai, England ia rakatania ena palani ia hagugurua totona, bona ma ia giroa lou lasi. Cologne, Germany ai, ena printa opesi ginigunana idia koua bona sekea, bona Tyndale be ia do hakapua lasi rau hereadaedia haida ia abia bona ia heau mauri. To, Worms, Germany ai, iena English gado “Taravatu Matamatana” ena kopi ibounai 3,000 idia haorea. Idia siaidia lao England dekenai bona lagani 1526 ena matamana ai idia halasia matamaia. Unai Baibel haida be Bisop Tunstall ese ia hoia bena ia gabua, to ia diba lasi unai kara amo Tyndale ia durua ena gaukara ia karaia noho totona!
Tahua Karana ese Lalo-parara Ia Habadaia
Momokani Tyndale ese ena gaukara ia moalelaia. The Cambridge History of the Bible ese ia gwauraia bamona, ia gwau: “Baibel ese ia hamoalea, bona iena toretore dalana ia heau haraga bona ena regena ese ena moale ia hahedinaraia.” Tyndale ena ura be taunimanima ese hereva maorodia bona auka lasi herevadia ai Baibel do idia abia diba. Ia stadilaia gaudia ese ia dekenai Baibel herevadia, lagani handred momo lalonai dubu ena hahediba herevadia ese ia koua herevadia, edia anina idia hahedinaraia. Do idia hamasea herevana eiava ena inai tauna mai ena siahu, Sir Thomas More, ena revareva dikadia ese ia idia hagaria lasi, to Tyndale ese ia davaria gaudia be ia hahanaia gauna dekenai ia hakapua.
Tyndale ese Latin ia gaukaralaia lasi to Erasmus ena Greek toretore ginigunana ia gaukaralaia, bona ia ese “harihari bada” lasi to “lalokau” ia abia hidi Greek herevana a·gaʹpe ena anina ia hahedinaraia namonamo totona. Ia ese “dubu” ena gabu ai “kongregesen” ia torea, “sori ena hisihisi abia” ena gabu ai “helalo-kerehai,” bona “pris taudia” ena gabu ai “elda taudia” ia torea. (1 Korinto 13:1-3; Kolose 4:15, 16; Luka 13:3, 5; 1 Timoteo 5:17, Tyndale) Ia haidaua gaudia ese dubu ena siahu bona edia sene tomadiho karadia, hegeregere pris vairanai kara dika gwauraia karana, idia hadikaia.
Tyndale ese inai hereva “toreisi lou” ia abia dae, bona pegatori bona ta ia mase murinai ia mauri noho lalohadaina ia dadaraia, badina idia be Baibel ena hereva lasi. More ia tore henia bona mase taudia ia gwauraia, ia gwau: “Mase taudia be guba, hel, bona pegatori dekenai idia lao oi gwauraia neganai, Keriso bona Paulo ese toreisi lou idia hamomokania herevadia oi hadikaia.” Unai hereva dekenai, Tyndale be Mataio 22:30-32 bona 1 Korinto 15:12-19 ia herevalaia. Ia ese lalohadai maorona ia abia, mase taudia be gau ta idia diba lasi ela bona vaira negana ta ai do idia toreisi lou. (Salamo 146:4; Hadibaia Tauna 9:5; Ioane 11:11, 24, 25) Unai ena anina be Mary bona “helaga taudia” guriguri henia karadia ibounai be anina lasi, badina be gau ta idia diba lasi dainai, idia kamonai diba lasi bona gau ta do idia karaia diba lasi.
Tyndale ese Heberu Revarevadia Ia Hahanaia
Lagani 1530 ai, Tyndale ese Pentateuch toretore, Heberu Revarevadia ena buka ginigunadia ima unai, ia halasia. Unai dainai ia be Heberu gado amo maoromaoro English gado dekenai Baibel ia hahanaia tauna ginigunana ai ia lao. Tyndale danu be inai ladana Iehova ia gaukaralaia English gado hahanaia tauna ginigunana. London ena diba bada tauna David Daniell ese inai ia torea: “Tyndale ena Baibel idia duahia taudia be momokani idia hoa bada Dirava ena ladana be ia hedinarai matamaia lou.”
Hereva edia anina hahedinaraia namonamo totona, Tyndale ese Heberu herevana tamona hahanaia neganai English herevadia idauidau ia gaukaralaia. To, ia ese Heberu gado torea daladia ia badinaia namonamo. Unai dainai, Heberu gado ena siahu ia ore lasi. Ia sibona ia gwau: “Heberu herevadia edia oromana be nega tausen mai kahana amo English gado ida ia hegeregere, to Latin ida bamona lasi. Herevalaia dalana be tamona; unai dainai kahana momo herea dekenai be English gado dekenai do oi hahanaia sibona, hereva ta ta hegeregerena.”
Unai bamona hereva hahanaia sibona karana dainai, Tyndale ia hahanaia gauna ai Heberu herevadia idauidau edia mamina idia noho. Reana ta ese nega ginigunana ia duahia neganai, edia toana be hereva idaudia bamona. To, unai Baibel dekenai taunimanima idia manada momokani bena unai hereva momo be hari English gado herevadia ai idia lao. Haheitalai haida be, “ia sibona ena kudouna murinai do ia mai tauna” (1 Samuela 13:14 dekenai bamona), “pasova,” bona “scapegoat.” Unai sibona lasi, to English gado Baibel idia duahia taudia be Heberu herevadia ese idia gwauraia lalohadaina idia dibaia dainai, Dirava ena lauma amo ia havaraia Revarevadia idia lalo-pararalaia namonamo.
Baibel Bona Tyndale Idia Taravatua
Ta sibona ena gado ai Dirava ena Hereva ia duahia diba be moale havaraia gauna. Unai hegeregerena, England taudia be edia tano dekenai hunia dalana ai idia abia vareai Baibel ibounai, dabua baege badadia o kohu ma haida bamona idia siaia gaudia, idia hoia. Unai nega lalonai, dubu gunalaia taudia idia laloa bema taunimanima do idia abia dae Baibel sibona ese idia ia biagua, idia ese edia dagi do idia haboioa. Unai dainai, gado hahanaia tauna bona ia idia durua taudia dekenai, unai ia vara gauna be edia mase ia havaraia diba.
Dubu bona Gavamani ese idia tahua dainai, Tyndale be Antwerp, Belgium dekenai, hunia dala ai ia gaukara. To, pura ta lalonai, dina rua ia atoa, ia gwauraia nega moalelaia karana totona—idau tanona ai idia noho England taudia, ogogami taudia, bona gorere taudia durua gaukaradia ia karaia. Ia ese ena moni bada herea be unai dala ai ia haorea. Heberu Revarevadia ena kahana orena ia do hahanaia lasi neganai, England tauna ta, turana ta bamona ia koikoi tauna, ese moni dainai Tyndale ia samania. Lagani 1536 ai, Vilvoorde, Belgium dekenai, idia hamasea, bona ena hereva dokodia mai siahudia be inai: “Lohiabada! England ena King ena matana oi kehoa.”
Lagani 1538 ai, King Henry Namba 8 sibona ena ura haida dainai oda ia henia, England dekenai dubu ibounai lalonai Baibel do idia atoa. Ena be Tyndale idia gwauraia lasi, to idia abia hidi Baibel be iena amo ia vara. Unai dala amo momo ese Tyndale ena gaukara idia diba bona idia ura henia. Unai dainai, English gado dekenai “gabeai idia hahanaia gaudia momo edia oromana korikori ia haginia.” (The Cambridge History of the Bible) Tyndale ia hahanaia gauna ena kahana 90 pesen bamona be maoromaoro lagani 1611 ena King James Version lalonai idia torea hanai.
Momo ese Baibel idia duahia diba dainai England ia idau momokani. Dubu dekenai idia atodia Baibel idia herevalaia mai edia goada ida dainai, nega haida dubu ena hebou negana ia hadikaia! “Taunimanima burukadia be duahiduahi idia hadibaia, unai amo maoromaoro Dirava ena Hereva dekenai idia lao diba, bona natudia be badadia idia bamoa do idia kamonai totona.” (A Concise History of the English Bible) Unai nega ai danu Europe ena tano bona gado ma haida dekenai Baibel hariharilaia karana ia bada. To England dekenai Baibel gaukaralaia dalana be mai ena siahu tanobada hegegemadai dekenai. Edena bamona unai ia vara? Bona gabeai idia davaria gaudia bona tahua gaukaradia edia anina hari ita gaukaralaidia Baibel dekenai be dahaka? Gabeai do ai halasia sivaraina ta amo inai kahana do ai haorea.
[Picture on page 26]
Tyndale ena lagani 1526 “Taravatu Matamatana”—idia gabua lasi kopi idoinai tamona sibona
[Credit Line]
© The British Library Board
[Chart/Pictures on page 26, 27]
(For fully formatted text, see publication)
LAGANI BADADIA BAIBEL HENIA HANAI KARANA AI
KERISTANI NEGANA (C.E.)
Wycliffe ena Baibel ia torea matamaia (1384 be do lasi neganai)
1400
Hus idia hamasea 1415
Gutenberg—idia printaia Baibel ginigunana 1455 bamona
1500
Gado ai Idia Printaia Baibel Ginigunadia
Erasmus ena Greek toretorena 1516
Tyndale ena “Taravatu Matamatana” 1526
Tyndale idia hamasea 1536
Henry Namba 8 ese oda ia henia dubu lalonai Baibel do idia atodia 1538
1600
King James Version 1611
[Pictures]
WYCLIFFE
HUS
TYNDALE
HENRY NAMBA 8