Idia Hahanaia Baibel ese Tanobada Ia Haidaua
Dirava ena peroveta tauna Mose ese lagani 3,500 gunanai Baibel ia torea neganai, bese maragina ta sibona ese ia duahia diba. (Deuteronomi 7:7) Unai bamona ia vara badina unai bese ena gado korikorina, Heberu gado, sibona amo Baibel idia torea. To gabeai, unai be do ia idau.
LAGANI momo lalonai idia hahanaia Baibel ginigunana—Septuagint Baibel—dainai Baibel ena hereva bona ia havaraia namo be gabu momo dekenai ia lao. Dahaka dainai idia hahanaia? Bona ita gwau unai Baibel ese tanobada ia haidaua be maoro, a?
Dirava Ena Lauma Helaga amo Idia Hahanaia, A?
Lagani 700 B.C.E. bona lagani 500 B.C.E. huanai, Iuda taudia be Babulonia dekenai igui hesiai taudia bamona idia noho negana murinai, Iuda taudia momo be idaunegai Israela bona Iuda tanona murimurinai idia noho. Babulonia ai idia vara Iuda taudia dekenai Heberu gado be idia veria gadona iharuana. Lagani 300 B.C.E. murinai, Iuda taudia haida be Alesandria, Aigupito dekenai idia noho—unai siti be Greece Basileia ena sene karadia idia karaia gabuna badana. Greek gado be edia gado korikorina dainai, unai Iuda taudia idia itaia, Baibel be Greek gado ai do idia hahanaia be namo.
Ema bona unai negai, Baibel ena hereva be Heberu gado sibona dekenai idia torea, bona Aramia gado dekenai kahana maragidia haida idia torea danu. Dirava ena Hereva be gado idauna dekenai idia hahanaia karana ese lauma helaga ena siahu amo idia torea herevadia edia anina do idia hamaragia, bona reana taunimanima ese do idia lalo-pararalaia kerere, a? Iuda taudia, Dirava ese idia dekenai unai Hereva ia henia taudia, be ena hereva idia hahanaia kerere garina do idia gari lasi, a?—Salamo 147:19, 20; Roma 3:1, 2.
Unai mai anina bada gaudia dainai idia daradara. To, idia laloa bada gauna be Iuda taudia ese Dirava ena hereva do idia lalo-pararalaia diba lasi garina, bona unai ese idia lalohadailaia gaudia ibounai ia hanaia. Edia lalona idia hadaia Greek gado ai Torah—Mose ese ia torea Baibel ena buka ginigunadia ima—do idia hahanaia. Idia hahanaia gaukarana ena sivarai korikorina ita diba lasi badina ia be gori bamona idia gwauraia. Letter of Aristeas ena hereva hegeregerena, Aigupito ena lohia tauna Ptolemy Iharuana (lagani 285-246 B.C.E.) ia ura Pentateuch (o Torah) be Greek gado ai do idia hahanaia ena laiberi dekenai ia atoa totona. Iuda diba bada taudia 72 ia abia hidi bona idia be Israela amo Aigupito dekenai idia lao bona dina 72 lalonai hahanaia gaukarana idia haorea. Idia hahanaia gauna be Iuda taudia dekenai idia duahia bona idia gwau ia be namo herea bona maoromaoro. Gabeai unai sivarai idia hanamoa toho neganai, idia gwau hahanaia taudia ta ta be daiutu ta ta dekenai idia atoa, to idia hahanaia gauna be tamona, leta ta ta be hegeregere. Hahanaia taudia 72 ese unai gaukara idia karaia dainai, unai Greek Baibel idia gwauraia Septuagint, unai hereva be Latin gado ta amo idia abia bona ena anina be “Seventy.”
Hari inai nega ena diba bada taudia momo idia gwau Letter of Aristeas be momokani lasi. Bona idia gwau Baibel hahanaia gaukarana be Ptolemy Iharuana ena hereva dainai idia torea lasi, to Alesandria dekenai idia noho Iuda taudia edia tau badadia edia hereva dainai idia torea. To Alesandria dekenai ia noho Iuda diba bada tauna Philo bona histori ia torea Iuda tauna Josephus edia toretore bona Talmud danu ese idia hahedinaraia, aposetolo edia negai idia noho Iuda taudia idia abia dae Septuagint be Dirava ena lauma amo ia havaraia, Baibel revarevadia ginigunadia idia torea hegeregerena. Unai bamona idia laloa badina idia ura tanobada hegegemadai idia noho Iuda taudia ese Septuagint Baibel do idia abia dae.
Ena be Mose ese ia torea bukadia ima sibona idia hahanaia guna, to gabeai Greek gado dekenai idia hahanaia Heberu Revarevadia iboudiai idia herevalaia neganai, unai ladana Septuagint idia gaukaralaia danu. Heberu gado dekenai idia do noho revareva haida be lagani 100 mai kahana lalonai idia hahanaidia. Septuagint Baibel ibounai be nega tamona ai idia hahanaia ore lasi, to kahana ta ta be nega idauidau ai idia hahanaia. Hahanaia taudia edia aonega bona diba be idauidau Heberu gado dekenai. Buka haida idia hahanaia neganai, hereva ta ta hegeregerena idia hahanaia, to haida be anina korikori sibona idia hahanaia. Buka haida be mai edia kahana latana bona kahana kwadogina. Lagani 150 B.C.E. murinai, Heberu Revarevadia ena buka ibounai be Greek gado ai idia duahia diba. Ena be edia hahanaia gaukara be idauidau, to hahanaia taudia idia laloa lasi dalanai ai, Heberu Revarevadia be Greek gado ai idia hahanaia karana ese anina bada ia havaraia.
Iapeta be Sema Ena Palai Rumana ai Ia Noho, A?
Talmud ese Septuagint Baibel ia kikilaia neganai, Genese 9:27 ia gwauraia: “Iapeta . . . Sema ena palai ruma dekenai do ia noho.” (Megillah 9b, Babylonian Talmud) Talmud be laulau dalana ai ia gwau Septuagint Baibel ena Greek gado namona amo, Iapeta (Iavana ena tamana, ia amo Greek taudia idia vara) be Sema (Israela besena ena tubuna tau) ena palai rumana dekenai ia noho. To, ita gwau diba danu Septuagint Baibel amo, Sema be Iapeta ena palai rumana dekenai ia noho. Edena bamona?
Lagani 334 B.C.E murinai, Alesana Badana ese tuari amo tano momo ia abia neganai, Greek taudia edia mauri dalana bona edia gado be unai tano iboudiai lalonai idia hadibaia goadagoada. Unai kara idia gwauraia Hellenization. Unai kara dainai Iuda taudia idia mamia edia mauri dalana do idia haidaua. Bema Greek mauri dalana bona lalohadai ia goada, Iuda taudia edia tomadiho dalana do ia manoka. Dahaka ese unai kara do ia koua?
Baibel ia hahanaia Iuda tauna ta Max Margolis ese Iuda taudia be Septuagint Baibel idia hahanaia ena badina ta ia herevalaia neganai, ia gwau: “Bema ita gwau, Iuda taudia ese unai Baibel hahanaia gaukarana idia hamatamaia, badina ma ta dainai idia karaia, bona badina be inai: Idia ura Idau Bese taudia dekenai Iuda taudia edia Taravatu do idia henia bona tanobada dekenai do idia hahedinaraia Iuda taudia edia mauri dalana be Hella [Greece] taudia edia aonega ia hanaia.” Unai dainai, Greek gado idia veria taudia edia gado dekenai Heberu Revarevadia idia hahanaia ena badina be idia ura edia mauri dalana idia gimaia bona Greek taudia edia kara idia koua.
Alesana ena Hellenization karana dainai Greek gado be taunimanima ibounai ese idia veria. Ena be iena lohia siahuna be Roma ese ia kokia, bese idauidau be edia bisinesi karadia lalonai Greek (o Koine) gado idia gaukaralaia. Ita diba lasi bema idia hekwarahi inai ia vara totona eiava lasi, to Septuagint ena Heberu Revarevadia be karaharaga Iuda lasi taudia, guna Dirava idia diba lasi bona Iuda taudia edia Taravatu idia diba lasi taudia, edia ruma bona kudouna lalonai ia vareai. Ia havaraia gauna be hoa gauna.
Iuda Tomadiho Idia Abia Dae Taudia Bona Dirava Gari Henia Taudia
Aposetolo edia nega lalonai, Philo ese inai ia torea diba: “Mose ese ia torea taravatu ena hairai bona ena namo be Iuda taudia sibona ese idia matauraia lasi, to bese iboudiai ese idia matauraia danu.” Aposetolo edia nega lalonai Palestine murimurinai idia noho Iuda taudia ia herevalaidia neganai, histori torea Iuda tauna Joseph Klausner, ia gwau: “Unai Iuda taudia milioni momo be Palestine tanona maragina amo idia mai ita abia dae be auka. Ita gwau diba Iuda taudia edia namba ia bada badina Iuda tomadiho idia abia dae tatau bona hahine momo herea idia abidia vareai.”
To, unai hereva ese sivarai ibounai ia hahedinaraia lasi. Iuda taudia edia histori ia torea tauna, Profesa Shaye J. D. Cohen, ia gwau: “Idau Bese taudia momo herea, tatau bona hahine, be lagani 200 B.C.E. bona lagani 200 C.E. huanai Iuda tomadihona lalonai idia vareai. To, Iuda tomadihona ena kara haida idia abia dae to idia vareai lasi idau bese taudia danu be momo herea.” Klausner bona Cohen ese Iuda tomadihona lalonai idia vareai lasi taudia idia gwauraidia Dirava gari henia taudia, unai nega lalonai unai hereva be Greek toretore momo lalonai ia hedinarai.
Iuda tomadiho ia abia dae tauna bona Dirava ia gari henia tauna edia idau be dahaka? Iuda tomadiho idia abia dae taudia be Iuda tomadiho lalonai idia vareai momokani, bona idia gwauraidia Iuda taudia badina Israela ena Dirava idia abia dae (dirava iboudiai ma haida idia dadaraia), kopina idia utua, bona Israela besena ida idia hakapua. To, Dirava gari henia taudia dekenai, Cohen ia gwau: “Ena be unai idau bese taudia be Iuda taudia edia kara momo idia karaia bona dala ta ai Iuda taudia edia Dirava idia hanamoa, sibodia idia gwauraia lasi idia be Iuda taudia bona haida ese idia be Iuda taudia bamona idia itaia lasi.” Klausner ia gwau idia be “huanai idia gini,” badina Iuda tomadihona idia abia dae bona “ena kara haida idia badinaia, to . . . Iuda taudia momokani ai idia lao lasi.”
Reana haida be Dirava idia ura henia badina misinari gaukara idia karaia Iuda taudia ida idia herevahereva dainai, eiava idia itaia Iuda taudia edia kara bona kastom be idau. To, Dirava idia gari henia taudia ia durua Iehova Dirava do idia dibaia gauna badana be Septuagint Baibel. Dala be lasi aposetolo edia negai idia noho Dirava idia gari henia taudia edia namba korikorina ita diba totona, to ita diba Septuagint Baibel ese Roma ena Basileia ibounai dekenai Dirava ena sivarai ia abia lao. Septuagint Baibel ena heduru amo, mai anina bada gaukara ena badina danu idia haginia.
Septuagint Baibel ese Dala Ia Hegaegaelaia
Keristani tomadiho ena sivarai be gabu ibounai dekenai ia lao totona, Septuagint Baibel be gaukara badana ia karaia. Pentekoste 33 C.E. ai, Keristani kongregesen ginigunana ia vara neganai, Greek gado idia veria Iuda taudia momo idia noho. Iesu ena hahediba taudia ginigunadia ai idia lao taudia haida be Iuda tomadiho idia abia dae taudia. (Kara 2:5-11; 6:1-6; 8:26-38) Iesu ena aposetolo taudia bona hahediba taudia ginigunadia ma haida ese lauma helaga ena siahu amo idia torea herevadia be taunimanima momo ese do idia duahia totona idia torea dainai, Greek gado ai idia toredia.a Unai dainai, Keristani Greek Revarevadia lalonai idia torea Heberu Revarevadia be Septuagint Baibel amo idia abia.
Iuda taudia korikoridia bona Iuda tomadiho idia abia dae taudia sibona lasi, to ma haida danu idia ura Basileia ena sivarai idia kamonai. Idau Bese tauna Korenelio “be Dirava badinaia tauna, ia bona iena ruma bese taudia ibounai Dirava dekenai idia gari. Ia danu Iuda ogogami taudia dekenai harihari gaudia momo ia henia, bona nega ibounai Dirava dekenai ia guriguri.” Lagani 36 C.E. ai Korenelio, iena ruma bese, bona iena ruma dekenai idia hebou taudia ma haida be bapatiso idia abia bona Keriso murinai idia raka Idau Bese taudia ginigunadia ai idia lao. (Kara 10:1, 2, 24, 44-48; Luka 7:2-10 itaia.) Aposetolo Paulo be Asia Minor bona Greece dekenai ia loaloa neganai, Dirava idia gari henia Idau Bese taudia momo bona ‘Dirava idia tomadiho henia Helene taudia’ danu ia haroro henidia. (Kara 13:16, 26; 17:4) Dahaka dainai Korenelio bona Idau Bese taudia ma haida idia ura sivarai namona idia kamonai? Septuagint Baibel ese dala ia hegaegaelaia dainai. Diba bada tauna ta ia gwau Septuagint Baibel “be mai anina bada bukana, badina bema ia noho lasi Kerisendom bona west tanodia edia mauri dalana ita lalo-pararalaia diba lasi.”
Idia Gwau Septuagint Baibel be “Lauma Helaga amo Ia Vara Lasi”
Gabu momo dekenai Septuagint Baibel idia gaukaralaia dainai Iuda taudia idia moale lasi. Hegeregere, Keristani taudia ida idia herevahereva neganai, Iuda taudia idia gwau Septuagint Baibel be idia hahanaia maoromaoro lasi. Iuda taudia ese guna idia hanamoa bona idia gwau lauma helaga ena siahu amo idia hahanaia Baibel be lagani 100 C.E. murinai idia dadaraia momokani. Rabi taudia ese hahanaia taudia 72 edia sivarai idia dadaraia, idia gwau: “Dina ta elda ima ese King Ptolemy totona Greek gado dekenai Torah idia torea, bona Israela besena dekenai unai dina ese dika ia mailaia, golo boromakau natuna idia karaia dinana hegeregerena, badina Torah be idia hahanaia maoromaoro diba lasi.” Rabi taudia edia lalohadai badinaia auka totona, rabi taudia ese gwaumaoro idia henia Greek gado dekenai Baibel matamatana do idia hahanaia. Lagani 100 C.E. murinai Iuda tomadiho ia abia dae tauna ladana Aquila, ia be rabi Akiba ena hahediba tauna, ese ia hahanaia.
Iuda taudia ese Septuagint Baibel idia gaukaralaia lou lasi, to ia be ia tubu daekau noho Katolik Dubu ese idia gaukaralaia “Taravatu Gunana” ela bona Jerome ese ia hahanaia Latin gado Vulgate Baibel ese ena gabu ia abia. Ena be idia hahanaia Baibel ta ese Baibel ginigunana ena gabu ia abia diba lasi, to Septuagint Baibel be mai anina bada gaukara ia karaia, Iehova Dirava bona Iesu Keriso amo ia haginia Basileiana ena sivarai be taunimanima momo dekenai ia abia lao totona. Momokani, idia hahanaia Septuagint Baibel ese tanobada ia haidaua.
[Footnote]
a Mataio ena evanelia bukana be reana Heberu gado dekenai idia torea guna, bona gabeai Greek gado ai idia torea.
[Picture on page 31]
Paulo ese ia haroro henidia taudia momo be “Septuagint” Baibel idia lalo-pararalaia
[Picture on page 29]
Courtesy of Israel Antiquities Authority