“Iehova” Eiava “Yahweh”?
“GADO idauidau amo ia vara,” “ia dika momokani.” Heberu gado idia diba momo Baibel tahua taudia be dahaka dainai unai bamona hereva aukadia idia gwauraia? “Iehova” be Dirava ena ladana gwauraia dalana maorona eiava lasi idia hepapahuahulaia. Lagani 100 mai kahana idia hanaia vadaeni, bona unai gauna idia do hepapahuahulaia noho. Hari inai negai, diba momo taudia be kahana rua herevana, “Yah-weh,” idia ura henia. To, unai ladana, “Iehova” be ia dika momokani, a?
Hepapahuahu Ena Badina
Baibel ena hereva hegeregerena, Dirava sibona ese iena ladana ia hahedinaraia taunimanima dekenai. (Esodo 3:15, NW) Baibel siri ese idia hahedinaraia Dirava ena hesiai taudia gunadia be gari lasi ida iena ladana idia gaukaralaia. (Genese 12:8, NW; Ruta 2:4, NW) Bese ma haida ese Dirava ena ladana idia diba danu. (Iosua 2:9, NW) Unai ia momokani, Iuda taudia be Babulonia ena igui amo idia lou mai, bona bese idaudia momo edia taunimanima idia hedavari henidia neganai. (Salamo 96:2-10, NW; Isaia 12:4, NW; Malaki 1:11) The Interpreter’s Dictionary of the Bible ia gwau: “Gau momo ese idia hamomokania Iuda taudia be Babulonia ena igui idia rakatania murinai, idau bese taudia momo be Iuda taudia edia tomadiho idia ura henia.” To, Iesu ena nega lalonai, Dirava ena ladana gari henia kava karana ta ia vara. Bena, Iuda besena be Dirava ena ladana taunimanima vairanai gwauraia karana idia hadokoa sibona lasi, to haida ese Dirava ena ladana gaukaralaia karana idia taravatua. Unai dainai, gwauraia dalana maorona be ia boio—to ia boio momokani, a?
Ladana Lalonai Dahaka Ita Davaria Diba?
Heberu gado lalonai, Dirava ena ladana be inai bamona idia torea יהוה. Unai leta hani be idibana amo idia duahia lao laurina kahana, bona idia gwauraia Tetragrammaton. Baibel lalonai, taunimanima momo bona gabu momo edia ladadia lalonai Dirava ena ladana kwadogina ia noho. Unai ladadia ese ita idia durua diba, Dirava ena ladana idia gwauraia dalana ita diba totona, a?
George Buchanan, guna ia be Wesley Theological Seminary, Washington, D.C., U.S.A., dekenai profesa gaukara ia karaia tauna, ena hereva hegeregerena, haere be oibe. Profesa Buchanan ia gwau: “Idaunegai, tama sina ese edia natudia dekenai edia dirava ena ladana idia hatoa. Anina be natudia edia ladadia idia gwauraia dalana be edia dirava ena ladana idia gwauraia dalana hegeregerena. Taunimanima edia ladadia dekenai Tetragrammaton idia gaukaralaia, bona huanai ia noho leta o idia gaukaralaia momo.”
Baibel lalonai taunimanima edia ladadia haida, Dirava ena ladana kwadogina idia hahedinaraia ladadia unai, mani ita itaia. Profesa Buchanan ia gwau, Ionatana be Heberu gado Baibel lalonai idia gwauraia Yoh·na·thanʹ eiava Yehoh·na·thanʹ. Unai ladana ena anina be “Yaho eiava Yahowah ia henia vadaeni.” Peroveta tauna Elia ena ladana Heberu gado ai be E·li·yahʹ eiava ʼE·li·yaʹhu. Profesa Buchanan ia gwau, unai ladana ena anina be “Egu Dirava be Yahoo eiava Yahoo-wah.” Unai hegeregerena, Heberu ladana Iehosapata be Yehoh-sha·phatʹ, anina be “Yaho ia hahemaoro vadaeni.”
Bema Tetragrammaton ena kahana rua herevana “Yah-weh” sibona idia gwauraia, inai vaol o ena regena be Dirava ena ladana lalonai do ia noho lasi. To, Baibel lalonai Dirava ena ladana idia hahedinaraia ladadia momo lalonai, unai huanai ia noho leta o ena regena be taunimanima ladadia korikorina bona ladadia kwadogina lalonai idia hatoa, hegeregere Iehonatana bona Ionatana. Unai dainai, Profesa Buchanan ese Dirava ena ladana ia gwauraia neganai, ia gwau: “Inai vaol oo eiava oh be idia kokia diba lasi. Nega haida Dirava ena ladana kwadogina idia gwauraia ‘Ya,’ to nega ta ‘Ya-weh’ idia gwauraia lasi. . . . Tetragrammaton ena kahana tamona idia gwauraia neganai, idia gwau ‘Yah’ eiava ‘Yo.’ Kahana toi amo idia gwauraia neganai, ia be ‘Ya-ho-wah’ eiava ‘Ya-hoo-wah’ idia gwauraia. Bema ia be kahana rua amo idia gwauraia, ia be ‘Ya-ho.’ ”—Biblical Archaeology Review.
Unai hereva ese ita idia durua lagani 1800 murinai ia noho Heberu gado diba momo tauna Gesenius ena buka ladana, Hebrew and Chaldee Lexicon to the Old Testament Scriptures lalonai ia gwauraia herevana ita lalo-pararalaia totona. Ia gwau: “יְהוָֹה [Ye-ho-wah] be [Dirava ena ladana] gwauraia dalana maorona idia herevalaia taudia edia hereva be mai ena badina namona. Dirava ena ladana be unai bamona idia gwauraia dainai, taunimanima momo edia ladadia be inai hereva יְהוֹ [Ye-ho] bona יוֹ [Yo] amo idia matamaia ena badina ia hedinarai namonamo.”
To, Everett Fox ese vanegai ia hahanaia bukana ladana The Five Books of Moses lalonai, ia gwau: “Guna bona hari inai negai Heberu gado lalonai [Dirava ena ladana] gwauraia ‘maoromaoro’ karana idia tahua to idia davaria lasi; nega haida idia gaukaralaia ladana ‘Iehova’ eiava diba momo taudia ese idia abia dae ladana ‘Yahweh’ be idia do hamomokania lasi.”
Ita daradara lasi, diba momo taudia ese unai do idia hepapahuahulaia noho. Iuda taudia be Dirava korikorina ena ladana gwauraia karana idia hadokoa murinai, Masorete taudia ese vaol makaia dalana idia havaraia. Unai dainai, dala ta ese ia hahedinaraia goevagoeva diba lasi, inai konsonent YHWH (יהוה) ida edena vaol idia gaukaralaidia. To, Baibel ese ia gwauraia ladana bada taudia—edia ladana gwauraia dalana idia boio lasi—ese ita idia durua Dirava ena ladana gwauraia maoromaoro dalana ita diba totona. Unai dainai, diba momo taudia haida idia gwau Dirava ena ladana idia gwauraia “Iehova” be ia dika momokani lasi.
[Pictures on page 31]
Taunimanima momo ese Dirava ena ladana idia gwauraia “Iehova”