Bala Tomadihona—Israela Taudia Edia Kudouna Veria Karana
Lagani 1,000 bamona lalonai, Israela besena edia kudouna veria karana ta ia vara. Babalau bona sihari kava karadia ese abidadama bona badinaia karana idia heai henia. Unai mase bona mauri heaina lalonai Bala tomadihona be Iehova tomadiho henia karana ia inai henia.
ISRAELA besena be mai edia abidadama ida Dirava momokanina, Aigupito amo idia ia hamauria Diravana, dekenai do idia tabekau, a? (Esodo 20:2, 3) Eiava do idia moru bona Kanana taudia ese idia ura henia bada diravana, ia gwauhamata tano ena havaraia siahuna ia habadaia diravana, Bala, do idia badinaia?
Unai lagani tausen momo gunanai ia vara karana be mai anina ita dekenai. Dahaka dainai? Aposetolo Paulo ia gwau: “Edia sivarai danu Buka Helaga lalonai idia torea vadaeni, idia ese ita do idia sisiba henia totona. Badina be tanobada ena dokona be kahirakahira negana ita noho inai.” (1 Korinto 10:11) Idaunegai ia vara karana ena sisiba be mai anina ita dekenai, bema Bala be daika ita lalo-pararalaia bona ena tomadiho lalonai dahaka ia vara ita diba.
Bala be Daika?
Israela taudia be lagani 1473 B.C.E. bamona ai Kanana dekenai idia vareai neganai, Bala idia dibaia. Idia davaria Kanana taudia ese dirava momo herea idia tomadiho henia bona idia be Aigupito taudia edia dirava hegeregeredia, ena be edia ladana bona edia kara haida be idia idau. To, Baibel ia hahedinaraia Bala be Kanana taudia edia dirava badana, bona akioleji taudia idia davaria gaudia ese unai idia hamomokania. (Gunalaia Taudia 2:11) Ena be edia dirava momo huanai Bala be dagi bada diravana lasi, to ia be Kanana taudia ese idia laloa bada diravana. Idia laloa ia be mai ena siahu medu, lai, bona ori ia biagua totona bona ia sibona ese idia—bona edia animal bona uma aniani gaudia danu—edia havaraia siahuna ia henia diba bona mase amo idia ia hamauria diba danu. Bema Bala ese idia ia naria lasi, Kanana taudia edia badu diravana, Mot, ese idia dekenai dika do ia havaraia.
Sihari kava karadia be Bala tomadihona ena kahana badana. Bala tomadihona lalonai idia gaukaralaia gaudia danu, hegeregere du bona au helagadia, ese sihari lalohadai idia havaraia. Toana be, du helagadia—nadi eiava usina ena toana bamona idia karaia nadidia—ese Bala idia laulaulaia, ia be tau ena sihari karana. Au helagadia be au amo idia karaia gaudia eiava au sibona, bona idia ese Asera idia laulaulaia, ia be Bala ena adavana bona ia ese hahine ena sihari karana ia hahedinaraia.—1 King Taudia 18:19.
Dubu lalonai idia karaia kara bodagadia bona natudia bouboulaia karadia be Bala tomadihona ena kahana badadia ma haida. (1 King Taudia 14:23, 24; 2 Sivarai 28:2, 3) Buka ta ladana The Bible and Archaeology ia gwau: “Kanana taudia edia dubu lalodiai be ariara tatau bona hahine (‘helaga’ tatau bona hahine) idia noho bona sihari kava karadia idauidau idia karaia momo. [Kanana taudia] idia laloa dala ta ai unai bamona karadia ese uma bona ubua animal edia havaraia siahuna idia habadaia.” Idia gwau unai kara be edia tomadiho dainai idia karaia, to ita daradara lasi unai bamona matabodaga karadia ese tomadiho taudia edia tauanina ena ura idia habadaia bona unai dainai idia karaia. Vadaeni, edena dala ai Bala ese Israela taudia edia kudouna ia veria?
Dahaka Dainai Idia Ura Bada?
Reana Israela taudia momo ese taravatu momo lasi tomadihona idia ura henia. Bala idia tomadiho henia neganai, Taravatu, hegeregere Sabati bona kara maoromaoro taravatudia momo, idia badinaia lasi. (Levitiko 18:2-30; Deuteronomi 5:1-3) Reana, Kanana taudia edia taga bada ese ma haida ia veria bena idia abia dae Bala idia hamoalea be namo.
Kanana taudia edia helaga gabudia, idia gwauraia ataiai tomadiho gabudia, be ororo gabudiai au badadia henunai idia noho. Reana unai gabu edia toana be namo herea, unuseniai havaraia siahuna hagoadaia karadia idia karaia totona. Nega daudau lasi murinai, Israela taudia idia ura lasi Kanana taudia edia helaga gabudia dekenai idia lao; idia ese sibodia edia gabudia idia haginia. “Idia ese ataiai tomadiho gabudia, dirava koikoi edia, bona Asera ena kaivakuku, nadi gaudia, idia karaia. Bona ororo badadia ibounai edia latanai, bona au namodia henunai, Asera ena au tubua idia haginia.”—1 King Taudia 14:23; Hosea 4:13.
To, Bala tomadihona ena kara badana be tauanina ena ura ia habadaia. (Galatia 5:19-21) Sihari ena hemami hagugurua karadia be uma bona ubua animal edia havaraia siahuna habadaia totona idia karaia sibona lasi. Sihari kava karana idia abia isi. Tano amo idia davaria laulau haida ese unai idia hamomokania, idia ese usina bona kiona edia laulau idia hahedinaraia badabada, edia toana be sihari karana idia karaia negana hegeregerena. Aniani momo, mavaru, bona miusiki ese lebulebu hemamina idia havaraia.
Vaia siahu negana ena dokona kahana ai idia karaia karadia ita laloa diba. Gabu hairaina ai, idia aniani momo murinai bona uaina ese edia ura ia habadaia neganai, tomadiho taudia idia mavaru. Idia ese havaraia siahuna habadaia mavaruna idia karaia, Bala be siahu negana lalonai ia gaukara lasi amo idia hanogaia, tano be medu amo ia hanamoa totona. Idia mavaru neganai usina idia laulaulaia du bona helaga audia idia hagegea. Edia mavaru ese sihari urana ia havaraia, dubu ena ariara tatau bona hahine edia mavaru ese unai ia havaraia badabada. Miusiki bona idia raraia taudia ese edia ura idia habadaia. Bona reana mavaru ena kahana badana ai, mavaru taudia rua rua idia lao Bala ena ruma ena daiutu idauidau dekenai matabodaga karadia idia karaia.—Numera 25:1, 2; mani Esodo 32:6, 17-19; Amosa 2:8 itaia.
Abidadama amo Idia Raka Lasi, to Matana amo Idia Raka
Unai bamona tauanina ena ura idia habadaia tomadiho karadia ese momo idia veria, to gari danu ese Israela taudia ia veria Bala tomadiho henia karana dekenai. Israela taudia ese edia abidadama Iehova dekenai idia haboioa murinai, mase gari henia karana, vaira negana gari henia karana, bona babalau karadia ese edia lalona idia veria dainai meamea karadia idia karaia matamaia, bona unai kara lalodiai matabodaga karadia dikadia idia karaia. The International Standard Bible Encyclopedia ese ia hahedinaraia edena dala ai Kanana taudia ese tubudia tomadiho henia karana lalonai mase tauna ena laumana idia hanamoa, ia gwau: “Aria . . . be ruma bese taudia edia gara gabuna lalonai eiava guri gabudiai idia karaia bona idia inuinu kekero bona sihari kava karadia (reana famili taudia idia sihari heheni karadia) idia karaia bona idia laloa mase tauna be unai kara lalodiai ia vareai danu.” Israela taudia be unai bamona meamea karadia dikadia lalonai idia vareai dainai edia Dirava, Iehova, amo idia daudau momokani.—Deuteronomi 18:9-12.
Kaivakuku—bona kaivakuku idia tomadiho henia lalonai idia karaia karadia—ese abidadama amo idia raka lasi to matana amo idia raka Israela taudia idia veria. (2 Korinto 5:7, NW) Ena be Iehova ese ena imana, matana amo ita itaia diba lasi imana, amo ia karaia hoa karadia idia itaia, to Aigupito idia rakatania Israela taudia momo idia ura matana amo idia itaia diba gauna idia abia Iehova idia laloatao totona. (Esodo 32:1-4) Edia tubudia haida danu idia ura matana amo idia itaia diba gauna ta idia tomadiho henia, hegeregere Bala ena kaivakuku haida.—1 King Taudia 12:25-30.
Daika Ia Kwalimu?
Lagani handred momo lalodiai Israela taudia edia kudouna veria karana ia goada noho. Moaba taorana dekenai idia ginidae bona kahirakahira Gwauhamata Tanona idia vareai negana amo ela bona Babulonia dekenai idia abidia lao lalonai ia vara. Nega haida, Israela taudia momo be Iehova idia badinaia, to nega momo Bala dekenai idia giroa. Unai ia vara momo ena badina badana be idia ese kahirakahira idia noho dirava koikoi idia tomadiho henidia taudia idia bamoa.
Israela ena tuari taudia ese Kanana taudia idia halusia murinai, Kanana taudia ese hehuni daladia idia gaukaralaia. Idia be Israela taudia kahirakahira idia noho bona idia hagoadadia edia tano diravadia idia tomadiho henia totona. Hahemaoro taudia goadadia, hegeregere Gideona bona Samuela, ese unai kara idia dadaraia. Samuela be taunimanima ia hagoadaia, ia gwau: “Dirava idaudia . . . do umui negea. Emui kudouna bona lalona ibounai Lohiabada dekenai do umui henia. Ia sibona dekenai do umui tomadiho henia.” Nega sisina lalonai Israela taudia ese Samuela ena hereva idia badinaia, bona “Bala dirava bona Asataroto dirava idia rakatania, Lohiabada sibona dekenai idia tomadiho.”—1 Samuela 7:3, 4; Gunalaia Taudia 6:25-27.
Saulo bona Davida edia lohia negadia murinai, Solomona ia buruka neganai, dirava idauidau dekenai boubou ia henia matamaia. (1 King Taudia 11:4-8) Israela bona Iuda ena king taudia ma haida danu be unai bamona idia karaia bona Bala idia tomadiho henia. To, abidadama peroveta taudia bona king taudia, hegeregere Elia, Elisaia, bona Iosaia, be Bala tomadihona dadaraia karana idia gunalaia. (2 Sivarai 34:1-5) Ma danu, unai nega ibounai lalonai, Israela taudia ta ta ese Iehova idia badinaia noho. Ahaba bona Iesebele edia negai danu, Bala idia tomadiho henia goadagoada negana lalonai, taunimanima 7,000 be ‘Bala idia tomadiho henia lasi.’—1 King Taudia 19:18.
Gabeai, Iuda taudia be Babulonia igui hesiai amo idia giroa murinai, Bala tomadihona idia herevalaia lasi. Esera 6:21 ia gwauraia taudia hegeregerena idia ibounai ese ‘tano ena kara mirodia idia rakatania bona Iehova, Israela ena Dirava idia tomadiho henia.’
Bala Tomadihona amo Ita Abia Sisiba
Ena be Bala tomadihona be idaunegai ia boio vadaeni, to gau tamona ai unai Kanana taudia edia tomadiho bona hari inai nega taudia edia mauri dalana idia hegeregere—sihari karadia idia abia isi. Toana be matabodaga karadia dekenai ita idia veria gaudia be ita hahodi hodahodana lalonai idia noho. (Efeso 2:2, NW) Paulo ese ia sisiba henia, ia gwau: “Ita be inai dibura tanobadana ia biagua bona iseda matana amo ita itaia diba lasi siahuna, bona kara dika ena hedikwota amo idia mai laumadia ida ita tuari.”—Efeso 6:12, Phillips.
Satani ena siahu, “iseda matana amo ita itaia diba lasi siahuna” unai, ese matabodaga karadia ia hagoadaia, lauma dalanai taunimanima ia guia totona. (Ioane 8:34) Hari inai taravatu lasi tanobadana ai, matabodaga karadia be havaraia siahuna habadaia totona idia karaia lasi, to sibona edia ura hagugurua bona badinaia totona idia karaia. Bona lalo-ani karadia be idia goada danu. Moale karadia, miusiki, bona hoihoi gaudia hahedinaraia karadia ese sihari lalohadaidia amo taunimanima edia lalona idia hahonua. Unai gaudia ese Dirava ena hesiai taudia idia hadikaia diba danu. Oibe, taunimanima momo herea be unai bamona kara dainai Keristani kongregesen amo idia atoa siri. Keristani tauna ia goeva noho totona, unai matabodaga lalohadai ia dadaraia hanaihanai be gau badana.—Roma 12:9.
Matamata Witness taudia be dika idia davaria haraga diba, badina edia lalona idia veria gaudia momo herea ese sihari urana idia habadaia. Unai dika ia habadaia gauna be, matamata taudia ma haida ese idia doridia unai kara idia karaia totona, bona unai idia dadaraia be auka. (Aonega Herevadia 1:10-15 itaia.) Momo herea be dika idia davaria vadaeni, bona nega momo unai be pati badadia dekenai ia vara. Idaunegai Bala tomadihona lalonai ia vara hegeregerena, hari danu miusiki, mavaru, bona sihari kava urana habadaia karadia ese taunimanima edia lalona idia veria.—2 Timoteo 2:22.
Salamo torea tauna ia henanadai, “Uhau tauna be edena bamona mai goevagoeva danu do ia noho?” Bena ia haere, “Ia ese oiemu taravatu do ia kamonai henia.” (Salamo 119:9) Dirava ena Taravatu ese Israela taudia ia hagania Kanana taudia do idia bamoa lasi hegeregerena, Baibel ese ita ia sisiba henia turadia dikadia ese dika idia havaraia diba. (1 Korinto 15:32, 33) Bema kara ta ese iena tauanina ena ura ia veria, to matamata Keristani tauna ia diba unai kara be ia goeva lasi bona ia dadaraia, ia be laloa maoromaoro karana ia hahedinaraia. Abidadama tauna Elia bamona, namona be taunimanima momo edia lalohadai hegeregerena iseda abia hidi ita karaia lasi.—1 King Taudia 18:21; mani Mataio 7:13, 14 itaia.
Sisiba ma ta ese abidadama lasi karana, “ita ia guia kara dika” ia herevalaia. (Heberu 12:1, NW) Toana be Israela taudia momo be Iehova idia abidadama henia noho, to idia laloa Bala be edia uma aniani bona edia dina ta ta gaudia do ia henia diravana. Reana idia laloa Iehova ena dubu Ierusalema dekenai be daudau herea bona iena taravatu idia badinaia ese namo ia havaraia lasi. Bala tomadihona lalonai idia hekwarahi lasi bona ia auka lasi—kwalahu be edia ruma edia guhi dekenai Bala totona idia bouboulaia diba. (Ieremia 32:29) Reana idia be metairametaira Bala tomadihona lalonai idia vareai, badina ena kara haida idia karaia eiava Iehova ena ladana ai Bala dekenai boubou gaudia idia henia.
Edena dala ai ita ese abidadama ita haboioa diba bona metairametaira mauri Diravana amo ita siri? (Heberu 3:12) Reana guna hebou bona hebouhebou ita laloa bada, to sisina sisina unai hemami ita haboioa. Unai lalohadai ese ia hahedinaraia Iehova ese lauma aniani be “aniani neganai” do ia henia karana ita abidadama henia lasi. (Mataio 24:45-47) Unai bamona ita manoka ita lao bena “mauri sivaraina” ita dogoatao auka lasi eiava do ita lalo-rua, reana kohu tahua karadia eiava matabodaga do ita karaia.—Filipi 2:16; mani Salamo 119:113 itaia.
Iseda Kara Maoromaoro Ita Badinaia Goada
Ita daradara lasi, hari kudouna veria karana ia vara noho. Iehova do ita badinaia eiava inai tanobada ena lebulebu karadia do ita karaia, a? Madi, Israela taudia be Kanana taudia edia kara dikadia idia ura henia hegeregerena, lebulebu karadia be hari inai negai Keristani tatau bona hahine haida edia lalona idia veria bona hemarai karadia idia karaia.—Aonega Herevadia 7:7, 21-23 itaia.
Lauma dalanai unai bamona do ita moru lasi totona, namona be Mose bamona, ‘ita goada noho, ita itaia diba lasi Diravana, be matana dekenai ita itaia bamona.’ (Heberu 11:27) Momokani, ‘abidadama lalonai do ita gini goada noho’ totona ita hekwarahi be gau badana. (Iuda 3) To bema Dirava bona ena hakaua herevadia ita badinaia noho, tomadiho koikoi do ia ore momokani negana ita naria noho diba. Iehova tomadiho henia karana be Bala tomadihona ia boio murinai ia do noho hegeregerena, ita diba momokani nega daudau lasi murinai “tanobada ibounai, be Lohiabada ena diba maoro dekena amo do ia honu momokani, davara be ranu dekenai ia honu bamona.”—Isaia 11:9.
[Picture on page 28]
Musée du Louvre, Paris
[Picture Credit Line on page 31]
Bala tomadihona lalonai idia gaukaralaia du helagadia gunadia Gezer dekenai