Mauri Sivaraina
Hesiai Gaukara Lalonai Sibona Egu Ura Lau Dadaraia
DON RENDELL ESE IA SIVARAILAIA
Egu sinana be lagani 1927 ai, egu mauri lagani be 5 neganai, ia mase. To, ena abidadama be mai ena siahu egu mauri dekenai. Unai be edena bamona ia vara diba?
EGU sinana be egu tamana, tuari orea tauna ta, ia adavaia neganai, ia be Church of England ia badinaia goadagoada hahinena. Unai be Tanobada Tuarina Ginigunana ia do matamaia lasi neganai unai ia vara. Tanobada Tuarina Ginigunana be lagani 1914 ai ia matamaia, bona Sinagu ena dubu ena haroro tauna be ami taudia matamatadia abia totona ena dubu ia gaukaralaia dainai Sinagu be unai ia henanadailaia. Haroro tauna ena haere be dahaka? “Oi lao ruma, bona unai bamona henanadai oi laloa lasi!” Sinagu ia moale lasi.
Lagani 1917 lalonai, tuari ia bada neganai, Sinagu be “Photo-Drama of Creation” itaia totona ia lao. Sinagu ia diba hereva momokani ia davaria, bona maoromaoro ena dubu ia rakatania Bible Student taudia ia bamoa totona, unai be guna Iehova ena Witnes taudia idia gaukaralaia ladana. Sinagu be Yeovil ai ia noho kongregesen ena heboudia ia lao henia matamaia, unai be emai hanua, England ena provinsi Somerset dekenai ia noho, West Coker kahirakahira ia noho taoni ta.
Nega sisina murinai sinagu be ena tadidia toi dekenai ia davaria abidadama matamatana ia herevalaia. Bona Yeovil kongregesen ai idia noho buruka taudia be lau idia hamaoroa egu sinana bona ena tadina Millie be emai hanua ena teritori badana dekenai edia basikele amo Baibel stadi gaudia, Studies in the Scriptures, idia hariharilaia goadagoada. To madi, Sinagu be ena mauri ena hua ginigabedia 18 lalonai, TB gorerena dainai bedi dekenai ia hekure sibona, unai neganai unai gorere idia hanamoa diba lasi.
Sibona Ena Ura Ia Dadaraia
Sinagu ia gorere neganai, Anti Millie be ai danu ia noho bona ia ese lau bona egu mauri lagani 7 taihuna Joan ia naria. Sinagu ia mase neganai, maoromaoro Anti Millie ia gwau ai natudia do ia naria. Tamana ia abia dae Anti Millie be ai danu do ia noho diba, badina mai moale ida unai maduna be ia dekenai ia henia.
Emai anti ai lalokau henia bada bona ai danu ia noho dainai ai moale. To, dahaka dainai unai bamona dala ia abia hidi? Lagani haida murinai, Anti Millie be ai ia hamaoroa, ia diba ia be mai ena maduna sinagu ia hamatamaia gaukarana do ia karaia, unai be Baibel ena hereva momokanina be Joan bona lau dekenai ia hadibaia, badina ia diba tamana be tomadiho ia laloa lasi dainai unai do ia karaia lasi.
Gabeai, ai diba Anti Millie be gau ma ta dekenai ena lalona ia haidaua danu. Ai ia naria namonamo totona do ia headava lasi. Unai be ena ura dadaraia karana badana! Joan bona lau be badina momo dainai ia ai tanikiu henia bada. Anti Millie ese ai dekenai ia hadibaia gaudia bona ia hahedinaraia haheitalai namona be ai laloaboio diba lasi.
Lalona Hadaia Negana
Joan bona lau be Church of England ena hanua sikuli dekenai ai lao bona Anti Millie be tomadiho hadibaia karana lalonai ai vareai lasi totona sikuli naria hahinena ia hereva henia. Natudia ma haida be dubu dekenai idia lao neganai, ai lao ruma, bona haroro tauna be tomadiho hadibaia totona sikuli dekenai ia mai neganai, gabu ma ta dekenai ai helai bona Baibel siridia be ai dekenai idia henia, idia ai dibaia bona emai kwarana amo ai gwauraia diba totona. Unai ese lau ia durua bada, badina unai hereva be egu lalona dekenai idia do noho.
Egu mauri lagani be 14 neganai, sikuli lau rakatania bona sisi karaia faktori dekenai lau gaukara matamaia, lagani 4 lalonai lau dekenai unai gaukara idia hadibaia totona. Danu, piano gadaralaia dalana lau dibaia, bona miusiki bona mavaru be lau ura henia gaudia ai idia lao. Ena be Baibel ena hereva momokani be egu kudouna dekenai ia noho, to egu lalona ia do veria goada lasi. Bena dina ta March 1940 ai, buruka Witnes taihuna ta be lau ia boiria, Swindon ena hebouhebou lao totona ia lau bamoa, unai gabu ena daudau be kilomita 110 bamona. Albert D. Schroeder, Britain dekenai Iehova ena Witnes taudia edia gaukara ia naria tauna, ese pablik tok ia henia. Unai hebouhebou be egu mauri ia haidaua momokani.
Tanobada Tuarina Iharuana ia bada. Egu mauri dekenai dahaka lau karaia? Egu lalona lau hadaia Yeovil Kingdom Hall dekenai lau giroa. Lau lao henia hebou ginigunana ai, dala gaukarana idia hamatamaia. Ena be egu diba ia bada lasi, to unai gaukara lalonai lau vareai bona sibona egu turadia idia gwauraia taudia be idia raka hanai neganai mai hoa danu lau idia kirikirilaia!
June 1940 ai, Bristol ena siti dekenai bapatiso lau abia. Hua ta ia ore lasi lalonai regula painia gaukara—ful-taim hesiai gaukarana—lau hamatamaia. Bona lau moale bada, badina nega sisina murinai, egu taihuna be ranu bapatiso amo ena gwauhamata ia hamomokania!
Tuari Negana Lalonai Painia Gaukara Lau Karaia
Tuari ia matamaia bena lagani ta murinai, ami lalonai lau vareai totona pepa haida idia siaia. Yeovil dekenai ofesa taudia lau hadibaia egu lalona ena mamina dainai ami lalonai lau vareai lasi, bena Bristol ena kota dekenai lau hedinarai. Lau be John Wynn ida Cinderford, Gloucestershire dekenai, bona unai murinai Haverfordwest bona Carmarthen, Wales dekenai, painia gaukara lau karaia.a Gabeai, Carmarthen ena kota dekenai idia gwau hua toi Swansea ena dibura dekenai do lau noho, bona idia gwau faini moni pauni 25 do lau henia danu—unai negana ai unai be moni bada. Gabeai, nega iharuana hua toi dibura dekenai lau noho badina unai faini monina lau henia lasi.
Nega ihatoina kota dekenai lau vareai neganai, lau idia nanadaia: “Oi diba Baibel ia gwau, ‘Kaisara ena gau, Kaisara dekenai umui henia,’ a?” Lau haere lau gwau, “Oibe, unai lau diba to lau ura unai siri lau haorea, ia gwau: ‘To Dirava ena gau be Dirava dekenai umui henia.’ Lau be unai lau karaia.” (Mataio 22:21) Pura haida murinai, revareva amo lau idia hadibaia ami ena gaukara dekenai lau idia ruhaia.
Lagani 1945 ena matamana kahanai, London Betele famili lalonai lau vareai totona lau idia boiria. Murinai ia mai keru neganai, tanobada ibounai haroro gaukara ia gunalaia tauna, Nathan H. Knorr, bona ena seketere, Milton G. Henschel, be London idia vadivadi henia. Britain amo tadikaka matamatadia 8 be Watchtower Bible School of Gilead ena klas namba 8 lalonai idia vareai, misinari gaukara idia hadibadia totona, bona idia amo lau be ta.
Misinari Gaukara
May 23, 1946 ai, tuari negana ai idia gaukaralaia Liberty boutina dekenai Cornwall ena hanua maragina ladana Fowey amo ai lao. Sisima atoa gabuna ena naria tauna, kapena Collins, be Iehova ena Witnes tauna ta, bona bouti atoa gabuna ai rakatania neganai, sairen ena regena ia atoa. England ena kone kahana ai rakatania neganai, ai ibounai ai lalohisihisi sisina. Alantic ai hanai neganai davara be ia dika momokani, to dina 13 murinai United States dekenai ai ginidae.
Lau lao henia dina 8 intenesenel Moale Besedia Tiokratik Hebouhebouna Cleveland, Ohio dekenai, August 4 ia lao 11, 1946 ai, be lau laloaboio diba lasi negana. Taunimanima 80,000 idia noho, idia 302 be tano ma haida 32 amo idia mai. Unai hebouhebou lalonai Awake!b magasin idia halasia, bona Baibel stadi buka, “Let God Be True,” idia halasia neganai taunimanima idia moale bada.
Lagani 1947 ai Gilead ai haorea, bona Bill Copson bona lau be Egypt dekenai idia siaidia. To ai do lao lasi neganai, Brooklyn Betele ai Richard Abrahamson be lau dekenai opesi gaukara ia hadibaia namonamo. Alexandria dekenai ai ginidae, bona nega daudau lasi murinai Middle-East taudia edia mauri dalana lau manadalaia. To, Arabic gado lau dibaia be ia auka bona gado 4 ai haroro kadi lau gaukaralaia.
Bill Copson be lagani 7 ia noho, to lagani ginigunana murinai visa matamata lau abia diba lasi dainai Egypt lau rakatania. Lau laloa unai misinari gaukara laganina be egu mauri ena lagani badana. Pura ta ta lalonai Baibel stadi 20 mai kahana lau karaia diba, bona unai negai hereva momokani idia dibaia taudia haida be Iehova idia hanamoa noho. Egypt amo Cyprus dekenai lau idia siaia.
Cyprus Bona Israel
Gado matamatana, Greek, bona Cyprus dekenai idia gwauraia dalana lau dibaia matamaia. Nega sisina murinai, Anthony Sideris idia hamaoroa Greece dekenai ia lao neganai, Cyprus dekenai gaukara naria totona lau idia abia hidi. Unai neganai Cyprus ena brens opesi be Israel ia naria danu, bona tadikaka ma haida bamona, unuseniai idia noho Witnes taudia haida be nega ta ta lau vadivadi henidia.
Nega ginigunana Israel lau lao neganai, Haifa ena aniani gabuna ta dekenai emai hebouhebou maragina ai abia bona taunimanima 50 eiava 60 idia lao. Edia bese hegeregerena idia ai hapararaia bona gado idauidau 6 ai hebouhebou ena program ai karaia! Bona ma nega ta ai, Iehova ena Witnes taudia ese idia halasia muvini piksa be Jerusalem dekenai lau hahedinaraia, bona lau henia pablik tok be Nao gado niuspepa ese ia herevalaia namonamo.
Unai neganai Cyprus dekenai idia noho Witnes taudia be 100 bamona, bona edia abidadama dainai idia hekwarahi bada. Greek Otodoks Dubu ena pris taudia be emai hebouhebou idia hadikaia totona hutuma idia hakaua, bona gunika gabu dekenai lau haroro neganai nadi amo lau idia hodoa be lau mamia gauna matamatana ta. Raka siri haraga dalana lau dibaia be namo! Unai bamona dagedage nega lalonai, Cyprus dekenai misinari ma haida idia siaia be abidadama hagoadaia gauna ta. Dennis bona Mavis Matthews bona Joan Hulley bona Beryl Heywood be Famagusta dekenai lau idia bamoa, bona Tom bona Mary Goulden bona Nina Constanti, London dekenai Cyprus taudia dekenai ia vara taihuna, be Limassol dekenai idia lao. Unai nega lalonai, Bill Copson be Cyprus dekenai idia siaia, bona gabeai Bert bona Beryl Vaisey be ia idia bamoa.
Mauri Dala Idauna Lau Manadalaia
Lagani 1957 ena dokona ai, lau gorere bona egu misinari gaukara lau karaia diba lasi. Mai lalohisihisi danu egu lalona lau hadaia egu gorere ia namo totona England dekenai do lau giroa lou be namo, bona unuseniai painia gaukara lau karaia ela bona lagani 1960. Egu taihuna bona ena adavana be mai hebogahisi ida lau idia abia dae, to edia noho dalana ia idau. Joan ia davaria mauri be ia auka ia lao. Ena adavana bona natuna kekeni matamata ia naria sibona lasi, to danu, unuseniai lau noho lasi laganidia 17 lalonai, mai lalokau ida emai tamana bona Anti Millie ia naria, unai neganai idia buruka bona gorere. Ia hedinarai egu anti ia hahedinaraia sibona ena ura dadaraia karana lau tohotohoa be namo, unai dainai egu taihuna danu lau noho ela bona egu anti bona tamana idia mase.
England dekenai lau noho be ia auka lasi, to lau laga-ani sisina murinai, lau laloa egu maduna be Cyprus dekenai lau giroa lou. Oibe, Iehova ena orea ese lau ia hadibaia totona moni bada ia negea, ani? Unai dainai lagani 1972 ai, sibona egu dala lau karaia bona Cyprus dekenai lau giroa lou unuseniai lau painia totona.
Nathan H. Knorr be lagani gabena ena hebouhebou hegaegaelaia totona ia mai. Bona ia davaria lau giroa lou neganai, lau ia abia hidi unai motumotu ibounai ena sekit naria gaukarana do lau karaia, bona lagani 4 unai gaukara lau moalelaia. To, unai gaukara be gari sisina danu lau karaia, badina kahirakahira nega ibounai Greek gado sibona ai lau hereva diba.
Hekwakwanai Edia Nega
Lau be Paul Andreou, Greek gado ia diba Cyprus Witnes tauna ida Karakoumi hanua dekenai ruma tamona lalonai lau noho, unai hanua be Kyrenia ena ist kahanai Cyprus ena not kone dekenai. Cyprus ena brens opesi be Nicosia dekenai ia noho, ia be Kyrenia Ororodia edia saut kahanai. July 1974 ena matamana ai, Presiden Makarios ena dagi idia kokia toho neganai, lau be Nicosia dekenai lau noho bona lau itaia ena ruma badana be lahi amo idia gabua. Lau lao diba neganai, karaharaga Kyrenia dekenai lau giroa, bona unuseniai sekit hebouhebou totona ai hegaegae. Dina rua murinai lau kamonai bouti atoa gabuna dekenai bomu ginigunana idia negea, bona lau itaia helikopeta be guba dekenai idia roho bona Turkey amo tuari taudia idia mailaia.
Lau be Britain tauna dainai, Turkey ena tuari taudia be Nicosia ena kahana dekenai lau idia abia lao, unuseniai United Nations taudia be lau idia henanadai henia bona brens opesi idia hereva henia danu. Unai murinai lau gari bada, badina idia dika telefon bona paua uaea momo herea lalonai ta ese ia biagua lasi gabuna lau raka hanaia, bona idia noho rumadia dekenai lau lao. To lau moale bada, badina egu herevahereva dalana Iehova ida ia dika lasi! Egu mauri lalonai gari bada negana ai, egu guriguri ese lau ia durua bada.
Egu kohu ibounai lau haboioa, to lau moale badina brens opesi dekenai lau noho namo diba. To, unai be daudau lasi. Dina haida lalonai, Cyprus lalonai idia vareai tuari oreadia be motumotu ena not kahana idia biagua. Unai dainai, Betele ai rakatania bona Limassol dekenai ai lao. Lau moale, badina unai heiriheiri dainai dika idia davaria tadikaka 300, bona idia momo be edia ruma idia haboioa, durua totona idia haginia komiti ta danu lau gaukara diba.
Gaukara Idauidau
January 1981 lalonai, Hakaua Oreana taudia ese lau idia noia Greece dekenai do lau lao bona Athens ena Betele famili lau bamoa, to lagani ia do ore lasi lalonai, lau giroa lou Cyprus dekenai bona Brens Komiti kodineita ena gaukara lau karaia. Andreas Kontoyiorgis bona ena adavana Maro, London amo idia siaia Cyprus taudia, ese “lau idia durua bada herea.”—Kolose 4:11.
Lagani 1984 lalonai, Theodore Jaracz ena zone vadivadi ena dokona neganai, Hakaua Oreana amo revareva ta lau davaria, ia gwau: “Ena vadivadi ia haorea neganai, ai ura Tadikaka Jaracz oi bamoa bona Greece dekenai oi lao.” Badina ta idia gwauraia lasi, to Greece dekenai ai ginidae neganai, Hakaua Oreana amo ia mai revareva ma ta be Brens Komiti dekenai idia duahia, lau idia abia hidi unai tano dekenai Brens Komiti kodineita ena gaukara lau karaia.
Unai neganai, hereva momokani negea karana ia bada. Danu, nega momo ai idia samania koikoi, idia gwau taravatu ai utua bona taunimanima edia tomadiho ai haidaua toho. Dina ta ta ai, Iehova ena taunimanima idia dogoatao bona kota vairanai idia abia lao. Lau moale badina hahetoho lalonai idia haheauka tadikaka bona taihu lau dibaia! Idia haida be European Court of Human Rights vairanai idia hedinarai, bona unuseniai idia kwalimu bona unai ese Greece lalonai haroro gaukara ia durua bada.c
Greece lalonai lau gaukara neganai, lau laloaboio diba lasi hebouheboudia Athens, Thessalonica, bona Rhodes bona Crete motumotudia dekenai lau lao. Idia be moale bona anina havaraia laganidia hani, to egu mauri ia haidaua lou—lagani 1988 ai Cyprus dekenai lau giroa.
Cyprus ai Bona Greece Dekenai Lau Giroa Lou
Cyprus dekenai lau noho lasi neganai, tadikaka be Nissou dekenai brens matamata idia abia, ia be kilomita haida Nicosia amo, bona Carey Barber, Iehova ena Witnes taudia edia hedikwota Brooklyn amo, ese hahelagaia herevana ia henia. Unai neganai, Cyprus dekenai noho be ia namo bona lau giroa lou dainai lau moale—to unai be daudau lasi.
Hakaua Oreana be kilomita haida Athens ena not kahanai, Greece dekenai, Betele ruma matamata haginia totona gwaumaoro idia henia. Lau be English bona Greek gado lau diba dainai, lagani 1990 ai lau idia boiria, ruma matamata idia haginia gabuna dekenai unuseniai idia gaukara intenesenel konstraksen taudia huanai gado hahanaia tauna ta ai lau lao totona. Lau laloatao unai nega lau moalelaia, badina siahu negana ena daba 6:00 a.m. lalonai konstraksen gabu ai lau noho bona konstraksen taudia danu idia ura gaukara Greek tadikaka bona taihu handred momo lau welkam henia! Edia moale bona ura bada lau laloaboio diba lasi.
Greek Otodoks pris taudia bona edia durua taudia be konstraksen gabuna ai idia vareai bona emai gaukara idia hadikaia gwauraia, to Iehova be emai guriguri ia kamonaia bona ai ia durua. Unai konstraksen gaukara lalonai lau noho ela bona April 13, 1991 dekenai, Betele ruma matamatana idia hahelagaia.
Egu Lalokau Taihuna Lau Durua
Lagani ta murinai, England dekenai lau giroa laga-ani totona, bona egu taihuna bona ena adavana danu lau noho. To madi, unuseniai lau noho neganai, egu taihuna ena adavana be nega rua heart attack ia abia bona ia mase. Egu misinari gaukara lalonai, Joan be lau ia durua bada. Kahirakahira pura ibounai lau dekenai ena hagoadaia revarevana ia siaia. Unai bamona kara ese misinari iboudiai ia hagoadaia! Hari ia be vabu ta, bona ia gorere momo bona heduru ia abia be namo. Dahaka lau karaia be namo?
Joan ena natuna kekeni, Thelma, bona ena adavana be edia kongregesen lalonai abidadama vabu ma ta idia naria noho, ia be emai kasin ta bona gorere bada ia davaria. Unai dainai lau guriguri bada murinai, egu lalona lau hadaia Joan ida do lau noho bona ia lau durua. Egu mauri lau haidaua be ia auka, to lau moale badina Yeovil ena kongregesen rua amo ta, Pen Mill, dekenai elda gaukara lau karaia diba.
Tano idauidau dekenai lau ida idia gaukara tadikaka be hanaihanai telefon bona revareva amo lau idia hereva henia, bona unai dainai lau moale bada. Lau diba bema nega ta lau ura Greece eiava Cyprus dekenai lau giroa lao, egu tiketi be do idia siaia haraga. To hari egu lagani be 80, bona egu matana bona egu goada be guna bamona lasi. Guna bamona lau gaukara goada diba lasi dainai lau lalohisihisi, to lagani momo Betele gaukara lau karaia dainai lau dibaia kara momo be hari lau idia durua. Hegeregere, hanaihanai daba ena aniani lau do abia lasi neganai, dina ena siri lau duahia. Taunimanima ida lau noho namo bona idia lau lalokau henia daladia lau dibaia danu—misinari gaukara karaia namonamo ena dala unai.
Iehova hanamoa lagani namodia 60 bamona lau laloa neganai, lau diba ful-taim hesiai gaukara be gimaia bona hadibaia gauna badana. Mai kudouna ibounai ida Davida ena hereva Iehova dekenai lau gwauraia diba, ia gwau: “Oi be lauegu kohoro, bona egu heau mauri gabuna, nega dika ia vara neganai.”—Salamo 59:16.
[Footnotes]
a John Wynn ena mauri sivaraina, “Egu Kudouna amo Lau Tanikiu Bada,” be Gima Kohorona, September 1, 1997, rau 25-8 ai ia hedinarai.
b Guna ena ladana be Consolation.
c Gima Kohorona, December 1, 1998, rau 20-1, bona September 1, 1993, rau 27-31; Awake!, January 8, 1998, rau 21-2, bona March 22, 1997, rau 14-15 itaia.
[Maps on page 24]
(For fully formatted text, see publication)
GREECE
Athens
CYPRUS
Nicosia
Kyrenia
Limassol
Famagusta
[Picture on page 21]
Sinagu, lagani 1915 ai
[Picture on page 22]
Lagani 1946 ai, Brooklyn Betele ena guhi ataiai, lau (namba 4 idibana kahana amo) bona Gilead klas namba 8 ena tadikaka haida
[Picture on page 23]
Anti Millie danu, nega ginigunana England dekenai lau giroa murinai