Iehova Lau Tanikiu Henia Badina Nega Aukadia Ai Lau Hesiai Henia
Maatje De Jonge-van Den Heuvel Ese Ia Sivarailaia
EGU mauri lagani be 98. Lau moale badina lagani 70 lalodiai Iehova lau hesiai henia, to hahetoho momo lau davaria danu. Tanobada Tuarina Iharuana lalonai lau be dibura kamepa ta dekenai lau noho, bona lau lalomanoka dainai abia hidi kererena ta lau karaia, bona gabeai unai lau lalohisihisilaia. Lagani haida murinai, hahetoho badana ma ta lau davaria. Ena be unai idia vara, to Iehova lau tanikiu henia badina unai nega aukadia ai ia lau hesiai henia diba.
October 1940 ai ia vara gauna ta ese egu mauri ia haidaua. Lau be taoni maragina ta Hilversum dekenai lau noho, ia be Amsterdam ena sautist kahanai ia noho, Netherlands tanona ai. Nazi politikol oreana ese unai tano ia biagua. Lau bona Jaap de Jonge be lagani faiv gunanai ai headava, bona emai natuna kekeni Willy ena mauri lagani be 3. Emai neiba be ogogami taudia bona idia hekwarahi edia natudia eit idia naria totona. To tau matamata ta be idia danu ia noho. Lau laloa, ‘Idia be ogogami taudia, to dahaka dainai unai tau matamata be edia ruma dekenai ia noho?’ Edia aniani lau abia lao neganai, lau idia hamaoroa unai tau matamata be painia tadikaka ta. Dirava ena Basileia bona do ia mailaia hahenamodia be lau dekenai ia herevalaia. Lau dibaia gaudia ese egu kudouna ia hamarerea dainai, hereva momokani lau abia dae. Unai lagani tamona ai, Iehova dekenai egu mauri lau gwauhamatalaia bona lau bapatiso. Lagani ta murinai egu adavana danu ia bapatiso.
Ena be Baibel ena hereva momo lau diba lasi, to lau laloparara Witnes hahine ai lau lao neganai, gavamani ese ia taravatua oreana ta lalonai lau vareai unai. Danu, lau diba Iehova ena Witnes taudia momo be Basileia sivaraina idia harorolaia dainai dibura ruma ai idia atoa. To, haroro gaukara lau karaia noho, bona egu adavana ida painia bona loaloa naria taudia be emai ruma dekenai ai abidia dae. Tadikaka taihu ese Baibel bukadia be Amsterdam amo idia mailaia neganai, emai ruma dekenai ai haboua. Idia mailaia bukadia be basikele ai idia atoa bona palai amo idia koua. Edia tadikaka dainai kahirakahira edia mauri idia haboioa danu. Momokani, lalokau bona gari lasi karana idia hahedinaraia!—1 Ioa. 3:16.
“Mami, Do Oi Giroa Lou Haraga, A?”
Lau bapatiso bena hua 6 murinai, pulisi tatau toi be emai ruma dekenai idia mai bona emai kohu idia sekea. Dabua ai atodia gabuna ai buka bona magasin idia davaria lasi, to emai bedi henunai idia noho bukadia idia davaria. Maoromaoro Hilversum pulisi steiseni dekenai lau idia abia lao. Egu natuna kekeni Willy lau rosia bona bamahuta henia neganai, lau ia nanadaia: “Mami, do oi giroa lou haraga, a?” Lau gwau: “Oibe, lalokau, do lau giroa mai haraga.” To madi, hua 18 idia hanaia murinai egu natuna lau itaia lou.
Pulisi tauna ta ese lau ia abia lao Amsterdam dekenai lau idia nanadaia totona. Unuseniai lau idia doria Hilversum ai idia noho Witnes tadikaka toi edia ladana lau gwauraia hedinarai totona. Lau gwau: “Tamona sibona lau diba, bona ia be milika hoihoilaia tauna. To lau diba lasi ia be Iehova ena Witnes tauna eiava lasi, namona be ia umui nanadaia.” Bona momokani, unai tadikaka ena moni gaukara be taunimanima edia ruma dekenai milika ia abia lao. Edia henanadai haida lau haerelaia lasi neganai, egu vairana idia botaia bona dibura ruma ai lau idia atoa, bona unuseniai hua rua lau noho. Egu adavana be egu noho gabuna ia diba neganai, dabua bona aniani haida ia abia mai. August 1941 ai, lau idia siaia lao hahine edia dibura kamepa Ravensbrück dekenai, unai gabu be kilomita 80 Berlin, ena not kahanai ia noho.
“Natugu E, Oi Lalohisihisi Lasi”
Ravensbrück dekenai ai ginidae neganai, ai idia hamaoroa, ai do idia ruhaia bema emai abidadama ai rakatania pepana ai sainia. To, unai pepa lau sainia lasi. Egu kohu lau henidia, egu dabua idia kokia bena lau dekenai kamepa dabua idia henia, bona unuseniai Netherlands taihu haida ida lau hedavari. Ai idia henia dabua dekenai purple triangle idia turia kau, bona ai ta ta dekenai mereki, kapusi bona sipunu idia henia. Hanuaboi ginigunana ai, ai be dibura ruma ai idia atoa. Unai be nega ginigunana lau tai dikadika badina lau lalomanoka. Mai tai ida lau gwau: “Dahaka do ia vara lau dekenai? Bona hua hida iniseniai do lau noho?” Momokani, unai nega ai egu hetura karana Iehova ida be ia goada momokani lasi, badina hua haida sibona gunanai hereva momokani lau dibaia. Gau momo lau do diba lasi. Daba ia rere neganai, Dutch taihu ta ia itaia toana be lau lalohisihisi bada, unai dainai lau dekenai ia gwau: “Natugu e, oi lalohisihisi lasi! Gau ta ese ita do ia hadikaia lasi.”
Emai ladana idia sekea murinai, dibura ruma ma ta dekenai ai idia abia lao, unuseniai Germany bona Netherlands Keristani taihu momo ida ai hedavari. German taihu haida be unai kamepa dekenai lagani ta mai kahana idia noho vadaeni. Edia hagoadaia herevadia ese lau ia durua bada. Lau hoa badina iseda taihu idia noho dibura ruma be idia goeva, to ma haida idia noho dibura rumadia be idia miro. Danu, momo idia itaia ai goeva sibona lasi to ai henaohenao lasi, hereva dikadia ai gwauraia lasi, bona ai heai lasi. Ena be dibura kamepa ai dagedage bada ai davaria, to ai noho dibura rumadia ai naria namonamo bona idia goeva.
Dina ta ta Maurina
Dibura kamepa ai gaukara momo ai karaia, to aniani be bada lasi. Daba 5 o’klok ai toreisi bona gadi taudia ese emai ladana idia sekea. Herevana medu ia diho o dina ia siahu, to hora ta lalonai murimuri dekenai ai gini. Dina ta lalonai gaukara aukadia ai karaia murinai, adorahi 5 o’klok ai emai ladana idia sekea lou. Bena, vasiahu ai inua bona paraoa sisina ai ania bona ai mahuta.
Monday ia lao Saturday egu gaukara be witi lau utua, koupa bona boroma idia noho gabuna lau hagoevaia. Ena be unai be gaukara metauna, to lau karaia diba badina lau be matamata bona mai egu goada. Lau gaukara neganai, Basileia anedia lau abia bona unai ese lau ia hagoadaia. To, dina ta ta ai egu adavana bona natuna lau lalodia momo bona lau ura idia lau itaia.
Ena be emai aniani be bada lasi, to dina ta ta ai taihu ibounai ese paraoa sisina idia atoa siri, unai amo Sunday ai Baibel sivaraidia ai herevalaia hebou neganai, unai paraoa ai ania hebou. Ai dekenai Baibel bukadia be lasi, to German taihu haida be Baibel idia herevalaia neganai, lau kamonai namonamo. Danu, dibura ruma ai Memorial hebouna ai karaia.
Daradoko, Lalohisihisi Bona Hahegoada
Nega haida ai idia doria Nazi taudia edia tuari gaukaradia ai karaia totona. Iseda gini siri karana dainai, taihu momo be unai tuari gaukaradia idia abia dae lasi, bona edia gari lasi karana lau tohotohoa. Ai idia panisia totona ai dekenai aniani idia henia lasi, bona hora momo lalonai murimuri dekenai ai gini. Keru negana ta ai, dina 40 lalonai dibura ruma lalonai ai idia lokaia, bona lahi karaia gabuna be lasi dainai, ai keru heudeheude.
Iehova ena Witnes taudia idia hamaoroa loulou, bema emai abidadama rakatania pepana ai sainia, ai idia ruhaia diba. Ravensbrück ai, lagani ta mai kahana lau noho murinai, lau lalomanoka bada. Lau ura dikadika egu adavana bona natuna lau itaia dainai, gadi taudia amo fom lau abia bena lau sainia, unai fom ese ia hahedinaraia lau be Baibel Student ta lasi.
Taihu haida idia kamonai neganai, lau idia hereva henia lasi. To, German taihu burukadia rua Hedwig bona Gertrud ese lau idia hagoadaia bona idia gwau lau idia laloa bada. Boroma edia ruma ai hagoevaia lalonai, lau idia hamaoroa Iehova badinaia karana be mai anina bada bona ena taravatu ita badinaia neganai, ita hahedinaraia Ia ita lalokau henia. Unai taihu rua edia hebogahisi bona kara namodia ese egu kudouna ia hamarerea.a Lau diba lau karaia gauna be kerere, unai dainai lau sainia pepana lau ura kokia. Hanuaboi ta, unai pepa do lau kokia lalohadaina be taihu ta dekenai lau gwauraia. Toana be gadi ta ese emai herevahereva ia kamonai, badina unai hanuaboi ai karaharaga lau idia ruhaia bona trein amo lau idia siaia giroa Netherlands dekenai. Woda hahinena ta, ena vairana lau do laloatao noho, be lau ia hamaoroa: “Oi be Bibelforscher (Bible Student) ta bona do oi idau lasi.” Lau haere: “Oibe, bema unai be Iehova ena ura.” To lau lalohekwarahi, badina lau diba lasi edena bamona lau sainia pepana do lau kokia.
Unai pepa ena kahana ta ia gwau: “Lau gwauhamata inai, International Bible Student Society ena gaukara do lau karaia lou lasi.” Iehova ena lalonamo lau abia lou totona, lau diba dahaka do lau karaia! January 1943 ai, egu hanua dekenai lau ginidae murinai, haroro gaukara lau hamatamaia lou. To, lau diba bema Dirava ena Basileia lau harorolaia lalonai Nazi taudia ese lau idia dogoatao, lau do idia hamasea.
Lau ura egu abidadama Iehova dekenai lau hahedinaraia dainai, lau bona egu adavana ese emai ruma dekenai Baibel buka bona magasin idia mailaia taudia bona loaloa naria taudia ai abidia dae. Iehova lau tanikiu henia badina ia ese dala ma ta ia kehoa egu lalokau karana Ia bona ena taunimanima dekenai lau hahedinaraia totona!
Egu Natuna Kekeni Ia Mase
Lau bona egu adavana be October 1944 ai hekwakwanai badana ta ai davaria. Emai natuna kekeni Willy be diphtheria gorere ia abia bona dina toi murinai ia mase. Ena mauri lagani be 7 sibona.
Emai natuna tamona ia mase dainai ai lalohisihisi bada. Egu natuna kekeni ia mase dainai, lau mamia hisihisi ese Ravensbruk ai lau davaria hisihisi ia hanaia. Emai lalometau negadiai Salamo 16:8 ena hereva ese ai ia hagoadaia, ia gwau: “Nega ibounai lau diba, Lohiabada be lau dekenai ia noho. Ia be lau kahirakahira dainai, gau ta ese lau ia hagaria lasi.” Lau bona egu adavana be Iehova ese ia gwauhamatalaia toreisi lou helarona ai abidadama henia. Hereva momokani lalonai ai gini goada bona sivarai namona harorolaia gaukarana ai karaia goadagoada. Egu adavana ese lau ia durua mai moale ida Iehova lau hesiai henia totona, ela bona lagani 1969 ai ia mase.
Lau Davaria Hahenamo
Idia hanaia laganidia lalonai, lau moalelaia gauna ta be nega ibounai ful-taim hesiai taudia lau bamoa. Tuari neganai ai karaia bamona, loaloa naria taudia bona edia adavadia be emai kongrigeisen idia vadivadi henia neganai, emai ruma dekenai ai abidia dae. Loaloa naria tauna ta bona ena adavana, Maarten bona Nel Kaptein, be ai ida lagani 13 idia noho. Taihu Nel ia gorere neganai, hua toi ia lau naria ela bona ia mase. Idia bona tadikaka taihu ma haida lau bamodia dainai, Iehova idia tomadiho taudia huanai ia noho maino bona lalotamona karana lau moalelaia.
Lagani 1995 ai hahenamo ta lau davaria. Lau idia boiria Ravensbruk dibura kamepa dekenai idia vara gaudia laloa lou hebouna dekenai do lau lao. Unai hebou ai, lagani 50 mai kahana lalonai lau itadia lasi taihu haida lau hedavari henidia lou! Idia lau hedavari henia lou karana ese lau ia hagoadaia bada, bona unai do lau laloaboio lasi. Ai ta ta ai hagoadaia, nega vaira ai emai lalokau taudia do idia toreisi lou negana ai naria noho totona.
Aposetolo Paulo ena hereva Roma 15:4, (NW ) ai ia gwau: “Unai hereva ese ita idia durua ita haheauka totona, bona Toretore Helagadia ese ita dekenai goada ia henia, unai amo helaro ita abia.” Unai helaro namona dainai, Iehova lau tanikiu henia, badina unai ese lau ia durua nega aukadia lalonai mai moale ida Iehova lau hesiai henia totona.
[Footnote]
a Unai nega ai Netherlands tadikaka be iseda hedikwota ai idia noho tadikaka idia hereva henia dalana be auka, unai dainai gini siri karana dekenai idia vara hekwakwanai hamaoromaoroa daladia idia diba lasi. To idia hekwarahi dala maorona idia badinaia totona. Unai dainai, dala idauidau ai Keristani taudia ta ta ese gini siri karana dekenai idia moru taudia idia kara henidia.
[Picture on page 10]
Lau bona Jaap, 1930
[Picture on page 10]
Emai natuna kekeni, Willy, ena mauri lagani be 7
[Picture on page 12]
Lagani 1995 ai, egu tura gunadia ida lau hedavari lou. Lau be laini ginigunana ai tadikaka ena lauri kahanai lau helai