Iehova be Lau ida Ia Noho
MAX HENNING ESE INAI SIVARAI IA GWAURAIA
Ia be lagani 1933, bona vanegai sibona Adolf Hitler be siahu ia abia Germany dekenai. To, Iehova ena Witness taudia 500 bamona Berlin ai, be idia gini goada. Matamata taudia momo be painia, eiava ful-taim hesiai gaukara taudia ai idia lao, bona haida be Europe ena tano idaudia ai hesiai gaukara idia karaia danu. Lauegu turana, Werner Flatten bona lau, ai hereva heheni loulou: “Dahaka dainai ita noho kava, iseda nega ita halusia sibona? Dahaka dainai painia gaukara ita karaia lasi?”
LAGANI 1909 lalonai lau vara bena dina 8 murinai, mai lalokau ubua tama sina ese lau idia naria. Lagani 1918 ai, egu tadina ia mase bona ai ibounai ai lalohisihisi bada. Nega sisina murinai, Bible Students taudia, unai neganai Iehova ena Witness taudia be unai bamona idia gwauraia, idia mai bona egu ubua tama sina edia kudouna idia kehoa Baibel ena hereva momokani idia abia dae. Lauma gaudia laloa bada totona, lau idia hadibaia danu.
Sikuli dekenai lau gaukara goadagoada bona plama tauna ai lau lao. To unai ia hereaia gauna be lau ese lauma gaudia lau dogoatao auka. Werner bona lau be May 5, 1933 ai, painia gaukara ai hamatamaia. Ai ruaosi be baisikele amo ai lao kilomita 100 bamona Berlin murimurinai ia noho taoni ta dekenai, unuseniai pura rua ai noho bona ai haroro. Unai murinai Berlin dekenai ai giroa mai anina bada gaudia haida ai karaia totona. Gabeai emai haroro gabuna dekenai ai giroa lou bena ma pura rua ai noho.
Aplikeisini ai atoa tano ta dekenai do ai gaukara totona, bona December 1933 ai, unai neganai idia gwauraia Yugoslavia dekenai ai idia siaia gwauraia. To, ai do lao lasi neganai, idia haidaua bona Utrecht, Netherlands dekenai ai idia siaia. Nega sisina murinai bapatiso lau abia. Unai neganai bapatiso idia laloa bada lasi, to haroro gaukara be gau badana. Hari egu mauri ibounai lalonai Iehova lau tabekau henia matamaia. Baibel ena salamo torea tauna ena hereva ese lau ia hagoadaia, ia gwau: “Dirava be lauegu durua Tauna. Lohiabada ese egu mauri do ia gimaia.”—Salamo 54:4.
Painia Gaukara Netherlands Ai
Netherlands dekenai ai ginidae bena daudau lasi murinai, Rotterdam ena siti dekenai ai idia siaia. Ruma bese ta ida ai noho, bona edia tamana bona natuna mero ruaosi be painia taudia danu. Hua haida murinai, Leersum taoni Utrecht kahirakahira dekenai, painia taudia totona ruma badana ta idia hoia, bona Werner bona lau be unuseniai ai lao.
Unai painia rumana dekenai ai noho neganai, baisikele amo kahirakahira idia noho teritori dekenai ai lao bona taunimanima 7 idia guia diba motuka amo daudau teritori dekenai ai lao. Unai neganai, Netherlands ibounai lalonai Witness taudia be handred sibona. Hari, lagani 60 idia ore murinai, unai painia rumana amo ai lao haroro teritori lalonai pablisa taudia 4,000 mai kahana be kongregesen 50 bamona lalonai idia noho!
Ai gaukara goadagoada, dina ta ta ai hora 14 lalonai ai haroro, bona unai dainai ai moale. Ai ura karaia gaukara badana be buka, buklet, bona magasin momo herea do ai hariharilaia. Nega momo dina tamona ai buklet 100 ma haida be kamonai taudia dekenai ai rakatania. Unai negana ai lou henia bona Baibel stadi be emai gaukara lalonai ai do karaia lasi.
Dina ta, egu turana bona lau be Vreeswijk taoni dekenai ai gaukara. Egu turana be ami taudia edia gabu ena geiti kahirakahira tau ta ia haroro henia lalonai, lau ese egu Baibel lau duahia. Egu Baibel be peni kakakaka bona bulu amo lau makaia goevagoeva. Gabeai, kahirakahira rumana ena guhi dekenai ia gaukara kapenta tauna ta ese geiti badinai ia gini tauna ia hadibaia, reana lau be spai tauna ta. Unai dainai, unai dina tamona lalonai, sitoa naria tauna lau haroro noho lalonai, lau idia dogoatao bona egu Baibel idia abia.
Kota dekenai lau idia abia lao. Unuseniai lau idia samania, idia gwau egu Baibel lalonai idia noho maka edia anina be lau ese ami gabuna ena mapu lau torea toho. Idia gwau lau kerere bona kota biaguna ia gwau lagani rua dibura dekenai do lau noho. To, apil ai karaia, bena lau idia ruhaia. Lau idia ruhaia dainai lau moale, to egu Baibel, mai ena maka momo gauna idia henia lou neganai lau moale bada herea.
Lagani 1936 ena siahu negana ai, ruma tamona ai noho painia tauna ta Richard Brauning, bona lau be unai nega ibounai not kahanai ai haroro. Hua ginigunana lalonai, ai be hora 240 lalonai ai haroro bona buka, buklet, bona magasin momo ai hariharilaia. Palai rumana dekenai ai noho bona ai sibona ai naria, dabua ai huria, aniani ai nadua, bona gaukara ma haida ai karaia.
Gabeai lau idia siaia bouti ta ladana Lightbearer dekenai, Netherlands ena not kahanai unai bouti idia diba momo. Painia taudia ima be unai bouti dekenai idia noho, bona ia amo daudau teritori momo dekenai ai lao diba.
Hahenamo ma Haida
Lagani 1938 ai, lau idia abia hidi zone hesiai tauna ai lau lao, unai neganai Iehova ena Witness taudia edia sekit naria taudia be unai bamona idia gwauraia. Unai dainai Lightbearer lau rakatania bona kongregesen idauidau bona sibona idia noho Witness taudia lau vadivadi henia matamaia, saut kahana ena provinsi toi lalonai.
Baisikele be emai loaloa dalana tamona. Nega momo dina tamona lalonai ai lao kongregesen ta eiava kamonai taudia edia grup ta amo ela bona ma ta dekenai. Lau vadivadi henia siti momo lalodiai ta be Breda, hari unuseniai lau noho. Unai neganai, Breda dekenai kongregesen be lasi, to buruka Witness tadikaka mai ena adavana sibona idia noho.
Limburg dekenai tadikaka lau durua neganai, maina dekenai ia gaukara tauna, ladana Johan Pieper, ena henanadai momo lau haerelaia. Ia ese Baibel ena hereva momokani ia dogoatao auka bona gari lasi haroro tauna ai ia lao. Lagani hani murinai idia ese dibura kamepa dekenai idia atoa, unuseni ia be lagani toi mai kahana ia noho. Idia ruhaia murinai, mai goada danu ia haroro lou, bona hari ia be mai abidadama elda tauna ta. Limburg ena kongregesen maragina mai Witness taudia 12 be ia bada ia lao ela bona hari kongregesen 17 bona idia noho pablisa be 1,550!
Nazi Taudia Edia Siahu Henunai
May lalonai 1940 ai, Nazi taudia be Netherlands ai idia vareai. Lau idia abia hidi Amsterdam ena Watch Tower Society ena brens opesi dekenai do lau gaukara. Ai naria namonamo emai gaukara ai karaia neganai. Unai dainai Baibel ena hereva ai laloa bada, ia gwau: “Nega dika ia vara neganai, oiemu tadikakana ese iena lalokau ia hedinaraia noho.” (Aonega Herevadia 17:17) Unai nega dikana lalonai ai lalo-tamona momokani karana ese lauma dalanai lau tubu ia durua bada, bona nega vairadiai do idia vara hekwakwanai badadia momokani do lau haheaukalaia totona lau ia hagoadaia.
Lau ese kongregesen dekenai buka haria gaukarana lau naria, unai ai karaia totona loaloa taudia ai gaukaralaia. Nega ibounai Gestapo ese tatau matamatadia idia tahua Germany dekenai do idia gaukara totona, unai dainai Keristani taihudia ai gaukaralaia loaloa taudia bamona. Bena nega ta Wilhelmina Bakker, ena ladana ta be Nonnie be The Hague amo idia siaia mai, bona lau ese ia lau hakaua lao, emai brens naria tauna, Arthur Winkler, ia hunia gabuna dekenai. Egu toana do idia reaia totona, Dutch biru tauna ena dabua bona au amo idia karaia tamaka danu lau atoa, bena Nonnie be tram amo lau abia lao. Gabeai lau ia hadibaia, ia hekwarahi bada ia kiri lasi totona, badina ia laloa egu dabua dainai taunimanima ese lau idia raraia momo.
October 21, 1941 ai, Amsterdam dekenai buka bona magasin ai haboua gabuna be haida ese emai inai taudia dekenai idia hadibaia. Gestapo idia mai neganai, Winkler bona Nonnie idia dogoatao. Dibura dekenai idia atodia neganai, Gestapo taudia rua edia herevahereva idia kamonai. Idia gwau idia ese “mai huina korema tau kwadogina” idia abia toho, to taunimanima momo be dala dekenai idia noho dainai idia haboioa. Idia lalo-parara unai tatau ese lau idia herevalaia, unai dainai Winkler ese dala ia karaia bona hereva ia siaia tadikaka dekenai. Karaharaga, lau idia siaia lao The Hague dekenai.
Unai ia vara lalonai, Nonnie be dibura amo idia ruhaia, bona ia be painia gaukara totona, The Hague dekenai ia giroa lou. Unuseniai ia lau davaria lou. To, kongregesen naria tauna be Rotterdam dekenai idia dogoatao neganai, lau idia siaia iena gabu lau abia totona. Gabeai, Gouda Kongregesen ena naria tauna idia dogoatao, bona lau idia siaia iena gabu lau abia. Dokonai, March 29, 1943 ai, lau idia dogoatao. Emai Baibel bukadia edia momo lau sekea noho lalonai, Gestapo idia vareai.
Baibel bukadia sibona be teibolo latanai idia noho lasi, to Keristani tadikaka bona taihu edia ladadia ena lista hehuni dalanai ai torea gauna ia noho danu. Mai lalohisihisi bada ida Iehova lau guriguri dala do ia kehoa idia do haroro diba taudia lau durua totona. Idia itaia lasi dalanai, egu imana be unai ladana edia lista latanai lau atoa bona egu imana lalonai lau koua. Bena lau noia mei rumana dekenai lau lao totona, unuseniai unai lista lau darea maragimaragi, toilet lalonai lau negea, bona ranu amo lau huria oho.
Unai bamona dika herea negadiai, Iehova ese guna iena taunimanima ia kara henia bona iena hahemauri gwauhamatadia amo, goada lau abia. Dirava ena gwauhamata nega ibounai egu lalona dekenai ia noho gauna be inai: “Ita dekenai idia dagedage taudia ese ita idia tuari henia, bona bema Lohiabada ese ita ia durua lasi neganai, unai dagedage taudia ese ita do idia hadikaia ore.”—Salamo 124:2, 3.
Dibura Bona Dibura Kamepa Idauidau
Rotterdam ena dibura rumana dekenai lau idia abia lao, bona lau moale badina egu Baibel lau dogoatao diba. Lau be mai egu Salvation bukana bona Children bukana ena kahana haida, bona nega be bada unai gaudia iboudiai lau duahia totona. Hua 6 murinai, lau gorere dikadika bona hospital dekenai lau idia abia lao. Dibura lau do rakatania lasi neganai, buka gaudia be egu mahuta bedi henunai lau hunia. Gabeai lau idia hadibaia, Witness tauna ta, Piet Broertjes, be egu dibura daiutuna dekenai idia atoa bona ia ese idia ia davaria. Unai dala dekenai, unai buka ese ma haida idia hagoadaia.
Lau namo lou neganai, lau idia siaia The Hague ena dibura rumana ta dekenai. Unuseni lau noho neganai, Leo C. van der Tas lau davaria, ia be taravatu ia stadilaia tauna ta bona Nazi taudia ia dadaraia dainai, dibura dekenai idia atoa. Guna ia be Iehova ena Witness taudia ia davaria lasi, bona lau ese ia lau haroro henia. Nega haida, hanuaboi momokani lalonai lau ia hanogaia bena henanadai haida ia henia. Ia ese Witness taudia ia hanamoa bada. Bena gabeai, ia kamonai Witness taudia be dibura amo idia ruhaia diba bema edia tomadiho idia dadaraia pepana idia sainia neganai, iena hanamoa ia habadaia. Tuari ia ore murinai, Leo be loea tauna ai ia lao bona tomadiho daladia idia koua taravatudia dainai Watch Tower Society be kota dekenai ia lao negadiai ia ese unai kara momo dekenai ia durua.
April 29, 1944 ai, lau idia atoa tereini dekenai, bona hisihisi bada dinadia 18 lalonai Germany dekenai ai lao. May 18 ai, Buchenwald ena dibura kamepa ena geiti be lau murinai idia koua. Emai mauri ena dika be ai gwauraia diba lasi ela bona lagani ta murinai Germany idia tuari henia taudia ese ai idia ruhaia. Emai matana ai tausen momo idia mase. Lau ura lasi tuari gaudia idia karaia faktori dekenai lau gaukara dainai, lau idia atoa mei aru lao gabuna dekenai lau gaukara.
Dina ta unai faktori idia bomua. Momo be kamepa rumadia dekenai idia heau lao idia mauri totona, bona ma haida be uda dekenai idia heau lao. Bomu haida ese kamepa rumadia idia hadikaia, bona lahi idia havaraia bomudia ese uda idia araia. Toana be dika bada herea! Momo be lahi ese ia gabua! Lau be hunia gabuna namona lau davaria, bona lahi ia ore neganai, idia mase taunimanima momo herea lau raka hanaia, kamepa dekenai lau lao totona.
Hari inai negai, taunimanima momo be Nazi Holocaust neganai idia vara gau dika rohorohodia idia diba. Iehova lau tanikiu henia, badina lauegu laloa dalana ia hagoadaia dainai, hanaia laganidia lalonai guna lau davaria dika rohoroho gaudia lau lalodia momo lasi. Egu dibura negana lau laloa neganai, lau moale bada herea badina Iehova dekenai lau abidadama noho bona unai amo iena ladana lau hanamoa diba.—Salamo 124:6-8.
Tuari Murinai Lau Karaia Gaudia
Lau idia ruhaia bona Amsterdam dekenai lau giroa murinai, maoromaoro lau lao brens opesi dekenai, gaukara do lau abia totona. Lau ura dikadika, lau noho lasi negana lalonai idia vara gaudia lau diba. Nonnie be unuseniai ia gaukara noho vadaeni. Tuari ena lagani ginigabena lalonai, ia be loaloa tauna bamona ia gaukara, kongregesen dekenai Baibel bukadia ia abia lao. Ia idia dogoatao lou lasi, ena be nega momo kahirakahira idia abia.
Nega sisina Haarlem ai painia gaukara lau karaia, to lagani 1946 lalonai, lau idia boiria Amsterdam ena brens dekenai, Shipping Department dekenai do lau gaukara totona. Lagani 1948 ena dokona kahanai, Nonnie bona lau ai headava, bona brens ai rakatania painia gaukara do ai karaia hebou totona. Ai idia siaia Assen dekenai. Lagani 12 gunanai, siahu negana ai Richard Brauning bona lau be unuseniai palai rumana dekenai ai noho bona ai haroro. Lau kamonai Richard be dibura kamepa dekenai idia hakaua lalonai idia pidia mase.
Dibura dekenai lau noho negana ese lauegu tauanina ia hadikaia. Lagani 6 idia ore vadaeni Buchenwald amo lau raka lasi murinai, gorere dainai hua hani lalonai bedi dekenai lau hekure sibona. Lagani momo murinai, 1957 ai, T.B. dainai lagani tamona lau gorere. Egu tauanina ena goada ibounai ia ore, to egu painia urana be ia goada noho. Lau gorere neganai, nega namodia iboudiai lau haroro. Lau laloa lau gorere neganai unai painia urana ese lau ia durua bada, unai amo lau be gau ta ia karaia lasi gorere tauna ai lau lao lasi. Emai tauanina ena goada ia hegeregere lalonai Nonnie bona lau ai ura ful-taim hesiai gaukara do ai karaia noho.
Lau namo lou murinai, Breda ena siti dekenai ai idia siaia. Lagani 21 idia ore murinai lau lao unai. Unai siti lau vadivadi henia negana ginigunanai lau be zone hesiai tauna. Lagani 1959 lalonai, ai ginidae neganai, kongregesen maragina tamona mai ena Witness taudia 34 idia noho. To hari, lagani 37 murinai ia bada herea. Kongregesen 6 lalonai Witness taudia be 500 bona idia be Kingdom Hall toi lalonai idia noho! Emai kongregesen hebou bona hebouhebou badadia ai, emai heduru sisina amo Baibel ena hereva momokani idia abia dae taudia momo ai itaia. Nega momo emai mamina be aposetolo Ioane bamona, ia gwau: “Bema lau kamonai, egu natuna Keristani taudia ese Dirava ena hereva momokani ena dala dekenai idia raka noho, vadaeni lau moale bada herea. Moale ta ese unai moale ia hereaia diba lasi.”—3 Ioane 4.
Hari ai buruka vadaeni. Lauegu lagani be 86 bona Nonnie ena be 78, to lau gwau diba painia gaukara be tauanina ia hagoadaia gaukarana. Breda dekenai ai mai negana amo, dibura rumadia lalonai lau abia gorere momo be idia ore. Iehova ena hesiai gaukara lalonai danu anina bada idia havaraia laganidia momo lau moalelaia.
Unai anina bada hesiai gaukara laganidia ai laloa neganai ai ruaosi ai moale bada. Dina ta ta ai Iehova ai noia, lauma dalanai bona tauanina dalanai ai do ia hagoadaia, iena hesiai gaukara do ai karaia ela bona dokona. Mai lalo-goada ida salamo torea tauna ena hereva hegeregerena ai gwau: “Dirava be lauegu durua Tauna. Lohiabada ese egu mauri do ia gimaia.”—Salamo 54:4.
[Picture on page 23]
Lagani 1930 murinai, painia gaukara ai karaia negana lalonai, ai gaukaralaia palai rumana badinai ai gini
[Picture on page 23]
Daudau teritori ai lao totona inai bouti ai gaukaralaia
[Picture on page 23]
Lagani 1957 ena hebouhebou dekenai ai idia henanadai henia
[Picture on page 24]
Lauegu adavana ida hari