Kahana 3
Inai Dainai Ita Diba Dirava Ia Noho
1, 2. Dahaka lalohadai dainai ita diba Dirava ia noho?
IDIA hamomokania vaitani herevana be inai: Gau iboudiai be mai edia karaia taudia. Unai hereva ena anina bema ita tahua, do ita diba Dirava ia noho eiava bona ia be mai ena aonega eiava.
2 Emu ruma lalonai idia noho gaudia mani oi itadia. Pata, helai gaudia, mahuta patadia, sosipani bona kaia be mai edia karaia taudia, bona haba bona foloa danu be unai bamona. To unai gau idia karadia be auka lasi. Vadaeni, unai gau idia hereadia gaudia ia karadia tauna ena aonega ese unai gau idia karadia taudia edia aonega ia hanaia, ani?
Guba Gaudia
3, 4. Guba gaudia ese edena bamona idia hahedinaraia Dirava ia noho?
3 Dina gauna be mai ena karaia tauna. Dina gauna idia hereadia gaudia be inai: dina bona idia heaua hegege hisiudia, nega daudau herea lalonai idia ta ta be edia nega korikori ai idia heau. Bona hisiu oreana bada hereana ladana Milky Way mai ena hisiu 100 bilion, ia lalonai ita noho gauna, be edena bamona? Nega ta hanuaboi ai oi raraia a? Oi hoalaia a? Unai bamona hisiu oreadia bada hereadia bilion bilion be guba lalonai idia noho! Lagani handred handred lalodiai unai hisiu be edia nega korikori ai idia hedinarai dainai, taunimanima ese idia na dina gaudia namo hereadia ida idia hahegeregeredia.
4 Unai hisiu oreadia ese idia hereaia momokani gauna, dina gauna unai, be mai ena karaia tauna. Unai ese ia hahedinaraia unai hisiu be ta ese ia lalohadailaidia guna bena ia karadia. Unai dainai Baibel ia gwau, namona be ‘iseda matana do ita abia isi bona do ita itaia,’ ma ia henanadai, ia gwau: “Unai hisiu be daika ese ia karadia?” Haere be inai: “Edia orea be ta ta amo ia halasidia, bona iboudiai edia ladadia ia hatoa Diravana ese. Ena goada hereadaena amo, bona ena siahu be bada dainai, ta ia boio lasi.” (Isaia 40:26) Anina be, guba bona tanobada idia noho, badina be ita itaia diba lasi Diravana mai aonegana bona mai siahuna ese ia karadia dainai.
Tanobada ena Toana
5-7. Dahaka ese ia hahedinaraia tanobada be mai ena Karaia Tauna?
5 Saiens taudia ese tanobada ena toana idia tahua namonamo dainai, idia diba ia hegeregere momokani taunimanima ese do idia noholaia. Ia bona dina edia padadia be hegeregere momokani dainai, ia abia diarina bona siahuna be hegeregere momokani. Lagani tamona lalonai dina ia heaua hegege nega tamona; unai dainai lahara bona laurabada negadia idia vara loulou. Hora 24 lalodiai ia hegiro nega tamona dainai, diari bona dibura negadia idia vara loulou. Ia be mai ena hodahoda namona dainai, ita hahodi diba bona guba siahuna ese ita ia hadikaia lasi. Ia be mai ena ranu bona tano dainai aniani gaudia idia tubu diba.
6 Bema unai gau iboudiai bona ma gau haida danu idia gaukara hebou lasi, mauri ia vara diba lasi. Unai dala ibounai ia vara kava a? Science News ia gwau: ‘Unai dala maoromaorona ia vara kava diba lasi.’ Unai gau edia oromadia be aonega Diravana hereadaena ese ia lalohadailaidia guna.
7 Bema ruma namona ta lalonai oi vareai bona oi davaria aniani momo ia noho bona ruma ena lalona hasiahua gauna namona bona hakerua gauna namona bona ranu paipadia danu idia noho, emu lalona dekenai do oi gwau unai gau iboudiai be sibodia idia vara kava, a? Lasi, do oi gwau mai ena diba tauna ta ese ruma ena oromana ia lalohadailaia guna bena ia karaia namonamo. Tanobada danu be unai bamona. Ta ese ena oromana ia lalohadailaia guna bena ia karaia namonamo, do idia noholaia taudia edia ura hahegeregeredia totona.
8. Dahaka ese idia hahedinaraia Dirava ese iseda namo ia tahua mai ena lalokau ida?
8 Danu, ita idia hamoalea gaudia momo herea mani oi lalodia. Palaoapalaoa mai edia kala namodia idauidau bona edia bonana namodia be ita taunimanima ese ita moalelaidia. Aniani gaudia idauidau momo herea edia mamina ita moalelaia bada. Uda, ororo, gohu bona ma gau haida ita itadia mai eda moale ida. Dina ia diho negadia edia hairai ese iseda moale ia habadaia ani? Bona ita ese sisia maragidia bona pusi maragidia edia gadara ita moalelaia ani? Tanobada dekenai gau momo ita hoalaidia bona ita moalelaidia; unai gau bema idia noho lasi neganai danu ita mauri noho diba. Idia ese idia hahedinaraia Dirava ese tanobada ena oromana ia lalohadailaia guna mai ena lalokau ida, ita taunimanima be ia latanai do ita noho sibona lasi, to iseda noho do ita moalelaia danu totona.
9. Daika ese tanobada ia karaia, bona badina be dahaka ia karaia?
9 Unai dainai, namona be unai gau iboudiai ita ia henia Diravana do ita laloa, Baibel torea tauna ta ese ia laloa hegeregerena; Iehova Dirava ia hereva henia, ia gwau: “Oi sibomu ese guba bona tanobada oi karadia vadaeni.” Ma ia ese Dirava inai bamona ia gwauraia, ia gwau: “Tanobada ia karaia bona ena oromana ia henia . . . Ia karaia kava lasi, to taunimanima ese do idia noholaia totona ia karaia.”—Isaia 37:16; 45:18.
Sel be Hoa Gauna
10, 11. Dahaka dainai sel ita hoalaia?
10 Mauri gaudia danu be mai edia karadia Tauna, ani? Sel ta ena oromana mani oi laloa namonamo. Iena buka ladana Evolution: A Theory in Crisis lalonai, saiens tauna Michael Denton ia gwau: “Mauri gaudia idaudia iboudiai ese baktiria sel idia hereadia, to unai sel be mai edia kahana idauidau momo. Ena be idia maragimaragi momokani, . . . to idia ta ta be faktori maragimaragidia hegeregeredia, idia lalodiai masini tausen tausen, taunimanima ese idia karadia gaudia idia hereadia momokani gaudia, be idia noho. Mauri lasi gauna ta be idia ida ia hegeregere lasi, lasi vaitani.”
11 Sel ta ta lalodiai ia noho gauna ladana DNA ia gwauraia, ia gwau: “DNA ese diba ia haboua dalana ese dala idaudia iboudiai ia hereadia; iena dala be namo herea dainai, ena be taunimanima ta ena tauanina be mai ena kahana idauidau momo, to ena oromana ibounai be gau maragimaragi hereana lalonai ia haboua. . . . Mauri ena masini maragimaragidia ese iseda masini matamatadia, mai eda diba bada ida ita karadia gaudia, idia hereadia momokani. Unai ese ita ia hamanaua.”
12. Saiens tauna ta ese sel ena vara dalana edena bamona ia gwauraia?
12 Denton be ma ia gwau: “Sel ta lalonai ena kahana idauidau momo be hoa dalanai idia gaukara hebou, unai dainai unai bamona gauna ia vara kava herevana ai abia dae diba lasi.” Ia vara dalana tamona be, ta ese ena oromana ia lalohadailaia guna bena ia karaia.
Kwara Harana be Hoa Gauna
13, 14. Dahaka dainai kwara harana ese sel tamona ia hereaia?
13 Hari saiens tauna be ma ia gwau: “Taunimanima ena kwarana harana be mai ena kahana idauidau momo herea, sel tamona ia hereaia momokani. Taunimanima ta ena kwarana harana lalonai be nev sel 10,000 milion bamona. Nev sel tamona ena amo ena rigi 10,000 o 100,000 bamona idia tubu, idia be kwarana harana ena nev sel ma haida edia rigi ai idia daukau. Taunimanima ta ena kwarana harana lalonai unai sel edia rigi iboudiai be unai bamona idia daukau heheni daladia be . . . tausen milion milion bamona.”
14 Denton be ma ia gwau: “Kwara harana lalonai idia daukau heheni daladia 100 100 amo bema tamona tamona mo ia gaukaralaidia, edia momo ese Tanobada ai taunimanima ese hereva idia siaidia heheni daladia iboudiai edia momo ia hanaia.” Bena ia henanadai, ia gwau: “Unai dala be idia vara kava diba a?” Haere maorona tamona be: Lasi. Kwara harana be mai ena karaia Tauna, ena oromana be ia ese ia lalohadailaia namonamo guna bena ia karaia.
15. Haida ese kwara harana edena bamona idia herevalaia?
15 Taunimanima ena kwarana harana ese kompiuta iboudiai ia hereadia. Saiens herevadia torea tauna Morton Hunt ia gwau: “Ita ta ia laloatao gaudia edia momo ese kompiuta badana ta lalonai idia atodia diba herevadia edia momo nega bilion bilion ia hanaidia.” Unai hegeregerena, kwara harana ena doketa Robert J. White ia gwau: “Unai dainai lau laloa Aonega Bada Diravana ia noho, ia ese kwara harana be lalona ida idia gaukara hebou dalana ia lalohadailaia guna bena ia havaraia—unai dala be taunimanima ese idia lalo-pararalaia diba lasi, lasi vaitani.” Taunimanima edia namo ia tahua Diravana be unai.
Rara ena Aru Dalana
16-18. (a) Dahaka dainai rara be gau idau hereana? (b) Dahaka lalohadai ita abia dae be maoro?
16 Rara ena aru dalana danu mani oi laloa; tauanina ubulaia gaudia bona oksijen ia arulaidia bona gorere ia koua. Buka ta ladana ABC’s of the Human Body ese rara ena sel kakakakadia ia gwauraidia, ia gwau: “Rara hetuturuna tamona lalonai be sel 250 milion . . . Tauanina lalonai reana 25 trilion idia noho. Sekeni ta ta iboudiai, 3 milion idia mase bona ma 3 milion be edia gabu ai idia vara.”
17 Rara ena sel idaudia, sel kurokurodia unai, be unai buka ese inai bamona ia gwauraidia: “Sel kakakakadia iboudiai be hegeregere, to sel kurokurodia be mai edia orea idauidau momo, unai orea ta ta ese dala idauidau amo tauanina idia naria. Orea ta ese sel masedia idia haoredia. Orea ma haida ese muramura idia havaradia, gorere havaraia gaudia maragimaragidia haoredia totona, bona poisoni gaudia edia siahu haorea totona.”
18 Rara ena gaukara dalana ita hoalaia! Momokani, tauanina be unai dala amo ia naria namonamo gauna, rara, ena aru dalana be aonega bada bona lalokau Diravana ese ia karaia.
Hoa Gaudia Ma Haida
19. Taunimanima ese idia karadia gaudia be mata ida ita hahegeregeredia be maoro a?
19 Hoa gaudia momo be tauanina lalonai idia noho. Ta be mata; ena oromana be namo herea dainai, kamera iboudiai be ia ida idia hegeregere lasi. Hisiu tahudia tauna Robert Jastrow ia gwau: “Mata ena toana ese ia hahedinaraia ta ese ena oromana ia lalohadailaia guna; teleskoup iboudiai ia hereadia.” Bona magasin ta ladana Popular Photography ia gwau: “Taunimanima edia matadia ese gau idauidau momo herea idia itadia goevagoeva diba, kamera ena filim idia hereaia momokani . . . Kamera be taunimanima ena matana ida ita hahegeregerea be maoro lasi. Taunimanima ena matana be kompiuta namo hereana mai ena diba hegeregerena; diba ia gaukaralaia daladia, ena sipidi, bona ena gaukara daladia dainai, ia ese taunimanima idia karadia gaudia, kompiuta o kamera unai, ia hereadia momokani.”
20. Tauanina ena hoa gaudia ma haida be dahaka dahaka?
20 Iseda tauanina edia lalona gaudia idauidau mani oi lalodia; ena be ita biagudia lasi to idia gaukara hebou. Aniani gaudia idauidau ita ania bona inuinu gaudia idauidau ita inua, to tauanina ese iboudiai ia karalaidia bona siahu ia havaraia. To, bema gau idauidau be motuka ena bensini tanika lalonai oi bubua vareai, motuka do ia heau diba lasi ani? Hoa gauna ma ta be beibi ena vara dalana—hua 9 mo idia ore murinai, ena tamana sinana hegeregeredia gauna mai hairaina be ia vara. Bona mero ta o kekeni ta ese lagani momo lasi lalodiai gado ta ia dibalaia karana be edena bamona?
21. Tauanina ena hoa gaudia dainai, lalo-parara taudia be dahaka idia gwau?
21 Oibe, hoa gaudia momo herea taunimanima ena tauanina lalonai idia noho be ita hoalaidia. Inidinia ta ese unai bamona gaudia ia karadia diba lasi. Idia vara kava diba a? Lasi vaitani. Lalo-parara taudia ese taunimanima edia tauanina edia toadia iboudiai idia lalodia neganai, salamo torea tauna hegeregerena idia hereva; ia gwau: “Oi [Dirava] do lau hanamoa, badina be gari bona hoa havaraia dalanai lau oi karaia. Oiemu gaukara be namo herea.”—Salamo 139:14.
Karaia Tauna Hereadaena
22, 23. (a) Dahaka dainai namona be ita abia dae Dirava ia noho? (b) Baibel ese Dirava edena bamona ia gwauraia?
22 Baibel ia gwau: “Ruma ibounai be mai edia karaia tauna, to gau ibounai ia karaia tauna be Dirava sibona.” (Heberu 3:4) Ruma iboudiai be mai edia karaia taudia; unai hegeregerena, guba bona tanobada, bona tanobada idia noholaidia gaudia idauidau danu, be mai edia karaia tauna. Ita abia dae peleini, televisen, bona kompiuta idia karadia taudia be idia noho; unai hegeregerena, namona be ita abia dae unai gau idia karadia taudia ia ha-aonegadia Diravana danu be ia noho, ani?
23 Baibel ese ia gwauraia “Dirava momokanina, Iehova, guba ia karaia bona ena gabu ai ia atoa Diravana; tanobada ia atoa bona ena anina ia havaraia Diravana, tanobada ai idia noho taudia be laga ia henidia . . . Diravana.” (Isaia 42:5) Baibel be ma ia gwau: “Iehova, emai Dirava e, oi be hegeregere, hairai bona hemataurai bona siahu do oi abidia, badina be oi ese gau iboudiai oi havaradia, bona emu ura dainai oi karadia bona idia noho.”—Apokalupo 4:11, NW.
24. Edena bamona ita diba Dirava ia noho?
24 Oibe, Dirava ese ia karadia gaudia dainai ita diba ia mauri noho. “Badina be iena hehuni gaudia, ena noho hanaihanai siahuna bona ena dagi, be tanobada ia karaia negana amo idia hedinarai, ia karadia gaudia ese idia hahedinaraidia.”—Roma 1:20, NW.
25, 26. Dahaka dainai gau ta idia iusilaia kerere ese ia hahedinaraia lasi ia be mai ena karaia tauna lasi?
25 Gau ta idia iusilaia kerere ese ia hahedinaraia lasi unai gau be mai ena karaia tauna lasi. Peleini ta be maino karadia ai idia gaukaralaia diba, bona tuari lalonai danu, bomu negedia totona. Taunimanima hamasedia totona idia gaukaralaia ese ia hahedinaraia lasi ia be mai ena karaia tauna lasi.
26 Unai hegeregerena, taunimanima momo idia kara dika ese ia hahedinaraia lasi idia edia karaia Diravana be lasi. Unai dainai Baibel ena hereva be maoro; ia gwau: “Umui kerere bada! Do idia gwau uro karaia tauna be raro hegeregerena a? Ia karaia gauna ese karaia tauna do ia herevalaia, do ia gwau: ‘Ia ese lau ia karaia lasi,’ a? Eiava oromana ia henia gauna ese oromana henia tauna do ia herevalaia, do ia gwau: ‘Ia be lalo-parara lasi,’ a?”—Isaia 29:16.
27. Hisihisi ita henanadailaia; dahaka dainai ita diba Dirava ese iseda henanadai do ia haerelaidia?
27 Dirava ese ena aonega na ia karadia gaudia edia oromadia amo ia hahedinaraia vadaeni. Tanobada ia karaia do ita noholaia totona, iseda tauanidia bona iseda lalodia be hoa dalanai ia karadia, bona gau namodia momo ia karadia do ita moalelaidia totona; unai amo ia hahedinaraia ia ese iseda namo ia tahua momokani. Unai hegeregerena, ia ese inai henanandai, Dahaka dainai Dirava ese hisihisi ia koua lasi? Dahaka do ia karaia? be do ia haerelaidia, mai ena aonega bona mai ena lalokau ida.
[Picture on page 5]
Tanobada, mai ena hodahoda ida, be lalokau Diravana ese ia karaia, do ita noholaia totona
[Picture on page 6]
Tanobada ia karaia namonamo mai ena lalokau ida, mauri do ita moalelaia momokani totona
[Picture on page 7]
‘Tanobada ai hereva idia siaidia heheni daladia iboudiai be kwara harana tamona ese ia hereadia.’—Saiens tauna
[Picture on page 8]
“Mata . . . ese teleskoup iboudiai ia hereadia.”—Hisiu tahudia tauna