KAROA 8
Hadikaia Gaudia amo Oiemu Ruma Bese Oi Gimaia
1-3. (a) Ruma bese idia hadikaia diba gaudia be edeseni amo idia mai diba? (b) Tama sina ese edia ruma bese idia gimaia neganai dahaka idia laloa maoromaoro be namo?
OI ESE sikuli dekenai oiemu mero maragina oi siaia gwauraia, to medu bada ia diho. Dahaka do oi karaia? Iduara amo ia do oi siaia bona medu ia koua dabuana ta oi henia lasi, a? Eiava dabua momo herea oi atoa bena ia marere diba lasi, a? Momokani, unai bamona do oi karaia lasi. Ia paripari lasi totona dabua maorona do oi henia.
2 Unai hegeregerena, namona be tama sina ese dala maorona ai medu bamona idia diho hadikaia gaudia amo edia ruma bese idia gimaia. Unai hadikaia gaudia be dala momo amo idia davaria diba—moale karadia, niuspepa, reidio, bona televisen, bona turadia bamoa lalonai, bona nega haida sikuli ai danu. Tama sina haida ese edia ruma bese gimaia totona kara haida sibona idia karaia eiava kara ta idia karaia lasi. Ma haida idia laloa gau iboudiai ese dika idia havaraia bona idia ese taravatu momo herea idia atoa, bona natudia edia hemami be ta ese edia hahodi karana ia koua bamona. Dala namona ta ia noho, a?
3 Oibe. Taravatu aukadia atoa karana be durua gauna lasi bona dika ia havaraia diba. (Hadibaia Tauna 7:16, 17) To Keristani tama sina ese dala namona be edena bamona idia davaria diba, edia ruma bese idia gimaia totona? Namona be gau toi oi laloa: Edukeisen, hebamo, bona moale karadia.
DAIDIA ESE OIEMU NATUDIA IDIA HADIBAIA?
4. Edena dala ai Keristani tama sina ese edukeisen idia laloa be namo?
4 Keristani tama sina ese edukeisen idia laloa bada. Idia diba sikuli dekenai natudia ese duahiduahi, toretore, bona herevahereva daladia idia dibaia, bona hekwakwanai hanaia daladia idia dibaia danu. Namona be sikuli ese diba abia daladia ia hadibaia danu. Natudia ese sikuli dekenai idia abia dibana ese ia durudia, hari inai tanobada ena mauri aukana lalonai do idia kwalimu. Danu, edukeisen namona ese ia durudia, gaukara namona do idia karaia.—Aonega Herevadia 22:29.
5, 6. Natudia ese sikuli dekenai edena bamona diba kererena mahuta hebou karana dekenai idia abia?
5 To, sikuli dekenai natudia be natudia ma haida danu idia hedavari—bona idia momo edia lalohadai be gagevagageva. Hegeregere, edia lalohadai mahuta hebou karana bona kara maoromaoro dekenai mani oi laloa. Nigeria ena haisikuli ta ai, lebulebu kekeni ta ese ena sikuli turadia dekenai mahuta hebou karana ia hadibaia. Mai edia ura ida ena hereva idia kamonai, herevana ena lalohadai be kerere momokani, bona lebulebu karadia idia hahedinaraia bukadia amo ia abia gaudia. Kekeni haida ese ena hereva hegeregerena gau haida idia tohoa. Unai dainai, headava lasi kekeni ta ia rogorogo bona sibona ese ena bogana lalonai natuna ia hamasea karana dainai ia mase.
6 Madi, sikuli dekenai diba kereredia haida mahuta hebou karana dekenai be natudia amo lasi, to tisa taudia amo. Tama sina momo idia hoa, badina sikuli ai natudia dekenai mahuta hebou karana idia hadibaia neganai, kara maoromaoro taravatudia bona maduna huaia karana idia hadibaia lasi. Mauri lagani 12 kekenina ta ena sinana ia gwau: “Ai noho gabuna dekenai taunimanima ese tomadiho idia laloa bada bona edia mauri dalana idia badinaia auka, to inai gabu ena haisikuli dekenai idia ese natudia dekenai kondom idia henidia!” Ia bona ena adavana idia lalo-hekwarahi, badina idia kamonai edia kekeni ena uru tamona memerodia ese mahuta hebou karana totona ia idia veria. Edena dala ai tama sina ese unai bamona hadikaia gaudia amo edia ruma bese idia gimaia diba?
7. Natudia ese mahuta hebou karana dekenai idia abia diba kererena hamaoromaoroa dalana hereadaena be dahaka?
7 Namona be natudia dekenai mahuta hebou karana idia herevalaia lasi, a? Lasi. Namona be oi ese emu natudia dekenai mahuta hebou karana oi herevalaia. (Aonega Herevadia 5:1) Momokani, Europe ena kahana haida ai bona North America dekenai, tama sina momo idia hemarai dainai unai gauna idia herevalaia lasi. Unai hegeregerena, Africa ena tano haida ai, tama sina ese edia natudia ida mahuta hebou karana idia herevalaia lasi. Sierra Leone dekenai tamana ta ia gwau: “Unai be Africa taudia edia kara hegeregerena lasi.” Tama sina haida idia laloa, bema natudia dekenai mahuta hebou karana idia herevalaia, unai amo lalohadai idauidau idia abia bena matabodaga karadia do idia karaia! To Dirava be dahaka ia laloa?
DIRAVA ENA LALOHADAI MAHUTA HEBOU KARANA DEKENAI
8, 9. Baibel ese mahuta hebou karana be edena bamona ia herevalaia maoro?
8 Baibel ese ia hahedinaraia goevagoeva dala maorona ai mahuta hebou karana herevalaia be hemarai gauna lasi. Israela dekenai, Dirava ena taunimanima, edia “natudia danu,” idia boiridia Mose ena Taravatu idia kamonai totona. (Deuteronomi 31:10-12; Iosua 8:35) Taravatu ese hua gorere, vesi bubua karana, sihari kava, heudahanai, tatau (o hahine) idia sihari heheni karana, ruma bese taudia idia sihari heheni karana, bona animal sihari henia karana ia herevalaia. (Levitiko 15:16, 19; 18:6, 22, 23; Deuteronomi 22:22) Unai duahiduahi idia kamonai murinai, reana tama sina ese natudia edia henanadai momo idia haerelaia.
9 Aonega Herevadia karoa 5, 6, bona 7 edia hereva be lalokau tama sina edia sisiba bamona, matabodaga karadia edia dika idia hahedinaraia. Unai siri ese idia hahedinaraia nega haida matabodaga karadia ese lalona idia veria diba. (Aonega Herevadia 5:3; 6:24, 25; 7:14-21) To ita idia hadibaia unai be kara dika bona dika bada do ia havaraia, bona unai siri ese memero kekeni idia sisiba henia matabodaga karadia idia dadaraia totona. (Aonega Herevadia 5:1-14, 21-23; 6:27-35; 7:22-27) Danu, idia ese matabodaga karadia bona headava sibona lalonai mahuta hebou karana ese ia havaraia moalena edia idau idia hahedinaraia. (Aonega Herevadia 5:15-20) Unai be tama sina ese idia badinaia diba hadibaia dalana namona!
10. Dahaka dainai natudia be Dirava ena lalohadai mahuta hebou karana dekenai oi hadibadia dainai matabodaga karadia do idia karaia lasi?
10 Natudia be unai bamona idia hadibaia dainai, matabodaga karadia do idia karaia, a? Lasi, to Baibel ia gwau: “[Diba] dekena amo, kara maoromaoro taudia idia heau mauri noho.” (Aonega Herevadia 11:9) Oi ura inai tanobada ena dika amo emu natudia oi hamauria, ani? Tamana ta ia gwau: “Natudia be idia maragi momokani negana amo, mahuta hebou karana ai herevalaia maoromaoro. Unai dainai, natudia ma haida ese mahuta hebou karana idia herevalaia neganai, idia ura lasi idia kamonai. Idia dekenai unai be hehuni gauna badana lasi.”
11. Edena dala ai natudia dekenai mahuta hebou karana oi herevalaia diba?
11 Karoa gunadia dekenai ita herevalaia vadaeni hegeregerena, mahuta hebou karana be natudia idia maragi negana ai oi hadibaia matamaia be namo. Natudia dekenai tauanina ena kahana edia ladadia oi hadibaia neganai, mero ena kopina bona kekeni ena kopina oi reaia lasi, unai amo oi hahedinaraia idia be hemarai gaudia lasi. Namona be ladana korikoridia oi hadibaia. Nega ia hanaia lalonai, ma ta matauraia bona kara henia edia hetoana dekenai hereva ma haida umui hadibaia be gau badana. Namona be tama sina ruaosi ese natudia idia hadibaia unai kahana be tauanina ena kahana ma haida amo idia idau, ma haida ese do idia dogoatao lasi bona ma haida dekenai idia hahedinaraia lasi be namo, bona dala kererena ai do idia herevalaia lasi. Natudia idia tubu neganai, namona be tau bona hahine ese natuna idia havaraia dalana oi herevalaia. Sibona edia tauanina ia idau ia lao matamaia neganai, namona be idia diba vadaeni edena bamona do ia idau. Karoa 5 ai ita herevalaia vadaeni hegeregerena, unai bamona diba ese sihari kava karadia amo natudia ia gimaia danu.—Aonega Herevadia 2:10-14.
TAMA SINA ESE DO IDIA KARAIA GAUKARANA
12. Edena lalohadai kereredia be nega haida sikuli dekenai idia hadibaia?
12 Namona be tama sina idia gini hegaegae sikuli dekenai natudia idia hadibaia lalohadai kereredia ma haida idia hamaoromaoroa totona—idia haida be evolusen, bese abia isi, eiava kara bona hereva momokani korikoridia be lasi lalohadaidia. (1 Korinto 3:19; mani Genese 1:27; Levitiko 26:1; Ioane 4:24; 17:17 itaia.) Sikuli naria taudia namodia momo ese edukeisen badana idia herevalaia goadagoada. Ena be edukeisen badana be ta sibona ese ia abia hidi diba gauna, to tisa taudia haida idia laloa edukeisen badana be kwalimu ia havaraia dalana tamona.a—Salamo 146:3-6.
13. Sikuli dekenai idia lao natudia be edena dala ai hahediba kereredia amo umui gimaia diba?
13 Tama sina ese hahediba kerere o gageva idia hamaoromaoroa totona, sikuli dekenai edia natudia idia hadibaia gaudia idia diba be gau badana. Unai dainai umui tama sina e, namona be umui laloatao umui be mai emui gaukara danu! Emui natudia edia sikuli gaudia umui laloa bada. Sikuli murinai natudia ida umui herevahereva. Idia dibaia gaudia, idia ura henia bada gaudia, bona idia hekwarahilaia gaudia umui henanadailaia. Ruma dekenai idia karaia sikuli gaukara, sikuli dekenai idia torea herevadia, bona ripoti pepadia umui itaia. Edia tisa taudia umui diba be namo. Namona be tisa taudia umui hadibaia umui ese edia gaukara umui laloa bada bona umui ura edia gaukara umui durua.
EMU NATUDIA EDIA TURADIA
14. Dahaka dainai Dirava idia badinaia natudia ese turana namodia idia abia hidi be gau badana?
14 “Edeseniai unai oi dibaia?” Tama sina momo ese edia natuna ia gwauraia herevana o ia karaia karana idauna dainai idia hoa neganai, unai bamona idia henanadai, ani? Bona nega momo ena haere amo oi diba sikuli o ruma kahirakahira ai turana matamatana ia davaria, ani? Oibe, bamodia ese iseda hereva bona kara idia haidaua diba, herevana ita be matamata taudia o taunimanima badadia. Aposetolo Paulo ese sisiba ia henia, ia gwau: “Umui laloa kerere lasi. Bema kara dika taudia danu umui turana karaia neganai, idia ese emui kara namona do idia hadikaia.” (1 Korinto 15:33; Aonega Herevadia 13:20) Memero kekeni be edia turadia ese edia lalona idia veria haraga. Nega momo, sibona edia kara idia daradaralaia bona nega haida idia ura dikadika edia bamodia idia hamoalea eiava hahoaia. Unai dainai, idia ese turana namodia idia abia hidi be gau badana!
15. Natudia ese turadia idia abia hidi neganai, edena dalana ai tama sina ese idia durudia diba?
15 Tama sina iboudiai idia diba, nega haida natudia ese idia abia hidi turadia be namo lasi; namona be oi ese natudia oi durua. Ai gwau lasi oi ese edia turadia do oi abia hidi be namo. To, idia tubu lalonai, namona be idia dekenai lalo-parara karana oi hadibaia bona oi durudia bena idia itaia edia turadia ese edena bamona karadia idia hahedinaraia be namo. Kara badana be Iehova lalokau henia karana bona ia vairanai dala maorona badinaia karana. (Mareko 12:28-30) Namona be oi ese natudia oi hadibaia, koikoi lasi, kara namo, hariharibada, bona gaukara goada taudia idia lalokau henia bona idia matauraia. Ruma bese ena stadi lalonai, natudia oi durua Baibel lalonai unai bamona karadia idia hahedinaraia taudia idia diba totona, bena kongregesen ai unai kara idia hahedinaraia taudia idia laloa. Emu turadia be unai bamona oi abia hidi karana amo, haheitalai namona oi hahedinaraia.
16. Natudia ese turadia idia abia hidi neganai, tama sina ese edena bamona unai idia itaia be namo?
16 Oi diba emu natudia edia turadia be daidia, a? Namona be natudia ese ruma dekenai idia mailaia do umui hedavari totona, ani? Reana oiemu natudia oi nanadaia, natudia ma haida edia lalohadai unai turadia dekenai be dahaka. Idia hahedinaraia edia kara ia namo sibona, eiava hunia dalanai gau dikadia idia karaia, a? Bema gau dikadia idia karaia, namona be emu natudia oi durua bena idia lalo-parara dahaka dainai unai bamona turadia dainai dika idia davaria diba. (Salamo 26:4, 5, 9-12) Bema oi itaia emu natuna ena kara, dabua, lalohadai, eiava hereva be ia dika ia lao, reana ia ida ena turadia oi herevalaia be namo. Reana oiemu natuna ese dika ia havaraia turana ta ia bamoa.—Genese 34:1, 2 itaia.
17, 18. Tama sina ese natudia dekenai hebamo dikana ena dika idia hahedinaraia sibona lasi, to edena heduru namona idia henia diba danu?
17 To emu natudia oi hadibaia hebamo dikana idia dadaraia sibona be hegeregere lasi. Namona be idia oi durua turadia namodia idia davaria totona. Tamana ta ia gwau: “Nega ibounai gau ta ai koua neganai ena gabu ai gau ma ta ai karaia. Unai dainai sikuli ia ura emai natuna mero be futbol tim dekenai ia vareai neganai, lau bona egu adavana be ia ida ai herevahereva dahaka dainai unai be lalohadai namona lasi—badina unuseniai turadia matamatadia do ia davaria. To ai gwau reana ia namo bema kongregesen lalonai idia noho natudia ma haida ai abia bona loaloa uma gabuna dekenai bolo gadarana ta do ai karaia. Bona unai ese namo bada ia havaraia.”
18 Aonega tama sina ese edia natudia idia durua, turadia namodia idia davaria totona bona moale karadia namodia be idia ida idia karaia hebou. To, tama sina momo be moale karadia dainai idia lalo-hekwarahi.
EDENA BAMONA MOALE KARADIA?
19. Edena haheitalai Baibel lalonai be idia hahedinaraia ruma bese ese moale karadia idia karaia be dika lasi?
19 Baibel ese moale ia taravatua, a? Lasi momokani! Baibel ia gwau “kiri be mai ena nega . . . , mavaru danu be mai ena nega.”b (Hadibaia Tauna 3:4) Idaunegai Israela lalonai, Dirava ena taunimanima ese miusiki bona mavaru, gadara, bona hunia henanadai henia karana idia moalelaia. Iesu Keriso be headava aria badana ta ai bona Mataio Levi ese ia totona ia karaia “aria badana ta” dekenai ia lao. (Luka 5:29; Ioane 2:1, 2) Ia hedinarai goevagoeva, Iesu be moale namona ia hadikaia tauna lasi. Namona be emui ruma bese lalonai umui laloa lasi kiri bona moale be kara dikadia!
Oi abia hidi namonamo moale karadia, inai ruma bese idia kamepa bamona, ese natudia idia durua, gau idauidau idia dibaia bona lauma dalanai idia goada idia lao totona
20. Tama sina ese ruma bese totona moale karadia idia abia hidi neganai, dahaka idia laloa be namo?
20 Iehova be “moale Diravana.” (1 Timoteo 1:11, NW) Unai dainai Iehova tomadiho henia karana amo moale ita davaria be namo, unai be iseda mauri amo moale ia kokia gauna lasi. (Deuteronomi 16:15 itaia.) Natudia idia moale momo bona edia goada be bada bona unai gaudia be gadara bona moale karadia lalonai idia hahedinaraia diba. Oi abia hidi namonamo moale karana ese moale sibona ia havaraia lasi. Ia be dala ta natuna ese diba bona lalohadai maorodia ia abia totona. Ruma bese kwarana ena maduna be ena ruma bese ena ura gaudia ia hagugurua, moale karadia danu. To, ia laloa maoromaoro be namo.
21. Hari inai negai moale karadia edia dika haida be dahaka?
21 Hari inai “nega ena dokona dekenai,” taunimanima momo herea ese “lebulebu karadia idauidau do idia ura henia bada, to Dirava do idia ura henia maragi,” Baibel ese ia gwauraia vadaeni hegeregerena. (2 Timoteo 3:1-5) Taunimanima momo edia mauri lalonai, moale karadia be mai anina bada gaudia. Moale karadia be momo herea dainai, karaharaga anina bada gaudia edia nega idia abia diba. Danu, hari inai negai moale karadia momo ese matabodaga, dagedage, drag ania kava, bona dika bada idia havaraia karadia ma haida idia hahedinaraia. (Aonega Herevadia 3:31) Dahaka oi karaia diba memero kekeni be moale karadia dikadia amo oi gimaia totona?
22. Natudia ese moale karadia maorodia idia abia hidi totona, tama sina ese edena bamona idia hadibadia diba?
22 Namona be tama sina ese unai kara edia hetoana bona taravatu idia atoa. To unai sibona lasi, namona be edia natudia dekenai dika idia havaraia moale karadia dibaia dalana bona moale karadia dekenai idia atoa nega ena lata maorona idia hadibaia. Unai bamona idia oi hadibaia totona nega do oi atoa bona do oi hekwarahi. Haheitalai ta mani oi laloa. Tamana ta mai ena memero rua ia itaia ena vara guna merona ese reidio steiseni matamatana ta ia kamonai hanaihanai. Unai dainai, dina ta ai ena gaukara dekenai ia lao neganai, ena taraka ena reidio amo unai steiseni ia kamonai. Nega haida ia stopu bona ane haida edia hereva ia torea. Gabeai, ia kamonai gaudia be ena memero rua ida ia herevalaia hebou. Ia ese lalohadai tahua henanadai ia henidia, ia matamaia neganai ia gwau “Dahaka umui laloa?” bena edia haere ia kamonai mai ena haheauka ida. Baibel ia gaukaralaia bona unai gauna idia herevalaia namonamo murinai, memero idia gwauhamata unai steiseni do idia kamonai lasi.
23. Edena dala ai tama sina ese moale karadia dikadia amo edia natudia idia gimaia?
23 Aonega Keristani tama sina ese edia natudia idia ura henia miusiki, televisen program, vidio, laulau bukadia, vidio gadaradia, bona muvini piksa idia tahua namonamo. Maua dekenai idia noho laulau, ane edia hereva, bona maua ibounai idia itaia, niuspepa dekenai unai gaudia idia herevalaia herevadia idia duahia, bona edia kahana haida be gabu ta ai idia hedinarai neganai idia itaia. Idia momo be hari inai negai natudia totona idia karaia “moale gaudia” dainai idia hoa. Idia ura edia natudia be miro gaudia amo idia gimaia taudia ese edia ruma bese taudia ida unai gaudia edia dika idia herevalaia. Idia ese Baibel, bona Baibel idia herevalaia buka bona magasin, hegeregere Memero Kekeni Edia Henanadai—Haere Maorodia bukana bona Gima Kohorona bona Awake! magasin edia hereva, idia gaukaralaia.c Bema tama sina ese taravatu idia atoa bona hanaihanai idia badinaia, nega momo namo do ia vara.—Mataio 5:37; Filipi 4:5.
24, 25. Ruma bese ese edena moale karadia namodia idia moalelaia hebou diba?
24 Momokani, dika idia havaraia moale karadia koua karana be unai hekwakwanai hanaia karana ena kahana ta sibona. Namona be oi kokia gau dikana ena gabu dekenai gau namona oi atoa. Bema unai oi karaia lasi, reana natudia ese dala dikana ta do idia badinaia. Keristani ruma bese momo ese guna idia karaia moale karadia idia laloa neganai idia moale bada—unai karadia haida be gabu ta dekenai idia lao, ororo dekenai idia loaloa, idia kamepa, gadara bona spot gadara haida idia karaia, bona varavara eiava turadia idia vadivadi henia. Haida idia davaria laga-ani totona idia duahiduahi hebou karana ese idia ia hamoalea bona ia hagoadaia. Haida ese kiri sivaraidia eiava lalona veria sivaraidia idia kikilaia karana idia moalelaia. Ma haida ese idia moalelaia karana ta idia karaia hebou, hegeregere, au eiava gau ma haida amo gau idauidau idia karaia, miusiki gaudia idia gadaralaia, laulau idia penia, eiava Dirava ese ia havaraia gaudia idia stadilaia. Unai bamona gaudia amo moale abia dalana idia dibaia natudia be moale karadia mirodia ese idia hadikaia lasi, bona idia diba idia helai kava bena gau ta ese idia ia hamoalea be moale karana korikorina lasi. Moale karana ta idia karaia ena namo ese moale karana ta idia raraia ena namo ia hanaia.
25 Ma haida ida moale hebou karana be namo danu. Bema oi biagudia namonamo bona idia bada momokani lasi eiava nega bada idia abia lasi, idia ese emu natudia idia hamoalea. Bona idia ese kongregesen lalonai lalokau idia habadaia diba danu.—Mani Luka 14:13, 14; Iuda 12 itaia.
EMU RUMA BESE ESE TANOBADA IA HALUSIA DIBA
26. Ruma bese be hadikaia gaudia amo oi gimaia totona, gau badana be dahaka?
26 Momokani, tanobada ena hadikaia gaudia amo emu ruma bese oi gimaia totona do oi gaukara goada. To do oi kwalimu totona oi ia durua diba gauna ta ese ma gau iboudiai ia hanaia. Unai be lalokau! Lalokau ese emu ruma bese ia hatamonaia neganai, ruma be noho namo gabuna ai ia lao bona do umui herevahereva namonamo hebou, bona unai be dika amo umui ia gimaia gauna badana. Danu, gau badana be mai anina bada lalokauna ta umui habadaia—Iehova lalokau henia. Unai bamona lalokau be ruma bese lalonai ia noho neganai, natudia ese tanobada karadia amo Dirava habadua lalohadai do idia inai henia. Bona mai edia kudouna ibounai ida Iehova idia lalokau henia tama sina ese Iena lalokau bona laloa maoromaoro karadia idia tohotohoa. (Efeso 5:1; Iamesi 3:17) Bema tama sina be unai idia karaia, natudia do idia laloa lasi Iehova tomadiho henia karana lalonai idia karaia diba lasi gaudia edia lista do idia badinaia sibona, eiava moale bona kiri idia noho lasi mauri dalana ta, idia ura idia rakatania haraga mauri dalana unai. To, do idia itaia Dirava tomadiho henia karana be moale bona anina bada ia havaraia mauri dalana hereadaena.
27. Edena dala ai ruma bese ese tanobada ia halusia diba?
27 Bema ruma bese taudia ese mai edia laloa maoromaoro bona moale ida Dirava idia hesiai henia hebou, bona mai edia kudouna ibounai ida idia hekwarahi, inai tanobada ese idia ia hamiroa lasi to “mai goevagoeva bona kerere lasi danu” do idia noho totona, idia ese Iehova do idia hamoalea. (2 Petero 3:14; Aonega Herevadia 27:11) Unai bamona ruma bese be Iesu Keriso ena aena gabuna dekenai idia raka, ia ese Satani ena tanobada ena hamiroa karadia iboudiai ia dadaraia. Ena tanobada maurina ia ore gwauraia neganai, Iesu ia gwau diba: “Lau ese tanobada lau halusia vadaeni.” (Ioane 16:33) Namona be oiemu ruma bese ese tanobada do ia halusia danu bona mauri do umui moalelaia ela bona hanaihanai!
a Edukeisen badana ia kikilaia herevadia ma haida oi duahia totona, Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc. ese ia halasia buklet Jehovah’s Witnesses and Education ena rau 4-7 itaia.
b Heberu herevana idia hahanaia “kiri” be ma dala haida ai idia gaukaralaia neganai, ena anina be “gadara,” “hamoalea,” “moalelaia,” eiava “moale karaia.”
c Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc. ese ia halasidia.