¿Jale’ ti yéjenchal ki ko’oy i aychixtaláb?

¿JANT’OJ wat’enekak k’al a Daniel max yabák in wal­bámalak tin bá’? ¿Walám jélnekak? ¿Walám ejatakej? Yab j­ita’ in éjtowal kin tók’tsiy axé’, nibal an atiklábchik axi yab in walbál tin bá’. Ani lej exbadh ki t’aja’ ti kwéntaj axé’. Ki ko’oy i aychixtaláb yab in lé’ kin uluw abal ne’ets ku jéleyits k’al jawakits tam yaw’láts.

Al jun i entrevista, an doctor Nathan Cherney in tejwamédha’ abal yab in tomnál ki t’aja’ kin tsalpay jun i atikláb axi lej k’alchidhits, abal max yab kin wálba’ tin bá’, ne’ets ka jeley. In uluw: «I t’ajamal ti kwéntaj abal yan i inik in k’wiyál in k’imádhil. In uchál abal yab u jelél kom in walbálchik tin bá’. Pero max ka uchan jita’ antsaná’, pel ejtíl max u walbiyáb k’al an yaw’láts axi in kwa’al».

Yab in tomnál ki ucha’ antsaná’ jun i atikláb axi lej k’alchidhits, kom jajá’ k’wajatits in tsápnanchal ani in lej yajchiknál. Yab i lé’ ki t’e’piy más ani ki jólbiy k’al an yawláts axi in kwa’al. Tam, ¿walám yab in tomnál ki aychij jant’oj alwa’?

Yab antsaná’. Jun i t’iplab, in t’ojlábil an doctor Cherney pel kin tólmiy an atiklábchik axi lej k’alchidhits. Yabáts in ilaliyal, expidh in tólmiyal abal yab kin lej yajchikna’ tam k’wajatits ti talél. Yan i ilálix ejtíl jajá’ in belál abal u lej tolmiyáb an ya’ul max yab ka t’ajan ­ka lej t’e’pin. Yan i atikláb in t’ajamal ti kwéntaj axé, abal max an ya’ul in ­aychal jant’oj, yab u lej atnal.

Ki aychij jant’oj alwa’, tu lej tólmiyal.

An doctor W. Gifford-Jones axi jayej pelak i periodista, in uluw: «An atikláb axi in aychal jant’oj alwa’, yab dhubat in walbál tin bá’». Axé’ in uluw tam ti in t’aja’ ti kwéntaj jant’ini’ u tolmiyáb yan i atikláb axi k’wajatits lej k’alchidh. In t’ajamalchik ti kwéntaj abal max an atikláb axi ya’ulits, yab kin lej tsalpay k’al an yaw’láts axi in kwa’al, u wé’ kanatbél. Ti 1989, t’ajan ti kwéntaj k’al jun i estudio abal an ya’ulchik axi más kanatbedháj, játs axi más in kuxuy. Itejk’ij, t’ajnének k’e’at i estudios axi in ulumal pil jant’oj. Pero jawa’ t’ajnének ti kwéntak játs abal max an ya’ul ka beletnáj alwa’, yab ne’ets ka lej t’e’pin nibal ne’ets kin lej yajchikna’.

Xowé’ ki t’aja’ ti kwéntaj k’e’at i estudio axi t’ajan. Axé’ xi estudio t’ajan k’al mil trecientos i inik abal ka konowiyat jant’oj in tsálpayal tin kwéntaj an ejataláb. Diez i támub talbél, wichiy ka t’ajchat i estudios axé’chik xi inik. T’ajan ti kwéntaj abal wat’adh an doce por ciento k’al jajá’chik yawlámadh k’al in ichích. Exláj abal wat’adh ts’ejel k’al nixé’ xi doce por ciento in lej walbál tin bá’. Jun i profesora axi lej exladh axi in bij ­Laura Kubzansky, in uluw: «I t’ajamal ti kwéntaj k’al jawa’ in wat’amal yan i atikláb abal max yab ka lej t’e’pinchik, u tolmiyáb abal ­yab ka lej yaw’láts. An estudios axi itejk’ij ti t’ajnének, in tejwamedhál abal játs antsaná’».

K’al talchik i estudios, t’ajnének ti kwéntaj abal jita’ t’ajchinének jun i operación, yab u dhubat jelél max ka lej t’e’pin. Jayej t’ajnének ti kwéntaj abal jita’ yab in lej jilál ka atáj k’al an t’e’pintaláb, in kúxuyal más. T’ajan k’e’at i estudios k’al i atiklábchik axi payeblábits abal ka exláj jant’oj in ats’ál kom ­k’wajatits ti payel. Uchan abal xowé’ kom payeblábits, más tsalpadh ani más in exlál yan jant’oj. T’ajan ti kwéntaj abal tam ti uchanchik antsaná’, in ats’a’chik más kanat ani ma beláts más dhubat. K’al an kana­taláb axi in tejwamedhálak, pel ejtíl max in t’ajamalchik i ejercicio doce i semanas.

¿Jale’ ti an atikláb axi in kwa’al i aychixtaláb ani axi yab u lej t’e’pinal tejwa’ ejtíl max xe’ets más kanat? An atiklábchik axi in exobnál tin kwéntaj an ciencia ani an ilál yabayej in éxbayal lej alwa’ jant’ini’ u t’ojnal i tsalápil ani i iniktal. Jaxtám yab in éjtowal kin tók’tsiy axé’. Pero k’e’atchik i atikláb axi jayej exoblámadh in t’ajamalchik ti kwéntaj jale’ walám. Jun i t’iplab, jun i profesor axi in exobnál tin kwéntaj an Neurología in uluw: «Lej alwa’ ka ats’a’ tam it k’wajat koyat ani a aychal jant’oj alwa’. Ne’ets ka ats’a’ más kanat max yab kit lej t’e’pin ani ma ne’ets ti tólmiy ta iniktal. Pel jant’oj axi patal i éjtowal ki t’aja’ abal yab ku lej yaw’láts».

Walám axé’ xi tsalap itej abal an ilálix, an psicólogos ani abal an científicos, pero abal jita’ in exobnál an Biblia, imbáj. In t’ajál wat’adh tres mil i támub, a Dios in t’aja’ abal an ts’alej Salomón kin dhucha’ axé’ xi kaw: «An atikláb axi ets’ey xe’ets kulbél ne’ets ka k’wajiy más kanat, pero axi u lej t’e’pinal ne’ets ka taley in tsap» (Proverbios 17:22). ¡Lej chubax jawa’ in ulal axé’ xi pejach! Yab in ulal abal max an atikláb ka xe’tsin kulbél ne’ets ka t’ajat tixk’an an yaw’láts, jawa’ in lé’ kin uluw pel abal «ne’ets ka k’wajiy más kanat».

Ma i éjtowal ki tsalpay axé’: max an aychixtaláb pelak jun i ilál, patal an médicos ne’ets kin lé’na’ kin eyendha’. Pero an aychixtaláb yab expidh in tólmiyal jita’chik u ya’ul.

Jale’ ti alwa’ yab ku lej t’e’pin

An atiklábchik axi exoblámadh in ulal abal jita’chik yab u lej t’e’pinal, in ats’álchik más kanat abal ti exóbal, ti t’ojnal ani abal kin t’aja’ i deporte. Ki tsalpay k’al jun i estudio axi t’ajan k’al i mimlábchik axi u adhil. Axé’chik xi mimláb k’wajiy ti met’nal k’al an entrenadores abal ka tsu’tat jant’oj in éjtowal kin t’aja’. Jayej konówiyatchik abal ka exláj jant’oj in aychalchik kin bajuw. Axé’ xi estudio in tejwamédha’ abal an mimlábchik axi in aychalak jant’oj alwa’, játs axi ­ne’etsak kin punchij más in tsap abal kin ata’. ¿Jale’ tu lej tólmiyal ki ko’oy i aychixtaláb?

T’ajnének ti kwéntaj jant’oj u wat’el tam jun i atikláb u lej t’e’pinal. Al an támubchik 1960 t’ajan ti kwéntaj yan i ko’nél. T’ajan ti kwéntaj abal an ko’nél awits ka ujundháj ka k’wajiy ju’táj jun kin lé’na’. Jayej t’ajan ti kwéntaj abal k’al an atiklábchik jayetsej awits ka wat’ey. Axé’ tejwaméj k’al jun i estudio axi t’ajan. Púnuwat talchik i atikláb ju’taj ti lej ts’iliy ani uchan abal max kin ni’chij talchik i botón, ne’ets ka ts’ipk’an. Bélits abal yab uchan jawa’ tam botónes kin ni’chij, jajá’chik in exóbna’ kin tepdha’.

Axé’ xi estudio jayej t’ajan k’al k’e’at i atiklábchik, pero tam ti in ni’chij an botónes, yab teptsin. Yan k’al axé’ xi atikláb yabáts in lé’na’ kin alchij jant’ini’ kin tepdha’. Tam ti uchanchik kin exa’ junílejk’ij, yabáts in lej lé’akchik kom in lej belalak abal yab ne’ets kin ejtow kin tepdha’. Pero bélits antsaná’, talchik k’al jajá’ in aynanchij kin aliy jant’ini’ ti kin tepdha’.

An doctor Martin Seligman k’wajiy tam ti t’ajan axé’chik xi experimentos, jaxtám in lé’na’ kin exóbna’ más jant’ini’ u tólmix max jun yab ka lej t’e’pin. In t’aja’ ti kwéntaj abal an atiklábchik axi in lej walbál tin bá’ ani u lej t’e’pinal, in ats’álchik más t’ojláb kin t’aja’ jant’oj o ma yab in éjtowalchik kin t’aja’. K’al patal jawa’ in tsu’umal a Seligman in t’aja’ ti kwéntaj axé’: «Al veinticinco i támub axi in exoblámadh, u t’ajamal ti kwéntaj abal wa’ats i atikláb axi in tsálpayal abal patal jawa’ in wat’al jajayej in wálab, abal yabáts ne’ets ka ts’ejkan jawa’ in wat’ál ani abal yabáts ne’ets kin éjtow kin aynanchij. Nixé’chik xi atikláb játs axi más in yajchiknál».

Yan i atikláb itejk’ij tin exlamal axé’, pero jita’chik in exobnál an Biblia biyálits tin exlál. Jun i pejach axi ti Biblia in ulal: «Max ki lej t’e’pin tam a wat’al i yajchiktaláb, ne’ets ka ­taley a tsap» (Proverbios 24:10). Tam, an Biblia in ulal abal max ku lej t’e’pin ani max ki tsalpay abal yab ne’ets ki ejtow ki aynanchij, yab ne’ets ki ko’oy an tsapláb abal ki putuw jawa’ i tsálpayal. ¿Jant’oj i éjtowal ki t’aja’ abal yab ki lej wálba’ ti bá’ ani ki ko’oy an kanataláb abal ki aynanchij abal ok’ox?

[An foto]

Ki ko’oy y aychixtaláb in éjtowal tu ku lej tólmiy