In atsʼálchik lej kulbél jitaʼchik expidh in kʼakʼnál a Jehová

1, 2. a) ¿Jantʼoj tʼajchinének an epchalchik kʼal an eyal, pero jantʼoj in tʼajámalchik an epchal? b) ¿Jaleʼ i éjtowal ki atsʼaʼ u kulbél belits max u ayoknáb? (Ka olnaʼ jantʼoj a tsuʼtal ban fotos axi kʼwajat ban portada).

XOWÉʼ al watʼadh 30 i bichowchik, an eyal in kʼanchal an epchalchik ka kalej ti ólnom. Al talchik kʼal axéʼ xi bichow baliyámej ti wikʼaxteʼ an epchalchik. Ani, ¿jaleʼ ti baliyámej ti wikʼaxteʼ? Jajáʼchik yab in tʼajámal jantʼoj kidháb, expidh in exobnálchik an Biblia, u kalel ti ólnom, ani u támkunal abal kin kʼakʼnaʼ a Jehová, jayej yab in tólmiyalchik nibal jun i eyal. Belits abal axéʼ xi epchalchik lej odhnámej, in áynanchal kin kʼakʼnaʼ a Jehová ani in tejwamedhámal abal yab jaykʼiʼ neʼets kin jilaʼ kin tʼajaʼ.b Patal jawaʼ in tʼajámalchik u tolmiyáb abal kin atsʼaʼ kulbél.

² Walám tatáʼ a tsuʼúmal i fotos in kʼál i epchalchik axi baliyámej ti wikʼaxteʼ kom in kʼakʼnál a Jehová, pero tejwaʼchik lej kulbél. ¿Jaleʼ? Kom in exlálchik abal kʼwajat in kʼakʼnál a Jehová (1 Crón. 29:17a). A Jesús in uluw: «Neʼets kit kulbéjchik max it yajchikiyáb tin ebal abal a tʼajál jawaʼ bolidh kʼal a Dios kom neʼets ka batsʼuw yan i lablixtaláb» (Mat. 5:10-12).

JUN I ALWAʼ TʼIPLAB ABAL PATAL WAWÁʼ

3. Kʼal jawaʼ in ulal Hechos 4:19, 20, ¿jantʼoj in tʼajaʼchik an abatwálej tam ti ayoknáj ani jaleʼ?

³ Jawaʼ xowéʼ kʼwajat in watʼal an epchalchik, jayetsej in watʼaʼ an abatwálejchik ti biyál ti kʼaʼál siglo, jajáʼchik ayoknáj kom in olnálak an alwaʼ kaw. Yaníl kʼwiyan kʼal an eyalchik, ani uchanchik abal «yabáts kin más ólnanchij in bij a Jesús» (Hech. 4:18; 5:27, 28, 40). ¿Jantʼoj in tʼajaʼchik an abatwálej? (Ka ajiy Hechos 4:19, 20). Jajáʼchik in exlálak abal kʼal jitaʼ ti abnenek ti ólnom, pel kʼal jitaʼ axi in kwaʼal yan in éy ani uchanchik kin olnaʼ an alwaʼ kaw tin puwél an Tsabál (Hech. 10:42). Tam, a Pedro ani a Juan in uchaʼ an eyalchik, abal yab neʼetsak kin jilaʼ ti ólnom ani abal yab neʼetsak kin ejtow kin bélkaʼchik, kom jitaʼ más i tomnál ki bélkaʼ pel a Jehová. Pel ejtíl max in uchaʼchik an eyal: «¿Jaleʼ tu kʼanchal tu ólnom? ¿A tsalpayalchik abal tatáʼ más púlik a éy kʼal a Dios?».

4. Kʼal jawaʼ in ulal Hechos 5:27-29, ¿jantʼoj tam tʼiplab tu punchij an abatwálej ani jantʼiniʼ i éjtowal ki nitsʼbiy?

⁴ An abatwálejchik tu jilchij jun i alwaʼ tʼiplab ani jayetsej i tsápnanchal ki tʼajaʼ xowéʼ. Jajáʼchik in uluw: «I exlál abal pel i uchbíl ki okʼox tʼajchij jawaʼ tu ku ábatnaʼ a Dios, yab ki tʼajchij jawaʼ tu ku ábatnaʼ i inik, max yab junkudh in tsalap kʼal a Dios» (ka ajiy Hechos 5:27-29). Jajáʼchik kwadhan kom in ólnaʼ in bij a Jesús, pero tam ti walkájchik «kalejchik lej kulbél kom pidhnének an kʼij kʼal a Dios ka pojkaʼ tin kwéntaj in bij a Jesús» (Hech. 5:40-42).

5. ¿Jantʼoj tam konowixtaláb neʼets ki tókʼtsiy?

⁵ Jawaʼ in tʼajaʼchik an abatwálej tu exóbchal yan jantʼoj, pero jayej in tʼajál ki tsalpay kʼal axéʼ. Ejtíl, ¿jantʼiniʼ ti neʼetsak kin bélkaʼchik a Jehová ani jayej kin bélkaʼ «an eyal»? (Rom. 13:1). Ani, ¿jantʼiniʼ i éjtowal wawáʼ ki bélkaʼ «an eyalchik» antsanáʼ jantʼiniʼ tin uluw an abatwálej Pablo pero yab ki kʼibchij a Jehová? (Tito 3:1).

«AN EYALCHIK»

6. a) ¿Jitaʼchik játs «an eyal» axi u bijiyáb ti Romanos 13:1, ani jantʼoj tam uchbíl i kwaʼal wawáʼ? b) ¿Ma juʼtáj u junel in éy an atiklábchik?

⁶ (Ka ajiy Romanos 13:1). Axéʼ xi texto u kaw tin kwéntaj an atiklábchik axi pidhnének jun «in éy» abal kin ábatnaʼ an atiklábchik. Wawáʼ in tomnál ki bélkaʼ axéʼ xi eyalchik. Jajáʼchik in binál i abatnaxtaláb abal ku kʼwajiy alwaʼ, in beletnál an atiklábchik ani junchikíl ma in tólmiyal in bichówil a Jehová (Apoc. 12:16). Jaxtám an Biblia in ulal abal in tomnál ki jálbinchij jawaʼ tu konchal, jayej kwaʼal ki kʼakʼnaʼ ani ki bélkaʼ (Rom. 13:7). Pero jayej kwaʼal ki tʼilaʼ abal an atiklábchik axi in kwaʼal jun in éy, kʼwajat kom jilnének kʼal a Jehová. Ani játs jawaʼ a Jesús in tejwamédhaʼ tam ti kʼwajatak ti konomchikáb kʼal a Poncio Pilato. A Pilato in uchaʼ a Jesús abal jajáʼ in kwaʼalak in éy abal kin walkaʼ o kin tsemdhaʼ, pero a Jesús tokʼtsin: «Játs a Dios axi ti pidhámal an eyaltaláb expidh játs ta éjtowal jantʼoj ti kin tʼajchij» (Juan 19:11). Antsanáʼ jantʼiniʼ ti watʼey kʼal a Pilato, an eyalchik axi xowéʼ waʼats, játs kʼal a Dios ti jilnének.

7. ¿Jaykʼiʼ ti yab in tomnál ki bélkaʼ an eyalchik, ani jantʼoj in tomnál kin exlaʼ jajáʼchik?

⁷ Wawáʼ i belkál patal jawaʼ tu konchal an eyalchik biyat yab in tomolnál in tsalápil a Dios. Pero yab neʼets ki bélkaʼchik max tu ku konchij ki tʼajaʼ jantʼoj axi a Jehová yab in kulbetnál. Jayej yab neʼets ki jilaʼ ki kʼakʼnaʼ a Jehová expidh kom jajáʼchik tu kʼanchal. Ki tsalpay kʼal talchik i tʼiplab, walám ka konchin an epchalchik axi kwitólej ka kʼalej ti tolmix jantʼiniʼ i soldado,c o walám ku kʼanchin ki eyendhaʼ an Biblia, ku kalej tu ólnom o ku tamkun. An eyalchik axi yab in eyendhál alwaʼ in éy, ani in ayoknál in bichówil a Dios, neʼets ka boliyatchik kʼal Jajáʼ (Ecl. 5:8).

8. ¿Jaleʼ ti an eyalchik yab junat in éy kʼal a Jehová, ani jaleʼ ti exbadh ki exlaʼ?

⁸ An Biblia in ulal abal an eyalchik pidhnének in éy abal kin ábatnaʼ an atiklábchik. Belits abal in kwaʼalchik yan in éy, yab in éjtowal ti ábatnom tekedh, expidh a Jehová játs axi in éjtowal ti ábatnom tekedh, ani játs axi in kwaʼal más in éy. An Biblia in ulal tseʼil, abal a Jehová játs axi in kwaʼal más in éy (Dan. 7:18, 22, 25, 27).

AXI MÁS PÚLIK IN ÉY

9. ¿Jantʼoj in tsuʼuw a Daniel ban tsuʼbixtaláb?

⁹ An tsuʼbixtaláb axi in koʼoy a Daniel in tejwamédhaʼ abal an eyalchik axi waʼats ban Tsabál yab junat in éy kʼal a Jehová. A Jehová játs axi in kwaʼal más in éy. A Daniel okʼox in tsuʼuw tseʼ i pakdhaʼ koʼnélchik, axéʼ in tʼipoyalakchik i eyal axi kʼwajiy ti biyál ani axi xowéʼ ta kʼicháj: a Babilonia, a Medopersia, a Grecia ani a Roma. Jayej u tʼipoyáb an Reino Unido ani a Estados Unidos, játs axi kʼwajatchik ti eyal xowéʼ (Dan. 7:1-3, 17). Talbél, a Daniel in tsuʼuw a Jehová ketél tin laktemil ti eb (Dan. 7:9, 10). Jawaʼ in tsuʼuw a Daniel, pel jawaʼ neʼets kin watʼaʼ patal an eyalchik xowéʼ ta kʼicháj.

10. Kʼal jawaʼ in ulal Daniel 7:13, 14, 27, ¿jitaʼchik pidhan in éy kʼal a Jehová ani jaleʼ tin éjtowal kin tʼajaʼ nixéʼ?

¹⁰ (Ka ajiy Daniel 7:13, 14, 27). Ban tsuʼbixtaláb axi in koʼoy a Daniel, in tʼajál ti kwéntaj abal a Jehová in tíxkʼanchal in éy an atiklábchik, ani in pidhaʼ kʼeʼatchik axi neʼets kin ejtow ti ábatnom más alwaʼ. ¿Jitaʼchik pidhan? A Jesucristo ani an 144.000, játs jajáʼchik «axi neʼets ti ábatnom abal etsʼey» (Dan. 7:18). Tejéʼ i tʼajál ti kwéntaj abal a Jehová játs axi más púlik in Éy, jaxtám Jajáʼ in éjtowal kin tʼajaʼ jawaʼ kin léʼnaʼ.

11. ¿Jantʼoj más in uluw a Daniel abal kin tejwamédhaʼ abal a Jehová más púlik in Éy?

¹¹ Jawaʼ in tsuʼuw a Daniel ba axéʼ xi tsuʼbixtaláb in tejwamedhál abal a Jehová «in éjtowal kin punuw ani kin tixkʼaʼ i eyalchik». A Daniel jayej in uluw: «A Jehová játs axi in abatnál patal an atikláb ani in éjtowal kin punuw ti eyal jitáts Jajáʼ kin léʼnaʼ» (Dan. 2:19-21; 4:17). ¿In tixkʼamalits jun a kʼicháj a Jehová i eyalchik ani in punumal kʼeʼat? Aníts.

12. Ka olnaʼ talchik i tʼiplab jantʼiniʼ a Jehová in tixkʼaʼ i eyalchik ti biyál. (Ka tsuʼuw an dibujo).

¹² A Jehová in tejwamedhámalits abal Jajáʼ játs axi más púlik in Éy. Ki tsuʼuw ox i tʼiplab. A faraón in tʼojondhaʼ lej tsapik an israelitas ani yab in léʼak kin walkaʼ, pero a Jehová in walkaʼchik ani in ukʼdhaʼ a faraón ban mar Rojo (Éx. 14:26-28; Sal. 136:15). An tsʼalej Belsasar pelak i ábatnom ti Babilonia, jun i kʼicháj in tʼajaʼ jun i ajib, tam in tomolnaʼ a Jehová ani in éyendhanchij an eyextaláb axi u eyendhábak abal ka kʼakʼnaʼ a Jehová (Dan. 5:22, 23). Pero «nixéʼ xi akal» a Jehová in tʼajaʼ abal ka tsemdháj a Belsasar ani in pidhaʼ in éyaltal an medos ani an persas (Dan. 5:28, 30, 31). A Herodes Agripa I, u abatnomak ti Palestina, ani in abaʼ ka tsemdháj a Santiago, jayej in uluw abal ka báliyat ti wikʼaxteʼ a Pedro kom in léʼak kin tsemdhaʼ talbél. Pero a Jehová yab in jilaʼ abal kin putuw in tsalápil. In tʼajaʼ abal a Herodes kin koʼoy jun i yawʼláts ani tsemets (Hech. 12:1-5, 21-23).

13. Ka olnaʼ jun i tʼiplab jantʼiniʼ a Jehová in talabedhaʼ yan i eyalchik.

¹³ A Jehová in tejwamédhaʼ ti biyál abal in éjtowal kin ataʼ jawákits tam bichow belits max yan tin eb. In tólmiy an israelitas abal kin ataʼ 31 i tsʼalej axi ti Canaán ani jayej in tólmiy ma tin otsánchij an tsabál axi in uchamal abal neʼets kin pidhaʼchik (Jos. 11:4-6, 20; 12:1, 7, 24). A Jehová jayej in talabedhaʼ a Ben-Hadad ani 32 i tsʼalej axi ti Siria kom kʼalej in tomolnál an bichow Israel (1 Rey. 20:1, 26-29).

14, 15. a) ¿Jantʼoj in uluw a Nabucodonosor ani a Darío tin kwéntaj in Éy a Jehová? b) ¿Jantʼoj in uluw jun i inik tin kwéntaj a Jehová ani in bichówil?

¹⁴ A Jehová yaníl in tejwamedhámal abal Jajáʼ játs axi más púlik in Éy. Tam ti a Nabucodonosor in kʼadhatnaʼ tin baʼ, ani in uluw abal jajáʼ játs axi más in kwaʼal in éy, a Jehová in tidhebédhaʼ. In tʼajaʼ ka ólman kom a Nabucodonosor yab in léʼnaʼ kin belaʼ abal a Jehová játs axi más púlik in Éy. Tam ti a Nabucodonosor tsalpanits, in uluw abal expidh a Jehová játs axi in tomnál ka puwénchat, kom játs axi in abatnál patal an Tsabál. Ani in uluw abal nibal jitaʼ in éjtowal kin tʼokʼbay in tsalápil a Jehová (Dan. 4:30, 33-35). Yan i támub talbél, a Daniel petʼnaj al jun i jol abal ka kʼapat kʼal an tsój pero a Jehová in kʼaniy, tam a Darío in bínaʼ jun i abatnaxtaláb: «Patal an atikláb axi nanáʼ u abatnál, kwaʼal kin kʼakʼnaʼ an Dios in kʼál a Daniel, kom Jajáʼ játs an Dios axi chubax. Jajáʼ etsʼey neʼets ti ábatnom ani in Éyaltal yab jaykʼiʼ neʼets ka talabedháj» (Dan. 6:7-10, 19-22, 26, nota, 27).

¹⁵ Jun i inik axi in dhuchaʼ an salmo in uluw: «A Jehová in tʼajámal abal yab ka putun an kidháb tsalap axi in kwaʼal an eyalchik, in tʼokʼbanchámal in tsalápil». Jayej in uluw: «¡Neʼets kin atsʼaʼ kulbél an bichow axi in kwaʼal ti Dios a Jehová, an bichow axi Jajáʼ in takuyámal kin kʼálnaʼ!» (Sal. 33:10, 12). ¡Jaxtám wawáʼ etsʼey i léʼ ki kʼakʼnaʼ a Jehová ani yab jaykʼiʼ i léʼ ki kʼibchij!

JAWAʼ NEʼETS KA WATʼEY TIN TALTAL A KʼICHÁJ

16. ¿Jantʼoj i lej belál ani jaleʼ? (Ka tsuʼuw an dibujo).

¹⁶ I exóbnaʼits jantʼoj in tʼajaʼ a Jehová ti biyál. Pero, ¿jantʼoj neʼets kin tʼajaʼ axi taʼtal a kʼicháj? I lej belál abal a Jehová neʼets kin kʼaniy in tʼojnálil tam ka dhaykʼan «an púlik yajchiktaláb» (Mat. 24:21; Dan. 12:1). Ani nixéʼ neʼets kin tʼajaʼ tam jun i múkeʼ i bichow axi u bijiyáb ta Gog de Magog, kin otsánchij in bichówil a Jehová. A Jehová neʼets kin ejtow kin ataʼ jawákits tam bichow axi tu ku tomolnaʼ, belits max ka junkun an 193 i bichow axi in tólmiyal an Naciones Unidas. A Jehová ani an ángeles más tsapik. Jajáʼ in uluw: «Tin tamét an atiklábchik neʼets ku puwedhaʼ tu baʼ abal an atiklábchik kin exlaʼ abal Nanáʼ pel in Jehová» (Ezeq. 38:14-16, 23; Sal. 46:10).

17. a) ¿Jantʼoj neʼets kin watʼaʼ an eyalchik axi ban tsabál? b) ¿Jantʼoj neʼets kin watʼaʼ jitaʼchik in kʼakʼnál a Jehová?

¹⁷ Tam a Gog de Magog kin otsánchij in bichówil a Jehová, tam a Jehová neʼets tu ku kʼaniy ani neʼets kin talabedhaʼ «patal axéʼchik xi eyal» ti Armagédon (Apoc. 16:14, 16; 19:19-21). Pero an atiklábchik, «axi kin bélkaʼ a Jehová neʼets ka kʼwajiy abal etsʼey, jajáʼchik neʼets kin kʼálnaʼ an tsabál» (Prov. 2:21, nota).

KI ÁYNANCHIJ KI KʼAKʼNAʼ A JEHOVÁ

18. ¿Jantʼoj in tʼajámal yan in tʼojnálil a Jehová ani jaleʼ? (Daniel 3:28).

¹⁸ Al yan i támub, yan i epchal baliyámej ti wikʼaxteʼ, ani talchik ma wéʼ kin kʼibaʼ in ejatal kom in kʼakʼnál a Jehová. In léʼchik kin áynanchij kin kʼakʼnaʼ a Jehová, antsanáʼ jantʼiniʼ in tʼajaʼ an ox i kwitól axi báliyat ban horno (ka ajiy Daniel 3:28).

19. ¿Jantʼoj neʼets kin tʼajchij ti kwéntaj a Jehová in tʼojnálil ani jantʼoj kwaʼal ki tʼajaʼ?

¹⁹ A David in exlálak abal jawaʼ más exbadh játs ki áynanchij ki kʼakʼnaʼ a Jehová ani ku kʼwajiy putudh kʼal Jajáʼ. Jajáʼ in dhuchaʼ: «A Jehová neʼets kin boliy an atiklábchik. Ka tʼajaʼ ti kwéntaj jawaʼ u tʼajál ani ti kin boliy» (Sal. 7:8). Jayej in uluw: «Ti kin tólmiy abal etsʼey ku tʼajaʼ jawaʼ tekedh ani abal tu tʼojonchij expidh Tatáʼ» (Sal. 25:21). Abal ku kʼwajiy kulbél in yéjenchal ki kʼakʼnaʼ expidh a Jehová ani yab ki kʼibchij, belits max i tametnál i kʼibataláb. Antsanáʼ neʼets ki atsʼaʼ ejtíl axéʼ xi inik axi in dhuchaʼ axéʼ xi kaw: «In atsʼálchik lej kulbél jitaʼchik expidh in kʼakʼnál a Jehová […], ani in belkál jawaʼ Jajáʼ in ulal» (Sal. 119:1, nota).