À Pụrụ Ịtụkwasị Akwụkwọ A Obi?

“M na-ahụ akara ndị e ji n’aka nke ịbụ eziokwu n’ime Bible karịa n’akụkọ ihe mere eme ọ bụla nke ụwa.”—Sir Isaac Newton, ọkà mmụta sayensị a ma ama bụ́ onye England.¹

À PỤRỤ ịtụkwasị akwụkwọ a—Bible—obi? Ọ̀ na-ezo aka n’ebe ndị dịrị ndụ n’ezie nọ, n’ebe ala ndị dịrị adị n’ezie, na ihe ndị mere eme n’ezie dị? Ọ bụrụ otú ahụ, e kwesịrị inwe ihe àmà na ọ bụ ndị na-elezi anya, na-ekwu eziokwu dere ya. E nwere ihe nnwapụta. A chọtawo ihe dị ukwuu n’ime ya n’ebe e liri ha n’ime ala, e nwekwara ọbụna ihe ka ukwuu n’ime akwụkwọ ahụ n’onwe ya.

Igwupụta Ihe Àmà Ahụ

Nchọpụta nke ihe mgbe ochie ndị e liri n’ala ndị dị na Bible akwadowo izi ezi nke akụkọ na ọdịdị ala nke Bible. Tụlee nanị ụfọdụ ihe àmà ndị ọkà mmụta ihe ochie gwupụtaworo.

Ndị na-agụ Bible maara Devid nke ọma, bụ́ onye ọzụzụ atụrụ ahụ nwere obi ike nke mesịrị ghọọ eze Israel. Aha ya pụtara ugboro 1,138 n’ime Bible, okwu bụ “Ụlọ Devid”—nke na-ezokarị aka n’usoro eze ya—pụtakwara ugboro 25. (1 Samuel 16:13; 20:16) Ma, ruo mgbe na-adịbeghị anya gara aga, e nweghị ihe àmà ọ bụla doro anya e wezụga Bible nke na Devid dịrị adị. Devid ọ̀ bụ nanị onye e chepụtara echepụta?

Na 1993 otu ìgwè ndị ọkà mmụta ihe ochie, nke Prọfesọ Avraham Biran bụ onye ndú ya, mere nchọpụta na-atụ n’anya, bụ́ nke a kọrọ n’akwụkwọ Israel Exploration Journal. N’ebe e nwere mkputamkpu oge ochie a na-akpọ Tel Dan, n’akụkụ ebe ugwu nke Israel, ha kpupere otu nkume basalt. Ihe a kanyere ná nkume ahụ bụ okwu ndị bụ́ “Ụlọ Devid” na “Eze Israel.”² Ihe ahụ e dere, nke dị laa azụ na narị afọ nke itoolu T.O.A., ka a sịrị na ọ bụ akụkụ nke ihe ncheta mmeri ndị Aram—ndị iro Israel bụ́ ndị biri n’akụkụ ọwụwa anyanwụ—guzobere. N’ihi gịnị ka ihe a e dere ji dị oké ịrịba ama?

Na-adabere n’akụkọ Prọfesọ Biran na onye òtù ya, bụ́ Prọfesọ Joseph Naveh nyere, otu isiokwu dị na Biblical Archaeology Review kwuru, sị: “Nke a bụ nke mbụ a chọtaworo aha ahụ bụ́ Devid n’ihe odide oge ochie na-abụghị Bible.”³a Ihe ọzọ kwesịkwara ịrịba ama banyere ihe ahụ e dere. E dere okwu bụ́ “Ụlọ Devid” dị ka otu okwu. Ọkà asụsụ bụ́ Prọfesọ Anson Rainey na-akọwa, sị: “A na-amafekarị ihe nkewa okwu . . . , karịsịa ma ọ bụrụ na njikọta ahụ bụ ezigbo aha a maara nke ọma. ‘Ụlọ Devid’ bụ n’ezie aha ọchịchị na nke ebe dị adị n’etiti narị afọ nke itoolu T.O.A.”⁵ Ya mere ihe àmà na-egosi na Eze Devid na usoro ndị eze ya bụ ndị a maara nke ọma n’ụwa oge gboo.

Nineve—obodo ukwu nke Asiria a kpọrọ aha na Bible—ọ̀ dịrị adị n’ezie? N’oge na-adịbeghị anya dị ka ná mmalite narị afọ nke 19, ụfọdụ ndị nkatọ Bible jụrụ ikwere na ọ dịrị. Ma na 1849, Sir Austen Henry Layard gwupụtara mkpọmkpọ ebe nke obí Eze Senakerib dị na Kuyunjik, ógbè e gosipụtara na ọ bụ akụkụ nke Nineve ochie. E si otú a pịchie ndị nkatọ ahụ ọnụ n’okwu ahụ. Ma mkpọmkpọ ebe ndị a ka nwere akụkọ. N’elu ájá nke otu nkuku e chekwara nke ọma, e nwere ihe ngosi nke mmeri nke obodo e wusiri nnọọ ike, tinyere ndị a dọọrọ n’agha a na-akpụpụta n’ihu eze ahụ wakporo ya. N’elu eze ahụ e nwere ihe a e dere: “Senakerib, eze ụwa, eze Asiria, nọdụrụ n’ocheeze nîmedu wee nyochaa ihe a lụtara n’agha (e wetara) site na Lekish (La-ki-su).”⁶

Ihe ngosi na ihe odide a, nke a pụrụ ikiri n’Ebe Ndebe Ihe Mgbe Ochie na Britain, kwekọrọ n’akụkọ Bible nke mmeri Senakerib meriri obodo Juda bụ́ Lekish, bụ́ nke e dekọrọ ná 2 Ndị Eze 18:13, 14. N’ikwu banyere ịdị ịrịba ama nke nchọpụta ahụ, Layard dere, sị: “Ònye gaara ekwerewo na ọ pụrụ ime eme, tupu e mee nchọpụta ndị a, na n’okpuru mkputamkpu ala na ihe ndị e kpofuru ekpofu nke kara akara ebe Nineve dịrị, na a ga-achọta akụkọ ihe mere eme nke agha ndị a lụrụ n’etiti Hezekaịa [eze Juda] na Senakerib, nke Senakerib n’onwe ya dere kpọmkwem n’oge ha weere ọnọdụ, ma na-emesi ọbụna ihe ndị dịkarịsịrị nta n’ihe ndekọ Bible ike?”⁷

Ndị ọkà mmụta ihe ochie egwupụtawo ọtụtụ ọrụ nkà ochie ndị ọzọ—ite, mkpọmkpọ ụlọ, mbadamba nkume, mkpụrụ ego, ihe odide, ihe ncheta, na okwu ndị a kanyere n’ihe—na-akwado izi ezi nke Bible. Ndị na-egwu ala ekpupewo obodo ndị Kaldea bụ́ Ua, isi obodo azụmahịa na okpukpe bụ́ ebe Abraham biri.⁸ (Jenesis 11:27-31) Ihe Ndekọ Nabonidus, nke e gwupụtara na narị afọ nke 19, na-akọwa ọdịda Babilọn n’aka Saịrọs Onye Ukwu na 539 T.O.A., ihe omume a kọrọ akụkọ ya na Daniel isi nke 5.⁹ Ihe a kanyere n’ihe (nke e chekwara iberibe ya n’Ebe Ndebe Ihe Mgbe Ochie na Britain) nke a chọtara n’ụzọ gabigara otu ogidi na Tesalọnaịka oge ochie nwere aha ndị ọchịchị obodo a kọwara dị ka “politarch,” okwu a na-amaghị n’akwụkwọ ndị Grik oge ochie ma bụrụ nke Luk so dee Bible jiri mee ihe.¹⁰ (Ọrụ 17:6, nkọwa ala ala peji, NW) E si otú a nwapụta izi ezi Luk n’okwu a—dị ka e mewororịị n’ihe ndị ọzọ.—Tụlee Luk 1:3.

Otú ọ dị, ndị ọkà mmụta ihe ochie adịghị ekwekọrịta mgbe nile, ma ya bụrụzie ikwenyere Bible. N’agbanyeghị nke ahụ, Bible nwere n’ime onwe ya ihe àmà dị ike nke na ọ bụ akwụkwọ a pụrụ ịtụkwasị obi.

E Dere Ya n’Ụzọ Ezoghị Ọnụ

Ndị ọkọ akụkọ na-ekwu eziokwu ga-edekọ ọ bụghị nanị mmeri ha meriri (dị ka ihe e dere banyere mmeri Senakerib meriri Lekish) kamakwa mmeri e meriri ha, ọ bụghị nanị ihe ịga nke ọma kamakwa ọdịda, ọ bụghị nanị ike kamakwa adịghị ike. Akụkọ ihe mere eme ole na ole ndị nke ụwa na-egosipụta ikwu eziokwu dị otú ahụ.

Banyere ndị ọkọ akụkọ Asiria, Daniel D. Luckenbill na-akọwa, sị: “Ọtụtụ mgbe ọ na-edo anya na nganga ndị eze na-achọ ka a gwagbuo izi ezi nke akụkọ ihe mere eme.”¹¹ Iji maa atụ “nganga ndị eze” dị otú ahụ, ihe ndekọ Eze Ashurnasirpal nke Asiria na-etu ọnụ, sị: “Adị m ngala, abụ m oké mmadụ, e buliri m elu, abụ m onye ukwu, a na-asọpụrụ m, adị m ebube, abụ m onye kasị pụta ìhè, adị m ike, enwere m ume, enwere m obi ike ka ọdụm, abụkwa m onye mmeri!”¹² Ị̀ ga-anakwere ihe nile ị gụrụ n’ihe ndekọ dị otú a dị ka akụkọ ihe mere eme nke ziri ezi?

N’ụzọ dị iche, ndị dere Bible gosipụtara ezoghị ọnụ na-eme ka obi ruo ala. Mosis, onye ndú Israel, kọrọ hoo haa emezighị emezi nke nwanne ya nwoke, bụ́ Erọn, nke nwanne ya nwanyị bụ́ Miriam, nke ụmụ nwanne ya bụ́ Nedab na Abaịhu, na nke ndị ya, nakwa mmejọ ndị nke ya. (Ọpụpụ 14:11, 12; 32:1-6; Levitikọs 10:1, 2; Ọnụ Ọgụgụ 12:1-3; 20:9-12; 27:12-14) E kpuchighị ajọ mmejọ ndị nke Eze Devid kama e deturu ha—meekwa otú ahụ mgbe Devid ka na-achị dị ka eze. (2 Samuel, isi nke 11 na 24) Matiu, onye dere akwụkwọ na-aza aha ya, na-akọ otú ndị ozi ahụ (nke ọ bụ otu n’ime ha) si see okwu banyere ịdị mkpa onwe onye ha na otú ha si gbahapụ Jisọs n’abalị e jidere ya. (Matiu 20:20-24; 26:56) Ndị dere akwụkwọ ozi ndị nke Akwụkwọ Nsọ Grik nke Ndị Kraịst nabatara n’ezoghị ihe ọ bụla nsogbu, gụnyere mmekọahụ rụrụ arụ na nkewa, ndị dị n’ọgbakọ ụfọdụ nke ndị Kraịst oge mbụ. Ha ezoghịkwa ọnụ n’ikwu banyere nsogbu ndị ahụ.—1 Ndị Kọrint 1:10-13; 5:1-13.

Ịgbape ọnụ kọọ ihe n’ezoghị ọnụ otú ahụ na-egosi ezi nchegbu maka eziokwu. Ebe ndị dere Bible dị njikere ịkọ ihe ndị na-ekwesịghị ịja mma banyere ndị ha hụrụ n’anya, ndị nke ha, na ọbụna ha onwe ha, ọ̀ bụ na e nweghị ezi ihe mere a ga-eji tụkwasị ihe ha dere obi?

Izi Ezi n’Ihe E Dere

Mgbe a na-ekpe ikpe, a pụrụ ịchọpụta mgbe mgbe izi ezi nke akaebe onye àmà ná ndabere nke ụmụ irighiri ihe mere. Nkwekọrịta n’ụmụ irighiri ihe pụrụ ịnwapụta akaebe ahụ dị ka nke ziri ezi na nke eziokwu, ebe ajọ enweghị nkwekọ pụrụ ikpughe ya dị ka nkata a kpara akpa. N’aka nke ọzọ, akụkọ dị n’usoro gabiga ókè—nke a haziri mkpụrụ ihe ọ bụla a kọrọ nke ọma—pụkwara ikpughe na ọ bụ akaebe ụgha.

Olee ọnọdụ “akaebe” nke ndị dere Bible n’akụkụ nke a? Ndị deturu Bible gosipụtara nkwenyekọ dị ịrịba ama. E nwere ezi nkwekọ ọbụna banyere ụmụ irighiri ihe. Otú ọ dị, a kpachaghị anya hazie nkwekọ ahụ, na-akpali inyowe enyo ma a kpara ya akpa. O doro anya na e bughị ụzọ kpaa nkata ihe ndabakọ ndị ahụ, ndị ahụ dere ha na-ekwekọkarị n’amaghị ụma. Tụlee ihe atụ ụfọdụ.

Matiu so dee Bible dere, sị: “Mgbe Jisọs batasịrị n’ụlọ Pita, O wee hụ nne nwunye ya ka ọ tọgbọrọ n’ahụ ọkụ.” (Matiu 8:14, ọ bụ anyị dere okwu ụfọdụ n’ụdị dị iche.) N’ebe a Matiu kwuru ihe na-akpali mmasị ọ bụ ezie na ọ dịghị mkpa: Pita lụrụ nwanyị. Ihe nta a bụ nke Pọl kwadoro, bụ́ onye dere, sị: “Ọ̀ bụ na mụ erughị eru ịdị na-akpọgharị onye Kraịst bụ́ nwunye, dị ka ndị ozi ndị ọzọ na . . . Sifas?”b (1 Ndị Kọrint 9:5, The New English Bible) Okwu gbara ya gburugburu na-egosi na Pọl na-agbachitere onwe ya megide nkatọ na-ekwesịghị ekwesị. (1 Ndị Kọrint 9:1-4) N’ụzọ doro anya, Pọl ewebataghị ihe nta a—Pita ịlụ nwanyị—iji kwado izi ezi nke akụkọ Matiu kama e kwuru ya ná ndaba.

Ndị dere Oziọma anọ ahụ dum—Matiu, Mak, Luk, na Jọn—dekọrọ na n’abalị e jidere Jisọs, otu n’ime ndị na-eso ụzọ ya mịịrị mma agha gbuo ya ohu onye isi nchụàjà, na-ebepụ ntị nwoke ahụ. Nanị Oziọma Jọn kọrọ otu ntakịrị ihe yiri ihe na-adịghị mkpa: “Aha ohu ahụ bụ Malkọs.” (Jọn 18:10, 26) N’ihi gịnị ka nanị Jọn ji nye aha nwoke ahụ? N’amaokwu ole na ole n’ihu akụkọ ahụ kwuru otu ihe nta a na-ekwughị n’ebe ọ bụla ọzọ: “Onye isi nchụàjà maara” Jọn. Ezinụlọ onye isi nchụàjà makwaara ya; ndị na-eje ozi makwa ya, ọ makwa ha. (Jọn 18:15, 16) Mgbe ahụ o kwesịrị nnọọ ekwesị na Jọn kpọrọ aha nwoke ahụ e merụrụ ahụ, ebe ndị ọzọ dere Oziọma, ndị na-amaghị nwoke ahụ, na-emeghị otú ahụ.

Mgbe ụfọdụ, a na-ahapụ nkọwa sara mbara n’otu akụkọ ma nye ya n’ebe ndị ọzọ site n’okwu ndị e kwukanyere ekwukanye. Dị ka ihe atụ, akụkọ Matiu banyere ikpe Jisọs n’ihu Sanhedrin ndị Juu na-ekwu na ụfọdụ ndị nọ ebe ahụ ‘pịara Ya ihe, sị, Buoro anyị amụma, Kraịst: ònye bụ onye ahụ nke tiri Gị aka?’ (Matiu 26:67, 68) N’ihi gịnị ka ha ga-eji gwa Jisọs ka o ‘buo amụma’ onye tiri ya aka, mgbe onye tiri ya aka guzo kpọmkwem n’ihu ya? Matiu akọwaghị. Ma abụọ n’ime ndị ọzọ dere Oziọma kwuru ihe a hapụrụ: ndị na-akpagbu Jisọs kpuchiri ya ihu tupu e tie ya aka. (Mak 14:65; Luk 22:64) Matiu kọrọ akụkọ ya n’echegbughị ma e tinyere ihe nile ọ bụla.

Oziọma Jọn kọrọ banyere oge mgbe otu oké ìgwè mmadụ gbakọrọ ịṅa Jisọs ntị ka ọ na-ezi ihe. Dị ka ihe ndekọ ahụ na-ekwu, mgbe Jisọs hụrụ ìgwè mmadụ ahụ, “Ọ sị Filip, Olee ebe anyị ga-azụta ogbe achịcha, ka ndị a wee rie ihe?” (Jọn 6:5, ọ bụ anyị dere okwu ahụ n’ụdị dị iche.) N’etiti ndị nile na-eso ụzọ nọ ebe ahụ, n’ihi gịnị ka Jisọs ji jụọ Filip ebe ha pụrụ ịzụta achịcha? Onye edemede ahụ ekwughị. Ma, n’akụkọ ya na ya bụ otu, Luk kọrọ na ihe ahụ mere weere ọnọdụ na nso Betsaịda, obodo dị n’ụsọ ebe ugwu nke Osimiri Galili, na mbụ kwa n’Oziọma Jọn ọ na-ekwu na “Filip bụ onye Betsaịda.” (Jọn 1:44; Luk 9:10) Ya mere Jisọs n’ezi uche jụrụ onye obodo ya dị nso. Nkwekọ dị n’etiti ụmụ irighiri ihe ndị ahụ dị ịrịba ama, ọ bụ ezie na o doro anya na ọ bụ n’amaghị ụma.

N’ọnọdụ ụfọdụ nhapụ nke ihe ụfọdụ nanị na-agbakwụnye ihe n’ikwu eziokwu nke onye ahụ so dee Bible. Dị ka ihe atụ, onye dere 1 Ndị Eze na-akọ banyere otu oké ụkọ mmiri ozuzo n’Israel. Ọ dị oké njọ nke na eze apụghị inweta mmiri zuru ezu na ahịhịa iji debe ịnyịnya na ịnyịnya ibu ya ndụ. (1 Ndị Eze 17:7; 18:5) Ma, otu ihe ndekọ ahụ kọrọ na Elaịja onye amụma nyere iwu ka e kutere ya mmiri zuru ezu n’Ugwu Kamel (iji mee ihe n’ịchụ àjà) iji wụjuo olulu obosara ya ruru ihe dị ka ma eleghị anya square mita 1,000. (1 Ndị Eze 18:33-35) N’oge ụkọ mmiri ozuzo ahụ, olee ebe mmiri nile ahụ si bịa? Onye dere 1 Ndị Eze enyeghị onwe ya nsogbu ịkọwawa. Otú ọ dị, onye ọ bụla bi n’Israel maara na Kamel dị n’ụsọ Osimiri Mediterranean, dị ka okwu e kwuru ná ndaba mgbe e mesịrị n’akụkọ ahụ na-egosi. (1 Ndị Eze 18:43) N’ihi ya, ọ ga-adịworị mfe inweta mmiri oké osimiri. A sị na akwụkwọ a na-enyezu nnọọ nkọwa bụ nanị akụkọ e chepụtara echepụta nke e mere ka o yie eziokwu, n’ihi gịnị ka onye dere ya, onye n’ọnọdụ ahụ ga-abụ onye ụgha dị akọ, ga-eji hapụ ihe a yiri ihe isi ike n’ihe odide ahụ?

Ya mere à pụrụ ịtụkwasị Bible obi? Ndị ọkà mmụta ihe ochie egwupụtawo ihe zuru ezu iji nwapụta na Bible na-ezo aka n’ebe ndị dịrị ndụ n’ezie nọ, n’ebe obodo ndị dịrị adị n’ezie dị, na n’ebe ihe ndị mere eme n’ezie dị. Ma, ihe dị ike ọbụna karị bụ ihe àmà a na-achọta n’ime Bible n’onwe ya. Ndị dere ihe n’ezoghị ọnụ emeghịrị onye ọ bụla ebere—ọbụnadị onwe ha—n’idekọ kpọmkwem ihe ndị merenụ. Nkwenyekọ dị n’ime nke ihe ndị e dere, gụnyere ndabakọ a na-ebughị ụzọ mee ndokwa ya, na-enye “akaebe” ahụ akara doro anya nke eziokwu. N’inwe “akara ndị e ji n’aka nke ịbụ eziokwu,” Bible bụ, n’ezie, akwụkwọ ị pụrụ ịtụkwasị obi.

Akwụkwọ A Ọ̀ Na-ekwekọ na Sayensị?

Okpukpe elebeghị sayensị anya mgbe nile dị ka enyi ya. N’ọtụtụ narị afọ ndị gara aga ụfọdụ ndị ọkà mmụta okpukpe guzogidere nchọpụta sayensị mgbe ọ dị ha ka ndị a hà na-etinye nkọwa ha na-enye Bible n’ọnọdụ ọjọọ. Ma sayensị ọ̀ bụ n’ezie onye iro Bible?

A SỊ na ndị dere Bible kwadoro echiche sayensị ndị a kasị na-anakwere n’oge ha, ihe ọ ga-arụpụta ga-abụ akwụkwọ na-ezitụghị ezi na nkà mmụta sayensị. Ma ndị dere ya akwaliteghị nghọtahie dịgasị otú ahụ na-ekwekọghị na sayensị. N’ụzọ megidere ya, ha deturu ọtụtụ okwu ọ na-abụghị nanị na ha ziri ezi ná nkà mmụta sayensị kamakwa ha megidere kpọmkwem echiche ndị a nakweere n’oge ahụ.

Gịnị Bụ Ọdịdị nke Ụwa?

Ajụjụ ahụ akpaliwo mmasị ụmụ mmadụ ruo ọtụtụ puku afọ. Echiche ọha mmadụ n’oge ochie bụ na ụwa dị mbadamba. Ndị Babilọn, dị ka ihe atụ, kwere na eluigwe na ala bụ igbe ma ọ bụ ọnụ ụlọ nke nwere ụwa dị ka ala ya. Ndị nchụàjà Veda nke India chere na ụwa dị mbadamba nakwa nanị otu akụkụ ya ka mmadụ bi. Otu ebo oge ochie n’Esia lere ụwa anya dị ka agadaga efere tii.

Eri oge n’ihe dị ka na narị afọ nke isii T.O.A., ọkà ihe ọmụma bụ́ onye Gris bụ́ Pythagoras chepụtara na ebe ọnwa na anyanwụ dị okirikiri, ụwa aghaghị ịdịkwa okirikiri. Aristotle (narị afọ nke anọ T.O.A.) mesịrị kwenye, na-akọwa na anyanwụ ikpuchi ìhè ọnwa na-anwapụta ịdị okirikiri nke ụwa. Onyinyo ụwa n’elu ọnwa na-agba ngọ.

Otú ọ dị, echiche nke ụwa dị mbadamba (na-enwe nanị ebe elu ya dị ka ebe mmadụ bi) apụghị n’anya kpam kpam. Ụfọdụ apụghị ịnakwere ihe o doro anya na ụwa dị gburugburu ga-apụta—nchepụta antipode.a Lactantius, onye Kraịst bụ́ onye nkwado okwukwe nke narị afọ nke anọ O.A., kwara echiche ahụ kpọmkwem emo. Ọ tụgharịrị uche, sị: “Ọ̀ dị onye na-enweghị uche ruo n’ókè nke ikwere na e nwere ndị ikom nzọli ụkwụ ha ka isi ha elu? . . . na ihe ọkụkụ na osisi na-etola ala? na mmiri ozuzo, na snow, na akụ̀ mmiri igwe na-ezola elu?”²

Nchepụta nke antipode gbara ndị ọkà mmụta okpukpe ole na ole gharịị. Nchepụta ụfọdụ kwuru na ọ bụrụ na e nwere ndị bi n’antipode, ha apụghị inwe njikọ ọ bụla pụrụ ikwe omume n’ebe ndị a maara dị ka mmadụ nọ n’ihi na oké osimiri sara mbara nke na a gaghị agafeli ya ma ọ bụ n’ihi na ógbè oké anwụ a na-apụghị ịgafeli agafe gbara ebe ụwa kewara abụọ gburugburu. Mgbe ahụ olee ebe ndị bi n’antipode si bịa? N’ijuanya, ụfọdụ ndị ọkà mmụta okpukpe họọrọ ikwere na a pụghị inwe ndị ọ bụla bi n’antipode, ma ọ bụ ọbụna, dị ka Lactantius rụrụ ụka, na ụwa apụghịdị ịdị okirikiri!

Ka o sina dị, nchepụta nke ụwa dị gburugburu dịgidere, e mesịakwa nakweere ya ebe nile. Otú ọ dị, ọ bụ nanị mgbe ọgbọ mbara igwe malitere na narị afọ nke 20 ka o kweworo ụmụ mmadụ omume ịgatetụ aka ná mbara igwe iji nwapụta site n’iji anya ha kirie na ụwa dị gburugburu.b

Ebeekwa ka Bible guzo n’okwu a? Na narị afọ nke asatọ T.O.A., mgbe echiche na-ewunụ bụ na ụwa dị mbadamba, ọtụtụ narị afọ tupu ndị ọkà ihe ọmụma Gris echepụta na o nwere ike ịbụ na ụwa dị okirikiri, na ọtụtụ puku afọ tupu ụmụ mmadụ ahụ ụwa dị ka ihe dị okirikiri site na mbara igwe, onye amụma Hibru bụ́ Aịsaịa ji ụzọ dị mfe dị ịrịba ama kwuo, sị: “Ọ bụ Onye ahụ Nke na-anọdụ n’elu gburugburu ụwa.” (Aịsaịa 40:22, ọ bụ anyị dere okwu ahụ n’ụdị dị iche.) A pụkwara ịsụgharị okwu Hibru ahụ bụ́ chugh, nke a sụgharịrị “gburugburu” n’ebe a, “okirikiri.”³ Nsụgharị Bible ndị ọzọ na-agụ sị, “okirikiri ụwa” (Douay Version) na “ụwa dị gburugburu.”—Moffatt.c

Aịsaịa so dee Bible zeere akụkọ ọdịbendị na-emeghị eme ndị na-ewu ewu banyere ụwa. Kama ha, o deturu okwu nke ọganihu nile nke nchọpụta sayensị na-amaghị aka.

Gịnị Na-ejigide Ụwa?

N’oge ochie, ajụjụ ndị ọzọ banyere ụwa juru ụmụ mmadụ anya: Gịnị ka ụwa nọkwasịrị n’elu ya? Gịnị na-ejigide anyanwụ, ọnwa, na kpakpando? Ha amaghị ihe ọ bụla banyere iwu ike ndọda metụtara ihe nile, nke Isaac Newton chepụtara ma bipụta na 1687. Echiche nke na ihe ndị dị n’igwe ko, n’ezie, ná mbara tọgbọ chakoo n’enweghị ebe ha kokwasị bụ nke ha na-amaghị. N’ihi ya, nkọwa ha na-atụkarị aro na e nwerịrị ihe ndị jigidere ụwa na ihe ndị ọzọ n’igwe n’elu.

Dị ka ihe atụ, otu nchepụta oge ochie, ikekwe nke ndị biri n’otu àgwàetiti malitere, bụ na mmiri gbara ụwa gburugburu, na ọ na-esekwa n’elu mmiri ndị a. Ndị Hindu chepụtara na ụwa nwere ọtụtụ ntọala, otu n’elu ibe ya. O guzo n’elu enyi anọ, enyi ndị ahụ guzo n’elu agadaga mbe, mbe ahụ guzo n’elu agwọ gbara agba, agwọ ahụ kekọrọ ekekọ na-esekwa n’elu mmiri ahụ dị ebe nile. Empedocles, onye Gris bụ ọkà ihe ọmụma na narị afọ nke ise T.O.A., kwere na ụwa guzo n’elu ajọ ifufe nakwa na ọ bụ ajọ ifufe a na-akpata ngagharị nke ihe ndị dị n’igwe.

Echiche ndị nke Aristotle so ná ndị kasị na-ewu ewu. Ọ bụ ezie na o chepụtara na ụwa dị gburugburu, ọ jụrụ na ọ pụrụ iko na mbara igwe tọgbọ chakoo. N’arụmụka ya bụ́ On the Heavens, mgbe ọ na-agbagha echiche nke na ụwa na-eguzo n’elu mmiri, ọ sịrị: “Ọ bụghị ọdịdị mmiri, nke ọ na-abụ nke ụwa, ịnọ n’etiti mbara: ọ ghaghị inwe ihe o guzoro n’elu ya.”⁴ Mgbe ahụ, gịnị ka ụwa “guzoro n’elu ya”? Aristotle kụziri na a kwụnyere anyanwụ, ọnwa, na kpakpando n’ihu ihe gburugburu ndị siri ike, ndị na-ahụ ụzọ. Ihe gburugburu kwụnyere n’ime ihe gburugburu, na-enwe ụwa—nke kwụ otu ebe—n’etiti. Ka ihe gburugburu ndị ahụ na-agbagharị n’ime ibe ha, ihe ndị dị n’ime ha—anyanwụ, ọnwa, na mbara ụwa dị iche iche—na-agagharị n’ihu igwe.

Nkọwa Aristotle yiri nke ezi uche. Ọ bụrụ na a kwụnyesighị ihe ndị dị n’igwe ike n’ihe, oleezi otú ha pụrụ isi na-ese n’elu? A nakweere echiche ndị nke Aristotle ahụ a na-asọpụrụ ruo ihe dị ka afọ 2,000. Dị ka The New Encyclopædia Britannica na-ekwu, na narị afọ nke 16 na nke 17 nkụzi ya “arịgowo n’ọkwá ozizi nkwenkwe okpukpe” n’anya chọọchị.⁵

Site ná nchepụta nke ígwè e ji ahụ ihe dị anya, ndị nnyocha mbara igwe malitere ịgbagha nchepụta Aristotle. Ma, azịza ya erughị ha aka ruo mgbe Sir Isaac Newton kọwara na e kowere ụwa mbara igwe nile ná mbara igwe tọgbọ chakoo, na-ejigide ha n’ụzọ okirikiri ha site n’ikike a na-adịghị ahụ anya—ike ndọda. O yiri ihe a na-apụghị ikwere, o sikwaara ụfọdụ n’ime ndị ibe Newton ike ikweta na mbara igwe pụrụ ịbụ ihe dị nkịtị, n’ọ̀tụ̀tụ̀ dị ukwuu ghara inwe ha dị na ya.d⁶

Gịnị ka Bible nwere ikwu n’okwu a? Ihe fọrọ nke nta ka ọ bụrụ afọ 3,500 gara aga, Bible ji ido anya dị ịrịba ama kwuo na ụwa ‘na-ekokwasịkwa n’elu ihe na-abụghị ihe.’ (Job 26:7) Na Hibru mbụ, okwu e nwere maka “ihe na-abụghị ihe” (beli-mahʹ) e jiri mee ihe n’ebe a pụtara n’ụzọ nkịtị “n’enweghị ihe ọ bụla.”⁷ Contemporary English Version jiri okwu ahụ bụ́ “n’elu mbara tọgbọ chakoo” mee ihe.

Mbara ụwa kokwasịrị “n’elu mbara tọgbọ chakoo” abụtụghị ụzọ ihe ka ọnụ ọgụgụ n’ụmụ mmadụ n’ụbọchị ndị ahụ si lee ụwa anya. Ma, n’ikwu ihe a na-amatatụghị n’oge ya, onye ahụ so dee Bible dekọrọ okwu bụ eziokwu n’ụzọ sayensị si ele ihe anya.

Bible na Sayensị Ọgwụ na Ahụ Ike—Hà Na-ekwekọ?

Sayensị ọgwụ na ahụ ike nke ọgbara ọhụrụ akụziworo anyị ihe dị ukwuu banyere mgbasa na mgbochi ọrịa. Ọganihu mmụta ọgwụ na narị afọ nke 19 dubara n’iwebata mgbochi nje ná nkà mmụta ọgwụ—ịdị ọcha iji belata mbute ọrịa. Ihe ọ rụpụtara dị egwu. E nwere mbelata dị ịrịba ama ná mbute ọrịa na ọnwụ nnwụchu.

Otú ọ dị, ndị dibịa oge ochie aghọtachaghị ụzọ ọrịa si agbasa, nke ha na-amata ịdị mkpa nke ịdị ọcha n’igbochi ọrịa. Ka a sịkwa ihe mere ọtụtụ n’ime ụzọ ha si agwọ ọrịa ga-eji yie nke ndị ime ọhịa ma e jiri ya tụnyere nke ọgbara ọhụrụ.

Otu n’ime akwụkwọ ọgwụ na ahụ ike kasị ochie bụ Ebers Papyrus, nchịkọta nke ihe ọmụma ọgwụ na ahụ ike ndị Ijipt, dị kemgbe 1550 T.O.A. Akwụkwọ a nwere ihe dị ka ọgwụ 700 maka ihe otiti dị iche iche “na-amalite n’arụ agụ iyi ruo n’ihe mgbu nke mbọ ụkwụ.”⁸ Akwụkwọ The International Standard Bible Encyclopaedia na-ekwu, sị: “Ihe ọmụma ọgwụ na ahụ ike nke ndị dibịa a dabeere nanị n’ihe anya na-ahụ, bụrụ nke majik karịsịa na nke na-ekwekọghị ma ọlị na sayensị.”⁹ Ihe ka ukwuu n’usoro ọgwụgwọ ha adịghị irè ma ọlị, ma ụfọdụ n’ime ha dị oké ize ndụ. Maka ịgwọ ọnyá, otu n’ime usoro ọgwụgwọ ndị e nwere na-atụ aro ka e tee ya ngwakọta e ji nsị mmadụ na ihe ndị ọzọ mee.”¹⁰

E dere ihe odide a nke ọgwụ ndị Ijipt n’ihe dị ka n’otu oge ahụ e dere akwụkwọ ndị mbụ nke Bible, nke gụnyere Iwu Mosis. Mosis, onye a mụrụ na 1593 T.O.A., tolitere n’Ijipt. (Ọpụpụ 2:1-10) Dị ka onye so n’ezinụlọ Fero, ‘e ziri ya ihe n’amamihe nile nke ndị Ijipt.’ (Ọrụ 7:22) Ọ maara “ndị dibịa” Ijipt. (Jenesis 50:1-3) Ihe omume ọgwụ na ahụ ike ha na-adịghị irè ma ọ bụ dị ize ndụ hà metụtara ihe ndị o dere?

Mba. Kama nke ahụ, Iwu Mosis gụnyere iwu nchịkwa ịdị ọcha ndị a na-amatatụghị n’oge ha. Dị ka ihe atụ, otu iwu banyere ọmụma ụlọikwuu ndị agha chọrọ ka a na-eli nsị n’ala ná mpụga ụlọikwuu ahụ. (Deuterọnọmi 23:13) Nke ahụ bụ usoro mgbochi magburu onwe ya. O nyere aka ịhụ na e metọghị mmiri ma nye nchebe pụọ n’ọrịa ọnyụnyụ ọbara ijiji na-ekesa na ọrịa afọ ọsịsa ndị ọzọ ka na-ata isi ọtụtụ nde mmadụ kwa afọ n’ala ebe ọnọdụ ịdị ọcha jọgburu onwe ya.

Iwu Mosis ahụ nwere iwu nchịkwa ịdị ọcha ndị ọzọ chebere Israel megide mgbasa nke ọrịa ndị na-efe efe. A na-ekewapụ onye bu ma ọ bụ onye a na-enyo enyo na o bu ọrịa na-efe efe iche. (Levitikọs 13:1-5) A ga-asa ákwà ma ọ bụ arịa ndị metụrụ anụ nwụụrụ onwe ya (ikekwe site n’ọrịa) tupu iji ya mee ihe ọzọ ma ọ bụ e bibie ya. (Levitikọs 11:27, 28, 32, 33) A na-ewere onye ọ bụla metụrụ ozu aka n’onye na-adịghị ọcha, ọ ga-agbasokwa usoro ime ka a dị ọcha nke gụnyere ịsa ákwà na ahụ ya. N’ime oge ụbọchị asaa ahụ nke adịghị ọcha, ọ gaje izere imetụ ndị ọzọ ahụ.—Ọnụ Ọgụgụ 19:1-13.

Ụkpụrụ ịdị ọcha a na-ekpughe amamihe ndị dibịa nke mba ndị gbara ha gburugburu na-enweghị n’oge ahụ. Ọtụtụ puku afọ tupu sayensị ọgwụ na ahụ ike amụta banyere ụzọ dị iche iche ọrịa si agbasa, Bible nyere usoro mgbochi ndị ezi uche dị na ha dị ka ihe nchebe megide ọrịa. Ọ bụghị ihe ijuanya na Mosis pụrụ ikwu banyere ndị Israel n’ozuzu ha n’oge ya dị ka ndị na-adị ndụ afọ 70 ma ọ bụ 80.e—Abụ Ọma 90:10.

Ị pụrụ ikweta na okwu Bible ndị dị n’elu ziri ezi n’ụzọ sayensị si ele ihe anya. Ma e nwere okwu ndị ọzọ na Bible a na-apụghị ịnwapụta na sayensị. Nke ahụ ò mere ka Bible na sayensị ghara ikwekọ?

Ịnakwere Ihe A Na-apụghị Ịnwapụta

Na a pụghị ịnwapụtali okwu apụtachaghị na ọ bụ ụgha. Ikike mmadụ ịchọpụta ihe àmà zuru ezu na ịkọwa ihe a chọpụtara nke ọma na-akpara ihe nnwapụta sayensị ókè. Ma a pụghị ịnwapụta eziokwu ụfọdụ n’ihi na e chekwaghị ihe àmà ọ bụla, ihe àmà ya edoghị anya ma ọ bụ a chọpụtabeghị ya, ma ọ bụ na ikike na nkà sayensị ezughị ezu iji ruo ná nkwubi okwu a na-apụghị ịgbagha agbagha. Nke a ọ̀ pụrụ ịbụ ihe mere n’ọnọdụ nke okwu Bible ụfọdụ bụ́ ndị na-enweghị ihe àmà a na-ahụ anya kwụụrụ onwe ha?

Dị ka ihe atụ, a pụghị iji sayensị nwapụta—ma ọ bụ gbaghaa—aka Bible na-ezo n’ógbè a na-adịghị ahụ anya nke ndị bụ́ mmụọ bi. A pụrụ ikwu otu ihe ahụ banyere ihe omume ọrụ ebube ndị e kwuru na Bible. Ihe àmà ọdịdị ala doro anya zuru ezu banyere Iju Mmiri ụbọchị Noa nke zuru ụwa ọnụ adịghị iji mee ka afọ ju ụfọdụ ndị. (Jenesis, isi nke 7) Ànyị ga-ekwubirịrị na o meghị? Oge na mgbanwe pụrụ ikpuchi ihe mere eme n’ezie. Ya mere ọ̀ bụ na o kweghị omume na ihe omume ọdịdị ala nke ọtụtụ puku afọ gara aga ehichawo ihe àmà dị ukwuu maka Iju Mmiri ahụ?

Anyị kwere na Bible nwere okwu ndị a na-apụghị ịnwapụta ma ọ bụ gbaghaa site n’ihe àmà ndị a na-ahụ anya. Ma nke ahụ ò kwesịrị iju anyị anya? Bible abụghị akwụkwọ ọgụgụ sayensị. Otú ọ dị, ọ bụ akwụkwọ eziokwu. Anyị atụleworị ihe àmà siri ike na ndị dere ya bụ ndị ikom na-eguzosi ike n’ezi ihe ma na-akwụwa aka ọtọ. Mgbe ha tinyekwara ọnụ n’okwu metụtara sayensị, okwu ha na-ezi ezi ma ghara inwe nchepụta “sayensị” agba ochie ma ọlị bụ́ ndị mesịrị ghọọ akụkọ ọdịbendị na-emeghị eme. Otú a sayensị abụghị onye iro nke Bible ma ọlị. E nwere ihe zuru ezu mere a ga-eji tụlee ihe Bible nwere ikwu site n’uche ghe oghe.