“Asika Pay, Asika Pay, Sika a Dakkel a Siudad”

KADAGITI amin a siudad iti lubong nga agkunkuna a dakkelda, kasla awanen ti maikari a maawagan iti kasta no di dagidiay maibilang a sagrado gapu iti relihion. Ngem ipamatmat dagiti sasao nga “asika pay, asika pay” a ti narelihiusuan a siudad a naawagan a “dakkel” idiay Apocalipsis 18:10 ket nabatad nga awanan iti anamong ti Dios, kas makitatayto. Apay?

Ibaballasiw iti Kinaawan-Ipapatay?

Dagiti sagrado a siudad dagiti Hindu idiay India ket maawagan tīrthas, a kaipapananna ti “pagballasiwan” wenno “mangibaliw.” Adu, kas ti Banaras (maawagan met Benares, Kasi, wenno Varanasi), ket masarakan kadagiti igid dagiti karayan. Ngem maipaulogda, saan a kas iti literal a pagballasiwan, no di ket kas naespirituan a pagballasiwan a maipagarup a mangipalubos kadagiti tattao a sitatalged a mangballasiw kadagiti dandanum ti biag agturong iti nasaysayaat a biag kalpasan ti ipapatay.

Kuna ti maysa nga enciklopedia: “Ti Vārānasi ket maysa kadagiti kadaanan a kankanayon a mapagnaedan a siudad iti lubong . . . , ti damo a nagtaengan dagiti Aryano iti tengnga ti kapanagan ti Ganges.” Daytat’ maysa a narelihiusuan a kabesera idi pay la maikadua a milenio K.K.P. Nupay maysa a siudad dagiti Hindu, agparang met dayta kadagiti historia ti Budismo ken Islam. Kabayatan ti maikanem a siglo K.K.P., bayat a ti Banaras ti kabesera ti Pagarian ti Kasi, inkasaba ni Buddha ti damo a sermonna iti kabangibangna. Nairaman ti Islam idi 1194, idi kinontrol dagiti Muslim ti siudad.

Iti lugarna iti makin-amianan nga India iti karayan Ganges, ti Banaras ket maysa kadagiti pito a kasasantuan a siudad dagiti Hindu a pagilian. Kadagiti keteganna, naituding ti maysa a simboliko a lugar agpaay iti tunggal dios dagiti Hindu ken tunggal maysa kadagiti dadduma a dadakkel a tīrthas. Gapuna, awagan ti The Encyclopedia of Religion ti siudad “a lubong ti sagrado a geograpia ti India.” Kunana pay: “Ti kinabileg ti pannakabalin nga agtaud iti simboliko a panagtataripnong dagiti dios, tīrthas, ken mamasirib iti daytoy maysa a lugar ti namagbalin iti Banaras a kalalatakan a lugar iti panagperegrino idiay India.”

Ti Banaras ket ibilang dagiti Hindu a kasayaatan a lugar a pakatayan. Ti nalatak a grupo dagiti sasao a Kāśyām maranam muktih kaipapananna “Ti ipapatay idiay Kasi ket pannakawayawaya.” Sigun iti tradision, asinoman a matay sadiay ti sursuruan a mismo ni Siva, a maipada iti pannakaawit a “maiballasiw iti layus ti samsāra agingga iti ‘adayo a takdang’ ti kinaawan ipapatay.”a

Kas kadagiti karayan iti sadinoman, agsikkosikko ti Ganges a manglabas kadagiti nararang-ay a siudad, a pakaiyayusan dagiti rugit ken kemikal sadinoman a pagturonganna. Kabayatanna, dagiti napasnek a Hindu, kas idiktar ti narelihiusuan a tradision, inaldaw a mangipalladawda iti mapattapatta a 10,000 a bangkay iti karayan. Ket, dagiti peregrino, a di mangikankano iti sigurado a pannakaakarda iti sakit, umulogda kadagiti agdan iti igid ti karayan tapno makiramanda iti narelihiusuan a panagdigos. Talaga kadi a daytoy ti dalan iti kinaawan-ipapatay?

Kasano Kaagnanayon ti “Agnanayon a Siudad”?

Ti sabali pay a karayan, a nalabit naawagan Albula, gapu iti nadalus a dandanumna, agayus iti tengnga ti narelihiusuan a siudad ti Europa, ti “Agnanayon a Siudad” ti pito a turod. Ti karayan, a nabayagen a napukaw iti kinadalusna, ket pagaammo itan kas ti Tiber. Ket nabayag metten a nadakkelan ti siudad ti pito a turodna. Kaskasdi, “nga awan ti makaartap iti aniaman a siudad idiay Laud iti pammatawid ti napalabas nga adda pay laeng idiay Roma,” kuna ti The New Encyclopædia Britannica.

Paneknekan dagiti pinulpullo a monumento ken historikal a patakder daytoy a pammatawid. Nakaskasdaaw ti kaaddada pay laeng, no usigen ti namin-adun a panangparmek ken panangdadael dagiti Gaul iti siudad​—idi apagtapog ti maikapat a siglo K.K.P. ken idi Kadawyan a Panawen, babaen kadagiti Visigoth idi 410, kadagiti Vandal idi 455, kadagiti Norman idi 1084, kadagiti mercenario a tropa a tinangdanan ni Emperador Charles V nga Ari ti España ken ti Imperio ti Hapsburg idi 1527, kadagiti buyot ni Napoleon idi 1798, ken kadagiti Aleman ken kadagiti Aliado bayat ti Gubat Sangalubongan II.

Nupay ti orihinal a napaderan a siudad ti Roma ti mangbukel laeng iti 4 a porsiento iti intero a kadakkel ti moderno a siudad, dayta ti Roma nga ar-araken ti minilion a turista, gapu ta sadiay ti pakasarakan iti kaaduan a monumento. Ti sabali pay a pakaawisan dagiti turista, nangruna idi rugrugi ti 1993, isu ti eksibision a “Sixtus V ken Roma.” Kas papa idi 1585 agingga iti 1590, nakaaramid ni Sixtus iti agpaut a pakasarsaritaan iti Roma nga isut’ nakaawaganna nga “ama ti moderno a pannakaiplano ti ili.” Iti panangilawlawagna no apay a binalbaliwanna ti Roma, kinuna ti The European: “Umuna, tapno maipaayan ti solido a pundasion ti arkitektura agpaay iti pananganamong ti pannakabalin ti Vatican maibusor iti panangbutbuteng ti Protestantismo. . . . Maikadua, tapno ti siudad ti Roma agbalin, nupay kaskasdi a paglakuan nga ili ti probinsia, a maikari a pagsaadan ti Baro a Jerusalem.”

Kuna ti Siudad ti Vatican, maysa a bassit a naiduma a teritoria ti Roma, nga isu ti “pagsaadan ti Baro a Jerusalem.” Idi 1929, pinirmaan ti Facista a gobierno ti Italia ti Tratado Laterano, a mangbigbig iti kinasoberano ti Siudad ti Vatican. Nanipud idin, naan-anay a nagturayen ti papa iti dayta a siudad iti ehekutibo, legislatibo, ken hudisial a pannakabalin. Adda bukod a koreo ken sistema ti telepono ti Vatican ken ti bukodna a buyot, agraman dagiti de-armas a guardia a rebbengenda ti mangsalaknib iti papa. Ngem ti St. Peter’s Basilica ti kangrunaan a kayat a makita dagiti turista, ti ginasut ti tawennan a kadakkelan a simbaan ti Kakristianuan. Napukaw daytoy a pakabigbigan idi 1989 idi nairingpas ti basilica idiay Yamoussoukro, Côte d’Ivoire.

Kuna ti The New Encyclopœdia Britannica nga “iti unos ti 1,000 a tawen, ti panagbalin nga umili ti Roma kaipapananna ti kaadda dagiti tulbek ti lubong, ti natalged, nadayaw, ken maikanatad a nanam-ay a biag.” Ngem saan a kasta itan! Paneknekan ti kinarinuker ti politika idiay Roma ken ti ikakapuy ti relihion idiay Siudad ti Vatican a dagiti naawagan a kinadayag iti napalabas ket saanen a manayon.

Ti Kasasantuan a Lugar Dagiti Islam

Matmatan ti agmaysa a bilion a Muslim iti intero a lubong ti siudad ti Mecca kas “ti lugar ti nadibinuan, angheliko, propetiko, ken makaay-ayo nga aramid ti tao nanipud idi kanito ti damo a panamarsua.”b Sigun kadagiti Islam, daytat’ lugar a nangrugian ti panamarsua, ti lugar a nangbangonan ni Abraham iti umuna a balay ti panagdaydayaw, ken ti lugar a nangipananna iti kamalalana a ni Agar ken ti anakda a ni Ismael.

Itay nabiit, nalabit idi ag-570 K.P., sadi Mecca, Saudi Arabia, ti nakaipasngayan ni propeta Muhammad. Idi damo sumagmamano laeng ti nangipangag kadagiti sursurona. Ti Mecca ti pagkamangan ti timpuyog ti negosio iti nagbaetan ti India ken Europa, ket nagamak dagiti naimpluensia a negosiantena a dagiti relihiuso a panangbalbaliwna ti mangpakapuy iti ekonomia. Gapu ta napaay a mangipasdek iti impluensiana sadiay, inturong ti propeta ti atensionna idiay Yathrib, a naam-ammo kas Al-Madīnah (Medina), maysa a siudad a 300 kilometro iti umamianan a daya. Ngem idi 630 K.P., isut’ nagsubli idiay Mecca, pinarmekna dayta, ket pinagbalinna a naespirituan a kabesera ti Islam.

Ita, nabaknangen ti Mecca ken maysa a cosmopolitan a siudad, nupay dagiti laeng Muslim ti mabalin nga agnaed sadiay. Kabayatan ti Dhuʼl-Hijja, ti nasantuan a bulan ti panagperegrino, minilion ti agpasiar tapno itungpalda ti narelihiusuan nga annongenda a hajj. Idiay met Mecca, sarungkaran dagiti peregrino ti Sagrado a Moske, a maminpito a likmutenda ti maysa a bassit nga altar a masarakan iti tengnga ti awan atepna a paraangan ti moske.

Daytoy nga altar isu ti Kaaba, kuadrado ti sukogna a patakder a kadawyan a naabbungotan iti dakkel a kurtina a nangisit a seda ken naglaon iti sagrado a Nangisit a Bato. Daytoy a bato, a patien dagiti Muslim a naited ken Adan agpaay iti pannakapakawan dagiti basol kalpasan ti pannakapatalawna idiay Eden, ket puraw kano idi. Iti tradision dagiti Muslim, napukaw ti orihinal a Kaaba idi Layus ni Noe, ngem ti Nangisit a Bato ket naitalimeng ket idi agangay, inted ni anghel Gabriel ken Abraham, ket kalpasanna, binangon ni Abraham ti Kaaba sana insubli ti Nangisit a Bato iti umno a lugarna. Iti direksion ti Kaaba​—ti kasasantuan a lugar ditoy daga sigun kadagiti Islam​—ti sirurukbab a pagkararagan dagiti Muslim lima a daras iti kada aldaw.

Duapulo ket uppat a pagserkan ti mangituggod iti paraangan ti Sagrado a Moske, ngem ti kadawyan a pagserkan dagiti peregrino isu ti Pagserkan ti Talna, a masarakan iti makin-amianan a suli. Kaskasdi, saan a kanayon a natalna kabayatan ti hajj. Idi 1987, pinanggep dagiti kritiko nga Islam a kontrolen ti moske. Nagsubli ti urnos kalpasan a napapatay ti 400 a Muslim ken ag-650 a nadangran. Sayang ta nabatad nga awan ti talna iti kasasantuan kadagiti amin nga altar dagiti Islam, ngem maliwliwa dagiti Muslim kadagiti sursuro ti Islam, a kunada nga asinoman ti matay kabayatan ti kaaddana iti hajj ti dagus a makapan idiay langit.

Kaadda ti Nagkadua a Talna?

Ti Jerusalem, a minatmatan dagiti Judio ken agkunkuna a Kristiano kas Nasantuan a Siudad ken dagiti Muslim kas ti maikatlo a kasasantuan a lugar ditoy daga (malaksid iti Mecca ken Medina), kaipapananna “Kaadda ti Nagkadua a Talna.” Manipud 1070 K.K.P., daytat’ kabesera idi ti kadaanan nga Israel, nupay adda daytan ag-900 a tawen a nasapsapa babaen iti nagan a Salem. (Genesis 14:18) Kas maysa nga administratibo a sentro ti nasion, nagsayaat ti puestona, a naisaad iti tengnga dagiti turturod iti kangato nga ag-750 a metro manipud iti patas ti baybay, a mamagbalin iti dayta idi a maysa kadagiti kangatuan a kabesera iti lubong.

Idi maikapat a siglo K.K.P., ti Jerusalem ket inturayan ti Grecia. Idi maikadua a siglo K.K.P., rumangrang-ay idi ti impluensia ti sumaksaknap a pannakabalin ti Roma iti dayta. Kabayatan ti panagturay ni Herodes a Dakkel, bimmaknang ti Jerusalem. Adda pay laeng ti paset ti pader iti paraangan ti templo a binangonna, a pagaammo itan kas ti Makinlaud a (Pagdung-awan a) Pader. Gapu ta inkagumaan dagiti Judio a mawayawayaan manipud iti panagturay dagiti Romano, rinaut dagiti buyot a Romano ti Jerusalem idi Abril 70 K.P. Kurang a lima bulan kalpasanna, narbek ti siudad ken ti templona.

Sigun iti maysa a pammaneknek, namin-37 a daras a naparmek ti Jerusalem. Kaaduanna, nagbanag dayta iti ngangngani intero ken naan-anay a pannakadadaelna. Ngem kanayon nga artapan ti baro a Jerusalem ti daan. Isu nga idi ag-130 K.P., imbilin ni Emperador Hadrian ti pannakabangon ti maysa a baro a siudad, maysa ket napanaganan Aelia Capitolina. Awan Judio a napalubosan a sumrek iti dayta iti gistay dua a siglo. Ket idi umuna a ngalay ti maikapito a siglo K.P., rinaut dagiti Muslim ti siudad ken idi agangay binangonda ti Dome of the Rock iti mismo wenno iti asideg ti dati a templo.

Naipasdek ti moderno nga Estado ti Israel idi 1948, ken idi 1949, nabingay ti Jerusalem iti Israel ken Jordan. Ngem idi 1967, kabayatan ti Innem-nga-Aldaw a Gubat, sinakup dagiti Israelita ti makindaya a kagudua ti Jerusalem. Nanipud idin, pinagbalinda a moderno ti siudad, bayat nga inkagumaanda a salimetmetan ti kinatarnawna iti historia. Idi 1993, ti populasionna ket nasurok a kagudduat’ milion.

Babaen iti tallo a kangrunaan a relihion nga amindat’ mangmatmat iti Jerusalem kas sagrado, no dadduma kumaro ti tension iti relihion. “Kadagiti amin a panagraranget dagiti Judio ken Arabo, ti pakainaigan ti Jerusalem ti kakaruan ken kadawelan,” kuna ti Time. Iti agdama awan unay pammaneknek ti nagkadua a talna nga ikarkari ti nagan a Jerusalem.

“Agbalinto a Walangwalang Dagiti Siudadyo”

Ti siudad a nadakamat idiay Apocalipsis 18:10 isimbolona amin a relihion a makarimon iti Dios. “Asika pay, asika pay, sika a dakkel a siudad, Babilonia sika a nabileg a siudad, agsipud ta iti maysa nga oras dimtengen ti pannakaukommo!” Nabatad, kaipapanan daytoy a madadaelto ti relihion a maikontra ken Jehova a Dios. Agpapan pay kadagiti templona, seremoniana, ken narelihiusuan a ramramitna, awanto ti maipaay dagiti “dadakkel” ita a siudad ti relihion a manayon a pannakaitalimeng inton aldaw ti panangukom ti Dios.

[Dagiti Footnote]

[Ladawan iti panid 24]

Ti sagrado a moske ti Mecca ken ti Kaaba

[Credit Line]

Camerapix

[Ladawan iti panid 25]

Ti Pagdung-awan a Pader ti Judio a Jerusalem ken ti Dome of the Rock dagiti Muslim (kanigid)

[Credit Line]

Garo Nalbandian