Cocos Island—Dagiti Pakasaritaan ti Naikali a Gamengna
Babaen ti koresponsal ti Agriingkayo! idiay Costa Rica
ADDA maysa a puro nga agarup 480 kilometro iti abagatan a laud a kosta ti Costa Rica nga agdindinamag ti sariugmana maipapan iti naikali a gameng. Patien ti dadduma nga imbasar ni Robert Louis Stevenson ti nalatak a librona a Treasure Island kadagiti sarsarita ti gameng dagiti pirata a naikali sadiay.
Dagiti kartograpo ken marino sabasabali ti impanaganda iti puro sipud ti pannakatakkuatna idi maika-16 a siglo. Kadagiti Español ti pagsasaoda a katutubo, ti puro ket pagaammo ita kas Isla del Coco (Puro ti Niog). Ti naganna iti Ingles ket Cocos Island.
Iti nagbaetan ti Costa Rica ken ti Galápagos Islands, adda nalawa a daga iti uneg ti baybay a pagaammo kas ti Cocos Ridge. Ti panagtignay ti bulkan iti daytoy a turod ti nangpataud iti kakaisuna a purona. Daytoy a nabato a daga ti kakaisuna a kadakkelan a puro iti makindaya a tropikal a Taaw Pacifico a matuduan iti umdas tapno mataginayon ti tropikal a matutudo a kabakiran. Tinawen a matuduan ti puro iti agarup 7,000 milimetro!
Dineskribir ti maika-18 a siglo nga Ingles a dumadaniw a ni Coleridge ti kasasaad ti kadaanan a marino a naaddaan iti “danum, danum, iti sadinoman, nga awan man la sangatedted a mabalin koma nga inumen.” Nupay kasta, kabayatan ti maika-17 ken maika-18 a siglo, dagiti danum ti tamnay iti Cocos Island ti nagserbi kas ubbog iti baybay para kadagiti marino a nakasarak iti puro.
Sariugma ti Nalmeng a Gameng
Idi a ti internasional a komunikasion ken komersio ket agpannuray iti panagbiahe iti taaw, pagam-amkan ti kagimongan ti panagtakaw dagiti nagtagi-armas iti taaw, wenno pirata. Pangta idi dagiti pirata iti padada met la a pirata.
Kalpasan a masamsaman ti bassit nga ili iti kosta wenno maysa a barko, mabingbingay dagiti natakaw a sanikua kadagiti tao ti barko. Isu a tunggal pirata ti agproblema no kasano a masalaknibanna manipud iti panangtakaw dagiti kakaduana iti bingayna a sanikua a dinadarogas ti pannakaalana. Ti mapilina a pamay-an ket panangilemmeng iti gameng iti sekreto a lugar buyogen iti pananginanama a maalananto met la inton agangay. Ti mapa ti gameng, a nayurit iti direksion a matarusan laeng ti mismo a nagaramid, ti nagbalin a tulbek iti panangsapul iti nalmeng a gameng.
Maysa kadagiti sariugma iti Cocos Island salaysayenna a dagiti naballigi a panangraut kadagiti barko ken siudad iti igid ti Kosta ti Pacifico iti Sentral nga America ti nakaigapuan ti panangikarga ti maysa a grupo dagiti pirata iti nagadu a balitok ken alahas. Agsipud ta naruay ti danum a tamnay iti puro ken nasayaat a suplay ti karne (nayam-ammo sadiay ti baboy idi arinunos ti maika-18 a siglo), implano ti kapitan ti barko nga usaren ti Cocos Island kas base dagiti operasionna.
Sigun iti maysa a bersion ti estoria, agmalmalem idi a mabingbingay dagiti samsam. Kaldero idi ti pagrukodan iti balitok. Gapu iti amakda a mapukaw ti kinabaknangda kadagiti naagum a kakaduada, kinaykayat amin dagiti pirata nga ikali ti bingayda a gameng iti nadumaduma a disso iti puro. Babaen ti panangusarda iti tali a mangkalay-at kadagiti derraas iti igid ti kosta ti puro, inasak ti tunggal pirata iti tropikal a kabakiran. Nupay nagtalkan ti sumagmamano a pirata ti memoriada, dadduma ti nagsubli a tugottugotda ti mapa nga isuda laeng ti makatarus, a mangiturong kadakuada iti yan ti gamengda. Nupay kasta, nagbalin a barengbareng amin daytoy a makabannog a panagregget. Agtultuloy ti sariugma a kalpasan a naikalidan dagiti sanikuada, naglayagen dagiti pirata iti barkoda tapno agsawar iti ad-adu pay a kinabaknang. Idi nagtengda ti sumaganad a sangladanda, ti kapitan, a kabutengna ti iyaalsa, naglayag a pimmanaw kalpasan a mapasangladna dagiti maatap a rebelde. Gistay natungpal ti namnamana a mabigbigdanto kas pirata ket iti kasta mabitayda. Ti dina napakpakadaan ket ti abilidad ti dua a kangangatuan ti ranggoda a trepolantena [taona iti barko] a nakikumplot kadagiti autoridad a mangayat a mangtiliw iti kapitan. Nagibaon ti British Navy iti barko iti kasta unay a tarigagay a mangkamat iti barko, ket nagresulta daytoy iti pannakatiliw ken pannakapapatay ti kapitan ken dagiti taona.
Itay napalabas a siglo, daytoy a sariugma ti nangrubrob iti namnama dagiti managbirok iti gameng. Ngem, kas nayilustrar iti sumaganad a salaysay, rumbeng nga agannad dagiti agbirok koma iti gameng sakbay a makipasetda iti ekspedision nga agkali idiay Cocos Island. Dineskribir ti maysa nga artikulo a naipablaak iti The New York Times nga Agosto 14, 1892, ti tarigagay ni Captain August Gisler a mangtakkuat iti gameng a balitok, pirak, ken alahas, nga aggatad iti $60,000,000. Ti panagbirok ni Gisler iti gameng ti gapu nga imputputongna ti bagina manipud iti sibilisasion ken inibturanna ti kakaruan a kasasaad iti daytoy nasulinek a puro. Nakagastos iti $50,000 a bukodna a kuarta ken nasurok a 19 a tawen a nagbirbirok iti gameng. Idi 1908, pinanawan ni Gisler ti Cocos Island, a bangkarote ken napaay nga awan man la ti nasarakanna nga aniaman a gameng agpapan pay ti amin a panagreggetna.
Ti kinapudno nga awan ti natakkuatan ni Gisler a gameng iti puro ti saan a nangupay iti amin. Adda nasurok a 500 nga organisado nga ekspedision iti puro. Sigun kadagiti magun-odan nga impormasion, awan ti nakatakkuat kadagiti kinabaknang a nadakamat iti sariugma.
Dagiti Gameng ti Nakaparsuaan Idiay Cocos Island
Nabiit pay a nakagteng idiay Cocos Island ti sabali a kita ti agbirbirok iti gameng. Dagiti turista nga interesado iti ekolohia agraman dagiti naturalista ken dadduma a sientipiko ti naallukoy iti mulmula ken an-animal ti puro ken ti nagadu a gameng a biag kadagiti nanglawlaw a danum.
Naabbungotan ti puro iti naraber a mula ti tropiko. Agarup 450 a kita ti insekto ken arthropod ti nailasin, nupay mapattapatta nga adda nasurok a 800 a kita ti biag iti puro. Adda 28 a karayan, nga agsikkosikko iti nabato a daga ken agayus kadagiti nakarangranga a rangkis kas nadaeg a dissuor.
Maysa kadagiti 97 a kita ti tumatayab iti puro ket ti white tern. Adda nakakatkatawa a pakabigbiganna a panagtayab iti ngatuen ti ulo dagiti tattao, a kaslattay di mabuteng kadagiti tao a sangaili iti puro. Daytoy a nakaay-ayat a pagannayasan ti nakapanaganan daytoy a tumatayab iti Español a birngas nga espíritu santo, wenno nasantuan nga espiritu, a tumuktukoy iti salaysay ti Biblia maipapan ti panagbautisar idi ni Jesus.—Kitaenyo ti Mateo 3:16.
Iti baba dagiti danum iti aglawlaw ti Cocos Island ket maysa a lubong a napnuan kadagiti gameng ti nakaparsuaan. Karaman kadagiti turista nga interesado iti ekolohia a mangsarsarungkar iti puro ket dagiti scuba diver a masmasdaaw iti nagadu a hammerhead shark. Ti hammerhead ken ti white-tipped shark agkaraapanda kadagitoy a danum ken nakita idan nga aglangoy a pinangen a nagbaetan ti 40 ken 50 ti bilangda. Nasdaaw met dagiti bumabatok iti nakalitlitnaw a danum. Agamangada kadagiti makitada a nagduduma a maris bayat a dagiti tropikal nga ikan agarabda iti kadilian iti algae ken plankton.
Kadawyan a pagpannakkel ti pagilian ti Costa Rica dagiti biolohikal a gamengna. Nabiit pay a 18 a porsiento iti dagana ti masalsalakniban iti parke nasional ken sistema ti panagitalimeng. Idi 1978, naideklara ti Cocos Island a paset dayta a sistema ti parke, a buklen itan ti 56 a masalsalakniban a paset iti pagilian. Idi 1991, dagiti masalsalakniban a lugar ket napalawa tapno mairaman ti 24 kilometro a pangsalaknib iti intero a puro. Karit ti agpatrolia ken mangsalaknib iti biag iti danum manipud iti komersial a panagdaklis. Pagamkan dagiti managitalimeng iti aglawlaw a ti awan restriksionna a panagdaklis ti mangdadael iti sensitibo a sistema ti ekolohia iti lubong iti uneg ti baybay a nanglikmut iti puro.
Agingga ita, agdindinamag pay laeng ti Cocos Island kadagiti sariugmana maipapan kadagiti natured a pirata ken ti naikali a gamengda. Pagpanunoten ken allukoyenna pay laeng dagiti agbirbirok iti gameng iti intero a lubong. Nupay kasta, ti kangrunaan a kinabaknang ti puro adda iti uneg dagiti gamengna iti nakaparsuaan.
[Picture Credit Line iti panid 25]
Dagiti retrato iti panid 25-6: Impaay ni José Pastora, Okeanos
[Dagiti ladawan iti panid 26]
Ti white-tipped shark (1) ken ti hammerhead shark (2, 3) aglangoy a pinangen iti danum iti aglawlaw ti Cocos Island a nagbaetan ti 40 ken 50 ti bilangda