No Apay nga Apektarannatayo ti Musika
TAO laeng ti nagaladan iti musika ken pagsasao. Kasla imposible a panunoten ti maysa a lubong nga awan ti uray maysa kadagitoy. “Agpadpada a kasla sapasap a galad ti tattao ti pagsasao ken ti musika,” kuna ti libro a The Musical Mind. Dagitoy dagiti aspeto a pakasapulantayo iti pannakikomunikar. Isu a kas met iti pagsasao, maikuna a no “agsao” ti musika “agimdeng” dagiti emosiontayo.
Apay ken kasano a makisao ti musika kadagiti emosiontayo? Tapno masungbatan dayta, masapul nga amirisentayo: (1) dagiti elemento iti musika a mismo ken ti pamay-an ti panangtingiting ti utektayo kadagitoy; (2) ti emosional a kababalintayo ken ti kultura a nakapadakkelantayo, a mangimpluensia iti reaksiontayo iti musika; ken (3) ti pagsasao, a mangapektar met iti reaksiontayo.
Dagiti Elemento ti Musika
Dagiti kalidad ti musika masansan a matuktukoyda a kas “dagiti elemento ti musika.” Dagitoy nga elemento iramanna ti tono, wenno timbre (kalidad ti ayug) ti instrumento. Kas pagarigan, nadeskribir ti French horn a “natibong,” wenno naaweng, ket naan-anay a naiduma iti “natinggaw” a trumpeta. Nupay agpada dagitoy a paset ti maymaysa a pamilia wenno grupo dagiti instrumento a mapatokar babaen ti angin, patauden ti tunggal maysa kadagitoy ti makaay-ayo a tono, wenno armonia, a nagduduma ti kapigsana. Daytoy ti mangipaay iti naisangsangayan nga “ayug” ti tunggal instrumento. Dagiti kompositor usarenda dagitoy a kalidad a mangpataud kadagiti partikular nga ayug tapno maibuyog dagiti emosion ti dumdumngeg.
Nalabit maysa kadagiti umuna nga elemento a pamiliar kadatayo ket ti kumpas—nalabit idi addatay pay laeng iti aanakan a dumdumngeg iti bitik ti puso ti inatayo. Naikuna a di mapupuotan a maimpluensiaan ti panagtignaytayo iti kumpas ti musika babaen iti bitik ti pusotayo wenno uray ti panagangestayo. Gapuna, saan ngarud a naiparna a kaykayat ti kaaduan a tattao ti napartak a kumpas ti musika a 70 agingga iti 100 iti tunggal minuto—kapada ti promedio a bitik ti puso ti nasalun-at nga adulto. Daytoy ti ipamatmat ti warnakan a Perceptual and Motor Skills.
Madlaw ti adu a panagduduma a patauden dagitoy nga elemento ti musika no maamiris ti adu nga instrumento ken dagiti ayug ken samiweng a pataudenda. Ti natbag nga ayug ti bassoon iti “second movement” a kumpas ti kanta iti concerto ni Mozart para kadagiti bassoon mabalin nga abbukayenna dagiti nasged nga emosion ken rikna. Mabalin a makaay-ayo unay iti puso ti naliday nga ayug ti shakuhachi a plauta dagiti Hapones. Ti kas man la agpaparaw nga ayug ti tenor a saxophone pagtalinaedenna iti isip ti adu ti samiweng a jazz. Ti maulit-ulit a kumpas ti baho a tuba iti maysa a banda dagiti Aleman gagangay nga abbukayenna dagiti naragsak a rikna. Ti naragsak a tono dagiti biolin nga agtoktokar iti balse nga Strauss maallukoyna ti adu a dumdumngeg nga agtarigagay nga agsala. Mapataud dagita nga epekto agsipud ta ti “musika makisao iti intero a katatao,” sigun ken Clive E. Robbins, iti Nordoff-Robbins Music Therapy Center, idiay New York.
Armonia, Panagsisimparat, ken Samiweng
Ti armonia pataudenna dagiti makaay-ayo nga ayug, idinto ta ti panagsisimparat pataudenna dagiti makauma nga ayug. Ngem ammoyo kadi a dagitoy nga elemento komplimentuanna ti maysa ken maysa iti dadduma a musika? Ti maysa a tokar a kasla agtutunos nalabit addaan iti ad-adu a panagsisimparat ngem iti pagarupem. Ti kanayon a panagkadua ti armonia ken panagsisimparat pataudenna ti agbaliwbaliw, nupay kaaduanna di mailasin a panagtimbeng ti ayug, nga agturpos kadagiti emosiontayo. Daytoy a naalumamay a pannakaibuyog ti emosion ket makapabang-ar, idinto ta makaparurod ti solo a musika nga agsisimparat ken maabbukayna ti di makaay-ayo a rikna—a kas iti panangkarudakid dagiti kuko iti tapi a pagsuratan wenno pisara. Iti kasumbangirna, no ti musika ket maibatay laeng iti armonia, mabalin a makauma dayta.
Ti samiweng isu ti makaay-ayo a pannakaurnos dagiti agsasaganad a “single note.” Sigun iti dadduma nga autoridad, timmaud ti sao iti Griego a sao a meʹlos, a kaipapananna “kanta.” Ti samiweng, sigun kadagiti diksionario ket makaay-ayo a musika, aniaman a makaay-ayo nga ayug.
Nupay kasta, saan laeng a ti panagsasaganad dagiti ayug ti mangipaay iti makaay-ayo a samiweng. Kas pagarigan, ti masansan a dakkel nga interval (nagdumaan ti tono ti dua a nota ti musika) iti nagbabaetan ti agsasaganad a nota pagbalinenna ti samiweng a dramatiko ngem saan a makaay-ayo. Iti kasumbangirna, makaay-ayo ti samiweng dagiti agsasaganad a nota a manmano ti dakkel nga interval-da. Ti nadumaduma a pannakaurnos dagiti nota ken ti interval-da makaipaay iti naliday wenno naragsak a samiweng. Kas met iti armonia, ti samiweng pataudenna ti bukodna a panagtimbeng ti ayug ken panagturpos, a mangapektar kadagiti emosiontayo gapu iti panagpangato ken panagpababa ti tono—kayatna a sawen, no kasano kasinggit ken kabangag ti ayug ti nota.
No mapagtitiponda, amin dagitoy nga elemento pataudenda dagiti nabileg a puersa a mangibuyog wenno mangbang-ar kadagiti emosiontayo. Daytoy ket maigapu iti nadumaduma a pamay-an ti pannakaawat ken panangproseso ti utektayo iti musika.
Musika ken ti Utek
Kunaen ti dadduma a ti pagsasao ken ti lohika ket nangnangruna a trabaho ti makinkannigid a paset ti utek, idinto ta ti musika ket maproseso iti makinkannawan a paset ti utek, a mainaig a nangnangruna kadagiti rikna ken emosion. Agpayso man daytoy wenno saan, nabatad a ti musika allukoyenna ti madagdagus a reaksion kadagiti dumdumngeg. Kastoy ti kunaen ti warnakan a Perceptual and Motor Skills: “Adda giddato ken epektibo a pamay-an ti musika a mangallukoy kadagiti rikna ken emosion. Masapul ti adu a sentensia tapno mayebkas dagiti rikna ken emosion iti maysa a libro . . . , iti musika masansan a mayebkas babaen ti maysa laeng a bansag wenno maysa a chord.”
No maipapan iti impluensia ti panagkita ken ti panagdengngeg ken ti pannakaibuyog kadagitoy, kastoy ti makapainteres a kapaliiwan ti libro a Music and the Mind: “Nasingsinged ti relasion ti panagdengngeg ken ti pannakaabbukay ti emosion ngem ti panagkita ken ti pannakaabbukay ti emosion. . . . Nalabit maasian laeng bassit ti agpalpaliiw no makakita iti nasugatan nga animal wenno naulimek a tao nga agsagsagaba. Ngem apaman a mangrugidan nga agikkis, gagangay a maasian unay ti makakita.”
Musika, Liriko, ken Sika
Kunaen dagiti agkakapanunotan a tattao a ti maysa a tokar agpapada ti epektona kadagiti amin a dumngeg. Nupay kasta, kunaen ti sabali a ti reaksion iti samiweng wenno kanta iparangarangna ti agdama a kasasaad ti panunot ti indibidual wenno ti napalabas a kapadasanna. Nalabit ti maysa a pagarigan iti daytoy ket no makangngeg iti partikular a kanta ti maysa a pimmusay ti ay-ayatenna, nalabit iti lugar a pagdaydayawan. Ti kanta mabalin nga ipalagipna dagiti nakallalagip a kanito ket paglidayenna wenno pagarubosenna pay ti lua ti tao a napanawan. Dadduma a saan a kasta ti kasasaadda mabalin a kantaenda a siraragsak dayta met laeng a kanta.
Usigem met ti naibaga itay a pannakailadawan ti French horn ken ti trumpeta. Mabalin a dika umanamong a ti French horn ket natibong. Para kenka nalabit napigsa wenno naragsak ti ayugna, idinto ta ti trumpeta mabalin a napaspasnek ken naliday. Iti kaunggan ti tunggal maysa kadatayo adda naisangsangayan nga ubbog dagiti rikna a maabbukay ti musika—ngarud, agtignaytayo iti bukodtayo a pamay-an.
Ti musika makatulong a manginaig iti sasao wenno kapanunotan kadagiti emosion. Isu a manmano ti maiparang nga anunsio iti telebision wenno radio a di madanggayan iti musika. Masansan nga awan unay ti kaipapanan dagiti sasao. Nupay kasta, no mausar ti maidanggay a maibagay a musika, ti anunsio abbukayenna ti emosion dagiti dumdumngeg. Talaga nga agpayso a ti panggep ti kaaduan nga anunsio ket mangallukoy iti panaggatang imbes a maigapu iti nainkalintegan a panggep!
Nupay no adda di matarigagayan nga epekto ti anunsio iti bulsa ti publiko, ad-adu nga amang dagiti di makaay-ayo nga epekto ti pannakabalin dagiti liriko ken ti musika. Kuna ti Journal of Youth and Adolescence a babaen kadagiti maulit-ulit a liriko, isuro dagiti agputputar iti kanta kadagiti agtutubo a dida ikankano ti opinion ti sabsabali ket “agtalinaedda a nasukir.” Sigun iti sabali pay a gubuayan, dagiti mensahe nga ipaay dagiti “kontrobersial a liriko ti rap . . . , a nabatbatad pay ngem ti katupagda a heavy metal,” maapektaranda ti emosional a kababalin ti dumdumngeg ken agresulta iti antisosial a kababalin.
Mabalin kadi a lapdan dagiti negatibo a reaksion no denggen laeng ti tao ti musika ket dina ikankano dagiti liriko? Bueno, masapul a bigbigen a kaaduanna, narigat a mangngeg dagiti sasao iti musika a heavy metal ken rap. Kinapudnona, masansan a dagitoy ket dandani di pay maawatan gapu iti nakapigpigsa nga ayug. Ngem, adda man sasao wenno awan, adda latta sadiay ti mensahe iti agbabansag a kumpas ken ti maulit-ulit a samiweng!
Kasano a kasta? Bueno, dadduma kadagiti pauloda ket makailadawanda iti isip. Kasta met, ti kita ti musika a mismo masansan nga isu ti mensahena. Ania ti mensahena? Kastoy ti kuna ti maysa a warnakan dagiti agtutubo: “Kas man la iladawanna nga ik-ikutam ti autoridad, abilidad a mangibanag, ken seksual a panangparmek.” Kastoy ti kunaen ti sabali: “Dagiti kangrunaan a tema . . . ket nakaro a panagrebelde, kinaranggas, panagdroga, seksual a kinalulok, panangballikug, ken Satanismo.”
Kunaen ti dadduma nga agtutubo a nupay mabalin a pudno daytoy, saan a dakes ti epektona kadakuada. Irasonda a makagunggona dagita a musika agsipud ta tulonganna ida a ‘makabigbig iti kabaelanda’ kas indibidual. Pudno kadi? Kuna ti Journal of Youth and Adolescence: “Ti rurod, dagiti tema a bumusor, ken ti autoridad ti dadduma nga agtutubo a lallaki a kameng dagiti grupo ti heavy metal ti mabalin a pagay-ayat a nangnangruna dagiti nababa ti markada nga agtutubo a lallaki kalpasan ti nagmalem a panangibturda iti maibagbaga kadakuada idiay eskuelaan a saanda a makaragpat.” Kalpasanna kunana pay: “Ti pagdaksanna wenno problema ket ti panangbirok dagiti agtutubo iti nataltalged ken pudpudno a kasasaadda ramanenna ti panangusarda iti pamay-an a pangyebkasanda nga us-usaren ti kaaduan. Imbes a sapulenda dagiti pudpudno a naisangsangayan a kapadasan iti panagsolsoloda, gun-oden dagiti agtutubo ti napartuaten a nalatak a kapanunotan nga ipapaay ti industria ti komersio.” Iti sabali a pannao, adda mangibagbaga no ania ti panunoten dagitoy nga agtutubo ken no kasano ti panagriknada.
Usigentayo dagiti konsierto ti rock. Ania ti epektoda kadagiti bunggoy a tumabuno kadagitoy? Sumungbat ti libro a Music and the Mind: “Awan duadua a babaen ti panangabbukay iti emosion ti bunggoy ken ti panangsigurado nga agdadanggay a sumken dagita nga emosion imbes a sinaggaysa, sibibileg nga ikkaten ti musika ti kinamanakem, ket situtulok a sumurot lattan kadagiti rikna iti dayta a kanito, nga isu ti nakapegpeggad a kasasaad ti kababalin ti bunggoy.” Dagiti sumagmamano nga eksena ti di makontrol nga impluensia kadagiti konsierto ti rock paneknekanda ti kinapudno dagita a sasao.
Isu a tapno maliklikantayo ti pannakarugit ti isip ken ti pusotayo, masapul a napilitayo unay iti musika a denggentayo. Kasanotay a maaramidan dayta? Ti maudi nga artikulotayo ti mangsungbat kadagitoy a saludsod.
[Ladawan iti panid 7]
Ti musika masansan nga abbukayenna ti tarigagay dagiti dumdumngeg nga agsala