Dagiti “Labyrinth” ken “Maze”​—Apay a Makapainteres Unay?

Babaen ti koresponsal ti Agriingkayo! idiay Britania

Nupay mabalin a pagsinnukaten ti sasao a “labyrinth” ken “maze,” talaga nga agduma ti estrukturada. Komplikado ti dalan ti labyrinth nga agturong iti tengngana. Iti kasumbangirna, ti maze ket mabalin nga addaan kadagiti lansangan a sarado ti pungtoda, ket ti umiso a dalan, no mabirokan, ket gagangay nga agturong iti uneg ti maze, a rummuar iti sabali a dalan.

Dagiti labyrinth ken maze ket agpadpada a mangpadanag, mangriro, wenno mangupay kadagidiay sumrek iti dayta. Ngem dagiti nagkauna a labyrinth ket nainaig met kadagiti inaanito a sarsarita. Apay ngarud a dagiti nagbangon iti simbaan wenno kapilia ti Kakristianuan ket nagaramidda iti labyrinth kadagiti imbangonda a pasdek? Makapainteres unay ti sungbat.

ANIA ti nakaskasdaaw unay nga imbangon dagiti nagkauna nga Egipcio? Sigun iti sumagmamano a mannurat, saan a dagiti piramid, kas iti ipagarup ti kaaduan, no di ket ti nagdakkel a Labyrinth-da. Naibangon dayta iti asideg ti Lake Moeris, a pagaammo itan kas ti Lake Qarun, a lauden ti Nile River ken 80 a kilometro iti abagatan ti moderno a siudad ti Cairo.

Kastoy ti insurat ni Herodotus, maysa a Griego a historiador idi maikalima a siglo K.K.P.: “Pinasiarko daytoy a lugar [ti Labyrinth] ket nakitak nga awan ti sao a makailadawan iti dayta; ta no mapagmaymaysa la koma ti amin a pader ken dadduma pay a nakaskasdaaw nga inaramid dagiti Griego, di maipadis dagitoy, iti man bannog wenno gastos, a naipakat iti daytoy a Labyrinth.” Kinunana pay: “Ti Labyrinth artapanna dagiti piramid.” Uppat a siglo kalpasanna, kinuna ni Strabo, maysa pay a Griego a historiador, a ti Labyrinth ket “maysa a gapuanan a maipadis kadagiti Piramid,” uray no nakaron ti dadaelna idi a panawen.

Ti disso ket pinasiar ti historiador a ni F. Barham Zincke idi 1871, ket nailasin met laengen ti arkeologo a ni Flinders Petrie ti lugar idi 1888. Dagiti laengen rebbek ti Labyrinth ti nabati idi, ket ita, daytat’ manmanon a dakamaten dagiti mangigiya a libro. Ngem adda idi panawen a nagdinamag ti Labyrinth. Ania idi ti buyana, ket apay a naaramid?

Deskripsion ken Panggep

Naaramid ti Labyrinth idi rugrugi ti pakasaritaan ti Egipto, mabalin a sakbay pay a nagnaed dagiti Hebreo idiay Egipto. (Genesis 46:1-27) Naikuna nga addaan iti 3,000 a siled nga agpareho ti pannakabingay dayta a bilang iti dua a kadsaaran​—a ti maysa a kadsaaran ket adda iti uneg ti patas ti daga. Agdagup iti 70,000 a metro kuadrado ti kalawana.

Komplikado ken makatikaw unay dagiti narikut a dalan, paraangan, siled, ken kolonada ti Labyrinth, ta uray la a di mabirokan ti estranghero ti dalanna a sumrek​—wenno rummuar​—no awan giyana. Nagsipnget ti kaaduan a pasetna, ket no malukatan idi ti sumagmamano a ridaw, nakabutbuteng kano ti unida, a kas iti gurruod. Kalpasan a narbek ti Egipto a Pannakabalin ti Lubong, nasamsam ken nausar manen dagiti nadayag a nalabaga a granito nga adigi ti Labyrinth, dagiti nagdadakkel a nakabite a batona, ken dagiti nagsayaat ti pannakalihana nga apug a batona.

Nupay naipadamag a nausar ti Labyrinth kas sentro a pagturayan dagiti ari ti Egipto iti pagarian, ti agpayso a nakausaranna ket nainaig iti relihion. Dayta idi ti templo a pagdatonanda kadagiti amin a didiosen ti Egipto. Awan idi dagiti sangaili a napalubosan a mangkita kadagiti siled iti nababbaba a paset ti Labyrinth, nga agpadpada a nakaitaneman dagiti ari ken dagiti sagrado a buaya.

Ti kinapateg ti Labyrinth sigun kadagiti sarsarita ket ad-adda a maawatan a mainaig kadagiti narelihiosuan a ritual para ken Osiris a didiosen dagiti Egipcio, a patien dagiti Egipcio a nagbalin idi nga ari ti Egipto. Ni Osiris isut’ didiosen dagiti natay, wenno ti didiosen iti lubong dagiti natay.

Mitolohia ken Di Ipapatay

Matulad idi ti pannakaipabuya ti ipapatay ni Osiris iti tinawen a Misterio a Drama dagiti Egipcio. Ti Apis, ti sagrado a baka, ket mapapatay iti seremonial a wagas a kas sandi ni Osiris kabayatan ti nakaro a panagdung-aw ken panagsangit. Daytoy a panagsangit ket agbalin a panagrag-o no ti mangidadaulo a padi ipakaammonan kadagiti tattao ti naimbag a damag a napagungaren ni Osiris. Kadagiti Egipcio, dagitoy a misterioso a pasamak ti nakaipamaysaan ti namnamada iti biag. Patienda a tunggal tao, saan laeng a ti ari, ket maipada ken Osiris no matay.

Kastoy ti kinuna ti libro a The Labyrinth nga inedit ni Propesor S. H. Hooke: “Idiay Egipto, ipasimudaag ti sarsarita idi un-unana maipapan ken Osiris ti kaadda dagiti puersa a namagpeggad iti biag ti ari-didiosen, ditoy daga ken iti sabali a biag.” Ti Labyrinth, nga addaan iti makariro a daldalan, ti naipagarup ngarud a mangsalaknib iti didiosen-ari manipud kadagiti kabusorna iti daytoy a biag ken iti sumungad​—uray manipud iti ipapatay a mismo.

Idi agangay, timmibker ti panamati iti di ipapatay ti tao idiay kadaanan nga Egipto ken iti intero a lubong idi un-unana. Kinapudnona, saan laeng a dagiti ari no di ket ti intero a sangatauan ti namati a dagus iti sursuro a di matay ti kararua ti tao a naisuro kadagiti simmaganad a siglo.

Ti Labyrinth Idiay Creta

Ti labyrinth idiay Knossos, iti puro ti Creta, ket nabatad a naibangon sumagmamano a tawen kalpasan a naibangon ti labyrinth sadi Egipto. Nupay saan pay a nailasin ti eksakto nga ayanna, sigun kadagiti rekord, kaaspingna ti nagtuladanda a labyrinth ti Egipto, nupay basbassit nga amang ngem iti dayta.a Mabalin a nainaig ti sao a “labyrinth” iti laʹbrys, a kaipapananna ti dua ti tademna a wasay a mangirepresentar iti dua a sara ti sagrado a baka. Adda napateg a paset daytoy a baka iti panagdayaw dagiti Minoan (taga Creta) a naimpluensiaan unay iti mitolohia.

Ti labyrinth idiay Creta ket nagdinamag iti mitolohia gapu ta adda agnanaed iti dayta a Minotaur​—maysa a mitolohikal a lalaki a baka ti ulona. Sigun iti sariugma, ni Pasiphaë, ti asawa ni Minos nga ari ti Creta, ti nangipasngay iti daytoy a parsua​—isu a ti naganna a Minotaur, kaipapananna ti “Baka ni Minos.” Sigun iti sarsarita, naabak ti siudad ti Atenas iti pannakigubatna iti Creta ket napilitan dagiti umilina a mangidaton iti Minotaur iti 14 nga agtutubo​—7 a babbarito ken 7 a babbalasitang​—kada siam a tawen. Maiserrek dagitoy nga agtutubo iti labyrinth, a sadiay ti pakapukawanda ken pangalun-onan kano ti Minotaur.

Idi agangay, nupay kasta, adda maysa nga agtutubo nga agnagan Theseus a nangsango iti karit ket simrek iti labyrinth tapno patayenna daytoy a sarsarita a burangen. Idi nasarakanna, naipadamag a pinatay ni Theseus ti Minotaur babaen ti kampilanna. Tapno makalibas, tinuntonna dagiti nagnaanna babaen ti panangsurotna iti nabalitokan a sinulid, nga inkabilna iti pagserkan iti labyrinth. Ti sinulid ket inted kenkuana ni Ariadne, ti balasang ni Ari Minos.

Inlawlawag ni Michael Ayrton, a nagaramid iti pattapatta a modelo ti labyrinth idiay Creta: “Nakarikrikut ti biag ti tunggal tao a ti katengngaanna isut’ ayan ti ipapatayna, ken uray pay kalpasan ti ipapatayna, mabalin a lasatenna ti kaudian a maze sakbay a madanonna ti paginggaanna.” Iti daytoy nga anag, ti pannakailasat ti mitolohikal a ni Theseus iti labyrinth inladawanna ti pannakaipasngayna manen, ti pannakailasatna manipud iti ipapatay. Bimmatad manen ti sursuro maipapan iti di ipapatay ti tao.

Grecia ken Roma

Ti padron ti klasikal a labyrinth idiay Creta ket makita kadagiti sensilio a nasarakan idiay Knossos. Di nagbayag, daytoy a padron ket tinulad dagiti Griego ken Romano. Nadakamat ni Pliny ti labyrinth iti Samos, a puro iti Mediteraneo, ken ti maysa pay nga adda iti puro ti Lemnos, nga agdindinamag ti kinapintas ti 150 nga adigina. Dinakamatna pay ti nalabor a tanem ti maysa nga Etruscano nga insurat ni Varro, maysa a mannurat nga immun-una kenkuana, nga addaan kano iti labyrinth iti uneg ti daga.

Ti siudad ti Pompeii, a nadadael gapu iti panagbettak ti Mount Vesuvius idi 79 C.E., ket addaan iti di kumurang a dua a pangdekorasion a labyrinth. Maysa kadagitoy, ti House of the Labyrinth, ket agdindinamag gapu iti karkarna a mosaic a bangketana, a pakakitaan iti pannakailadawan ti pannakiranget ni Theseus iti Minotaur. Impapati ti mannurat a ni Marcel Brion a daytoy ket “maysa a pangngarig ti biag ti tao ken dagiti narikut a panagdaliasat a masapul nga aramiden ti kararua iti daytoy a lubong ken iti sumaganad sakbay a maragpatna ti naparaburan a kasasaad a di ipapatay.”

Idi panawen ti kadaanan a lubong ti Roma, nagay-ayam dagiti ubbing kadagiti padron ti labyrinth a naurnos kadagiti tay-ak wenno bangketa. Kadagitoy nga aldaw iti intero nga Europa, adda nagadu a nabatbati a padron ti mosaic a labyrinth a pannakasuelo dagiti nakabakab a vilia ken dadduma pay a pasdek a kukua dagiti Romano nga umili. Ngem di nagbayag, ad-adayo pay a luglugar ti nagsaknapan dagiti mitolohikal a kapanunotan.

Iti Adu a Pagilian

Ti templo ni Halebid idiay Mysore, India, ket addaan iti paset a nadekorasionan ti ngatuen dagiti diding wenno adigina, a pakairamanan ti maysa a labyrinth. Tangay naibangon idi agarup maika-13 a siglo K.P., iyilustrarna ti maysa a paset iti epiko a Mahabharata.

Patien dagiti Tsino a makapagtayab laeng dagiti dakes nga espiritu iti diretso a linia, isu a nagaramidda kadagiti pagserkan a simple a kita ti labyrinth tapno maabugda dagiti dakes nga espiritu kadagiti pagtaengan ken siudadda.

Idiay Scandinavia, adda nasurok nga 600 a nakabite a labyrinth kadagiti igid ti Baltic Sea. Adu kadagitoy ti inaramid kano dagiti lokal a mangngalap a nagna kadagitoy gapu kadagiti inaanito a pammatida a mangipasigurado nga adu ti makalapanda ken natalged ti panagawidda.

Idiay St. Agnes, a bassit a puro iti abagatan a laud ti baybay ti Cornwall, Inglatera, adda maze a pinabaro ti agay-aywan ti parola idi 1726 iti disso ti maysa nga immun-una a padron.

Ti nangnangruna a paginteresan ti adu isut’ pannakainaig ti labyrinth kadagiti simbaan ti Kakristianuan. Usigem ti sumagmamano a pagarigan.

Dagiti Labyrinth ken Maze iti Kakristianuan

Iti adu a nakaskasdaaw a labyrinth kadagiti narelihiosuan a pasdek ti Kakristianuan, maysa kadagiti kabassitan isut’ naaramid idi maika-15 a siglo a nagtimbukel a kayo a kitikit nga arkos iti ngatuen ti atep ti St. Mary Redcliffe, maysa a simbaan ditoy Bristol, Inglatera. Napintaan dayta iti bimmalitok ken nangisit. Walo laeng a pulgada ti diametrona. Ti Chartres Cathedral idiay Francia ti ayan ti kalatakan a labyrinth. Naaramid dayta idi tawen 1235, nga addaan iti asul ken puraw a bato ken 40 a pulgada ti diametrona.

Ti nalalawa a suelo a maze ket naaramid iti dadduma pay a katedral ken simbaan idiay Francia ken Italia idi edad media, agraman dagiti adda idiay Amiens, Bayeux, Orléans, Ravenna, ken Toulouse. Daydiay adda idiay Reims ket nadadael 200 a tawenen ti napalabas, ket adda makita a Minotaur iti tengnga ti maze ti Mirepoix Cathedral.

Maipapan iti panagbalin dagiti labyrinth a paset dagiti nalalatak a narelihiosuan a pasdek, kastoy ti insurat ti maysa nga autor: “Tinulad ti Nakristianuan nga iglesia idi edad media ti labyrinth dagiti pagano ket imbagayna ti panangusarna babaen ti panangiramanna iti Nakristianuan a simbolismo iti disenio.” Isu a nabatad a nausar dagiti labyrinth kadagiti simbaan ti Kakristianuan tapno mairepresentar ti Nakristianuan a panagbiag a maitunos iti mitolohia nga insuro dagiti nagkauna nga Egipcio.

Nausar met dagiti maze iti simbaan tapno matulad ti panagdaliasat dagiti nakipaset iti krusada sadi Jerusalem. Ti panangdanon iti tengnga isimbolona ti isasangpet sadi Jerusalem ken pannakagun-od ti pannakaisalakan. Para iti dadduma a managdaydayaw, ti maze ket maysa a ruta a pagpenitensiaan a mairingpas babaen ti pannagna a sipaparintumeng tapno mapakawan dagiti basol wenno babaen ti ritualistiko a pannagna a pangsandi iti panagperegrino idiay Nasantuan a Daga.

Dagiti Turf Maze

Dagiti labyrinth a nadisenio iti daga, a pagaammo kas dagiti turf maze, ket naaramid idi maika-12 ken maika-13 a siglo, nangnangruna ditoy Inglatera. Idi agangay, di pagduaduaan nga adu ti nausar a pagaliwaksayan, ngem tangay kaaspingda dagiti labyrinth kadagiti simbaan, adda met narelihiosuan a kinapateg dagitoy para iti dadduma a tattao. Ti kalawaan a turf maze iti lubong, nga impagarup ti dadduma nga autoridad a nasuroken a 800 ti tawenna, ket adda iti publiko a daga nangnangruna iti bario wenno ili ti Saffron Walden, iti probinsia ti Essex. Naidumduma dayta ta adda uppat a dadakkel, a pannakasarikedked iti tunggal sulina. Dandani dua a kilometro ti kaatiddog ti dalanna.

Innaig ni W. H. Matthews ti historikal/mitolohikal nga aspeto, iti panagkunana a dagiti narelihiosuan a maze wenno labyrinth ket “mabalin a maibilang kas simbolo ti pakasulisogan-kinarikut daytoy nailubongan a biag, a mabalin laeng a sitatalged a malasat babaen ti nadiosan nga asi nga isimsimbolo ti sinulid ni Ariadne.”​—Mazes and Labyrinths​—Their History and Development.

Masdaawka kadi a dagiti maze ken labyrinth ket nagbalin a paset ti Kakristianuan, nupay dagiti pagano ti namunganayanda? Maitunos kadi ti Kinakristiano iti an-anito dagiti pagano?

Maitunos iti Nakristianuan a Pammati?

Nupay makakayaw ti pakasaritaan ti labyrinth, dagiti pammati a mainaig iti dayta ket saan a maitunos iti Nakristianuan a pammati. Awan a pulos ti isursuro ti Biblia a naisina ti kararua ti tao ken naiduma iti bagi ken agtultuloy nga agbiag no matay ti tao. Imbes ketdi, isursuro ti Biblia a matay ti kararua ti tao. Kunana: “Ti kararua nga agbasol matayto.”​—Ezequiel 18:4.

Nabileg ti Sao ti Dios a ti Biblia ken kayariganna ti kampilan, “ti kampilan ti espiritu.” Sisisigo nga us-usaren dagiti Kristiano daytoy nga igam tapno maparmekda ti maysa a sibibiag, nabilbileg ngem tao, di makita nga espiritu a parsua ken dagiti sairona, saan a ti sarsarita a Minotaur. (Efeso 6:12, 17) Kas resultana, addaanda iti pammati a di maisin ken iti sigurado a namnama ti pannakaisalakan. Daytoy ti makatulong kadakuada nga agibtur agingga iti panungpalan daytoy agdama a sistema dagiti bambanag tapno makastrekda iti baro a lubong ti kinalinteg​—banag a saan a pulos a maaramidan ti panamati iti mitolohia.​—2 Pedro 3:13.

[Footnote]

[Kahon iti panid 22]

Dagiti Maze a Pagaliwaksayan

Innem a gasut a tawenen ti napalabas, naaramid ti kabbaro a kita ti maze. Awan ti narelihiosuan a kinapategna no di ket nadisenio a pangdekorasion. Di nagbayag, dagiti simple a maze ket nagbalinen a gagangay a buya kadagiti hardin iti intero nga Inglatera. Nagbanaganna, naaramid dagiti maze nga addaan kadagiti mas komplikado a disenio, ket naintaran dagiti desdesda kadagiti mula a boxwood, a mabalin a maarbasan a siuurnos.

Kadagiti kallabes a tawen, makitan iti intero a lubong ti nagadu a moderno, komplikado a disenio ti maze. Dagitoy ket magusgustuan dagiti ubbing man ken natataengan. Nakaay-ayat dagitoy!

[Kahon/Ladawan iti panid 24]

Ti Panangusar ti Kakristianuan iti Labyrinth

Nabiit pay nga inusar ti Westminster Abbey ditoy London daytoy kabburda a lupot a mausar iti altar. Kitaem ti labyrinth iti tengngana a nataraigidan iti “Α” (alfa, “TI UMUNA”) ken “Ω” (omega, “TI MAUDI”). Iti tengnga daytoy a labyrinth a disenio, naisurat ti “SIAK,” a mangirepresentar ken Jehova, ti naindaklan a “SIAK” a nadakamat idiay Exodo 3:14, King James Version. Daytoy ket makapainteres a moderno a pagarigan ti nasinged a pannakainaig ti labyrinth iti relihion kadagitoy nga aldaw.

[Credit Line]

Retrato: David Johnson

[Dagiti ladawan iti panid 21]

Dagiti sensilio idi maikapat ken maikalima a siglo K.K.P. a nasarakan idiay Knossos, Creta. Kitaem ti padron ti labyrinth ken ti ulo ti baka, a mangirepresentar ti Minotaur

[Credit Line]

Copyright British Museum

[Ladawan iti panid 23]

Ti kalawaan a turf maze iti lubong, iti Saffron Walden, Inglatera

[Credit Line]

Courtesy Saffron Walden Tourist Office