Dakdakes Kadi ti Moral Ita Ngem Idi?
NO SALUDSODEM kadagiti historiador, “Nasaysayaat kadi wenno dakdakes ti moral dagiti tattao ita ngem idi?” mabalin a sumungbat ti dadduma a narigat a pagdidiligen ti moral iti nadumaduma a tiempo. Mabalin a patienda a narigat a pagdidiligen ti kasasaad ti tunggal panawen.
Usigem, kas pagarigan, ti itataud dagiti naranggas a krimen idiay Europa nanipud idi maika-16 a siglo. Gagangayen ti panangpapatay 400 a tawenen ti napalabas. Masansan a dagiti tattao a mismo ti agibales, ket gagangayen nga aglalaban ti agkakabagian.
Nupay kasta, insurat da historiador Arne Jarrick ken Johan Söderberg iti libro a Människovärdet och makten (Dayaw ken Pannakabalin ti Tao) a ti panawen a nagbaetan ti 1600 ken 1850 ket “madeskribir a pudno a nagbalin a sibilisado ti biag ti kagimongan” iti sumagmamano a lugar. Ad-adda a pampanunoten dagiti tattao ti kasapulan ti sabsabali—ad-adda a mannakipagriknada. Kas pagarigan, nadlaw ti dadduma a historiador a basbassit ti panagtakaw ken panagagum iti sanikua idi maika-16 a siglo ngem ita. Manmano laeng dagiti organisado a gang dagiti agtatakaw, nangnangruna kadagiti taga away.
Siempre, adda panangtagabo, ket nagresulta dayta kadagiti kadadaksan a krimen iti historia—ti panangkidnap dagiti negosiante a taga Europa kadagiti tattao idiay Africa ken ti panangranggasda kadagitoy a riniwriw a tagabo kadagiti lugar a nakaipananda.
Isu a no usisaentayo dagiti napalabas a siglo, matakuatantayo a no matmatantayo ti pakasaritaan, nasaysayaat ti dadduma a kasasaad, ngem dakdakes ti dadduma. Ngem adda naiduma unay ken nakaro—kinapudnona, awan kapadana—a napasamak iti maika-20 a siglo ket mapaspasamak pay laeng.
Ti Maika-20 a Siglo—Dakkel a Pagbalbaliwan
Kuna da historiador Jarrick ken Söderberg: “Idi dekada 1930 immadu manen ti panangpapatay, ket nakalkaldaang ta nanipud idin nagtultuloy daytoy a kasasaad iti nasuroken a kagudua ti siglo.”
Sigun iti adu a komentarista, dimmakes unay ti moral bayat ti maika-20 a siglo. Kuna ti maysa a salaysay maipapan iti moral a pilosopia: “Nalawag a makita ti maysa a tao a ti panangmatmat ti kagimongan iti sekso ken ti maawat a nasayaat a kababalin adut’ nagbaliwanna iti napalabas a 30 agingga iti 40 a tawen. Idi, nalawag nga ammo ti kagimongan no ania ti umiso a moral a kababalin babaen kadagiti nainget nga alagaden. Ita, adda siwayawaya ken indibidual a panangmatmat.”
Kaipapananna a patienen ti kaaduan nga indibidual a mabalinda nga ikeddeng ti seksual ken ti dadduma pay a moral a kababalinda. Kas panangiladawan iti daytoy, dinakamat ti salaysay dagiti estadistika a mangipakita nga idi dekada 1960, 5.3 a porsiento laeng ti bastardo iti amin nga ubbing idiay Estados Unidos. Idi dekada 1990 immadu dayta iti 28 a porsiento.
Iti diskursona idiay University of Notre Dame, dineskribir ti Senador ti E.U. a ni Joe Lieberman ti moral iti kaaldawantayo a kas “prinsipio nga awan mamaayna, . . . a dagiti nakaugalian a pagalagadan iti naimbag ken dakes nagin-inuten a nabaybay-an.” Sigun ken Lieberman, daytoy a kasasaad “nangrugin iti kaaduan a paset ti dua a kaputotan.”
Sekularisasion
Ania ti kuna dagiti historiador ken ti dadduma pay a mangus-usig iti kasasaad a makagapu iti kastoy a nakaskasdaaw a napasamak bayat ti maika-20 a siglo? “Maysa kadagiti kapatgan a panagbalbaliw iti kagimongan bayat ti napalabas a dua a siglo isu ti sekularisasion,” kuna ti libro a Människovärdet och makten. Ti sekularisasion kayatna a sawen nga “adda idi gundaway dagiti tattao a mangibaga iti takderda maipapan iti nadumaduma a kapanunotan. Daytoy a kapanunotan . . . timmaud idi maika-18 a siglo idi naipaganetget ti Panangikalintegan kadagiti pilosopo nga immuna . . . a nangilaksid iti Biblia a kas ti kakaisuna a pagtaudan ti kinapudno.” Isu a dagiti relihion, nangnangruna dagidiay paset ti Kakristianuan, saandan a mapagpannurayan a mangiwanwan iti moral a kas idi napalabas.
Ngem apay a kasapulan pay ti nasurok a 200 a tawen tapno agsaknap ti pilosopia a napataud idi maika-18 a siglo? “Dagitoy nga ideya saan a nalaka a naisaknap kadagiti tattao,” kuna ti nadakamat a libro. “Nakapuy ti panagsaknap ti sekularisasion.”
Uray pay no nabannayat ti pagannayasan a mangbaybay-a iti nakaugalian a moral a pagalagadan ken dagiti Nakristianuan a prinsipio iti kaaduan a paset ti napalabas a 200 a tawen, napartak a nabaybay-an bayat ti maika-20 a siglo. Agpayso daytoy nangnangruna iti napalabas a sumagmamano a dekada. Apay a kasta?
Panagimbubukodan ken Kinaagum
Ti napartak nga irarang-ay ti teknolohia ken ekonomia ti kagimongan bayat ti maika-20 a siglo ti nangnangruna a makagapu. Kinuna ti maysa nga artikulo iti periodiko nga Aleman a Die Zeit nga agbibiagtayo iti “agtultuloy a panawen ti panagpataud ken iti siglo a naiduma iti immuna a siglo a maibilang a saan a rumangrang-ay.” Inlawlawag ti artikulo a daytoy ti nakaigapuan ti sistema ti ekonomia a siwayawaya a panagnegosio, a naibatay iti kompetensia ken manggutugot iti panagimbubukodan.
“Daytoy a panagimbubukodan,” kinuna pay ti artikulo, “saan a mapasardeng ti aniaman. Agbanag dayta iti kinaranggas a mangtanda iti inaldaw a panagbiagtayo, agraman ti panagkunniber, a nakairamanan pay ti gobierno iti adu a pagilian. Bagida laeng ti pampanunoten dagiti tattao ken ti kasayaatan a panangpennekda kadagiti tarigagayda.”
Natakuatan ti sosiologo a ni Robert Wuthnow, iti Princeton University, babaen iti nasaknap a panagsurbey a ti kuarta ti ad-adda nga ipangpangruna ita dagiti Americano ngem idi napalabas a kaputotan. Sigun iti panagadal, “adu nga Americano ti mabutbuteng a rimbawan ti panagtarigagay iti kuarta ti dadduma a prinsipio a kas iti panagraem ti tattao iti sabsabali, kinamapagpiaran iti trabaho ken ti pannakipaset iti ar-aramid ti komunidadda.”
Kimmaro pay ti kinaagum iti kagimongan ta dakkel ti umento ti sueldo dagiti ehekutibo ken nagsayaat dagiti benepisio inton agretirodan idinto ta idagdagadagda kadagiti empleadoda a kalkalainganna koma laeng ti kalikagumanda a sueldo. “Ti parikut ket makaituggod ti panagtarigagay dagiti mangidadaulo iti negosio iti ganansia ket dagitoy ipababada ti moral a prinsipio ti kaaduan a tattao,” kuna ni Kjell Ove Nilsson, maysa kadagiti propesor iti ethics ken direktor ti teolohia idiay Christian Council of Sweden. “Siempre, daytoy ipababana ti moral ti kagimongan ken kasta met ti indibidual.”
Ti Panangsukog ti Media
Ti panangsukog ti media ti maysa pay a nangpapartak iti pannakadadael ti moral idi naudi a kagudua ti maika-20 a siglo. “Dagiti mangyallatiw iti babbaro a prinsipio isu dagiti produser ti programa iti telebision, natan-ok a tattao iti pelikula, agan-anunsio iti uso, kumakanta iti naalas a musika, ken dagiti agkakanaig a dadakkel ti impluensiana iti elektroniko a media iti kagimongan,” kuna ni Senador Lieberman. “Dagitoy nga agyus-uso nagdakkel ti impluensiada iti kulturatayo ken kangrunaanna kadagiti annaktayo, ket masansan a saanda nga ikankano dagiti isaksaknapda a makadangran a prinsipio.”
Kas pagarigan, dinakamat ni Lieberman ti kanta nga inrekord ti banda ti heavy-metal a maawagan a Cannibal Corpse. Detalyado nga inladawan dagiti kumakanta ti pannakarames ti maysa a babai a napaturongan iti punyal. Isu ken ti maysa a katrabahuanna kiniddawda nga ibabawi ti agirekrekord a kompania ti pannakairekord ti kanta. Ngem kas kuna ni Lieberman, napaayda.
No kasta, makidangdangadang itatta dagiti responsable a nagannak iti panangsukog ti media no ania ti mangimpluensia ken mangpatanor kadagiti annakda. Ngem dagiti ngay pamilia a di ikankano ti nagannak dagiti annakda? “Kadagidiay a kasasaad, maawat ti panangsukog ti media a kas pagalagadan, ket masukog ti pannakaammo ti ubing iti naimbag ken dakes ken dagiti ipangpangruna iti biag babaen kadagiti masursurona iti telebision, iti sine ken iti CD player,” kuna ni Lieberman. Ket di pay nabayag nainayon ti Internet iti daytoy.
Agsubli iti “Kababalin Idi Stone Age”
Kasano a sibabatad a makita dagitoy a negatibo nga impluensia kadagiti agtutubo? Maysa a pakakitaan, kadagiti kallabes a tawen, umad-adu nga ubbing ken tin-edyer ti nagaramiden iti kinaranggas iti dadduma nga ubbing ken adulto.
Adda makapakigtot a napasamak idiay Sweden idi 1998. Binekkel ti dua nga ubbing a lallaki nga agtawen iti lima ken pito ti uppat ti tawenna a kaay-ayamda! Adu ti nagsaludsod: Saan aya nga adda naisigud a manglapped kadagiti ubbing no lumbesdan iti maiparbeng? Kastoy ti nabagas a komento ti maysa a sikiatrista ti ubbing: “Masapul a sursuruentayo ti pananglapped tapno di lumbes iti maiparbeng,” kinunana. “Dayta mabalin a mainaig iti . . . pagwadan ti ubbing ken no ania ti masursuroda kadagiti adulto a kakaduada.”
Kasta met laeng ti kasasaad a mapaliiw kadagiti naranggas a kriminal. Sigun ken Sten Levander, propesor iti psychiatry idiay Sweden, 15 agingga iti 20 a porsiento kadagiti balud itatta ti addaan ti sakit iti isip—tattao nga agimbubukodan unay, awanan pannakipagrikna, ken di makaawat wenno dida kayat a tarusan iti kaipapanan ti naimbag ken dakes. Uray pay kadagiti kasla normal nga ubbing ken agtutubo, nadlaw dagiti managpaliiw a mapukpukawen ti pannakipagrikna. “Nagsublitayon iti panagug-ugali idi Stone Age,” kuna ti propesor iti philosophy a ni Christina Hoff Sommers. Nadlawna a no mapagsaludsodan dagiti agtutubo nga estudiantena no ania ti naimbag ken dakes, kaaduan kadakuada ti alusiisen, sadanto sumungbat nga awan ti makuna a naimbag wenno dakes. Patienda a tunggal tao amirisenna no ania ti kasayaatan nga aramidenna.
Iti nabiit pay, pinagkedkedan ti adu nga estudiantena ti prinsipio a naisangsangayan a kinatan-ok ken kinapateg ti natauan a biag. Kas pagarigan, idi napagsaludsodanda no ania ti aramidenda no maipasangoda iti panagpili a mangispal iti biag ti tarakenda wenno ti biag ti padada a tao a dida am-ammo, adut’ nangibaga a pilienda ti animal.
Kastoy ti kuna ni Propesor Sommers: “Ti parikut ket saan a gapu ta ignorante, awanan talek, naranggas, wenno nagulib dagiti agtutubo. Iti prangka a panagsao, awan pamalatpatanda maipapan iti naimbag ken dakes.” Kunana nga adu nga agtutubo itatta ti talaga nga agduadua no adda pay naimbag ken dakes, ket patienna a daytoy a kababalin ti maysa kadagiti kakaruan a pangta iti kagimongan.
Agpayso ngarud a nadadaelen ti moral iti kaaldawantayo. Adut’ maamak nga addanto dagiti nakaro a resultana. Kuna ti artikulo iti Die Zeit a nadakamat itay a ti ekonomia a nawaya a panagkokompetensia iti negosio ita mabalin a main-inut a “kumapuy ken nalabit marbek a kas iti napasamak iti nabiit pay iti sosialistiko a gobierno.”
Ania a talaga ti kaipapanan amin daytoy? Ken ania a klase ti masanguanan ti namnamaentayo?
[Dagiti ladawan iti panid 6, 7]
“Dagiti mangyallatiw iti babbaro a prinsipio isu dagiti produser ti programa iti telebision, natan-ok a tattao iti pelikula, agan-anunsio iti uso, kumakanta iti naalas a musika . . .”