Lumaklaka Kadin ti Biag?

“Dayta ti lubong a sadiay naglaka ti biag. Matangdanam ti pumatay iti sumagmamano a gasut a pound [sterling] ket adu dagidiay mayat a mangaramid iti kasta.”​—The Scotsman.

Idi Abril 1999, iti panangraut a nangkigtot iti intero a lubong, dua a babbarito ti siraranggas a rimmaut iti Columbine High School, idiay Littleton, Colorado, E.U.A., ket 15 ti natay. Impakita ti imbestigasion a maysa kadagiti rimmaut ti addaan iti Web page iti Internet a nangisuratanna kadagitoy a sasao: “SAAN A MAKISUPIAT TI NATAY A TATTAO!” Agpada a natay iti trahedia ti dua a rimmaut.

SAPASAP ti pammapatay, ket nakaad-adu ti tattao a siraranggas a mapapatay iti kada aldaw. Ti South Africa ti kaaduan iti bilang dagiti mapappapatay iti lubong, ta idi 1995, adda 75 a napapatay iti kada 100,000 nga umili. Nalaka ti biag iti maysa a pagilian iti South America, a sadiay nasurok nga 6,000 ti napapatay gapu iti politika idi 1997. Gagangayen ti natangdanan a panangpapatay. Kastoy ti kuna ti report iti dayta a pagilian: “Makapakigtot ta immadu met ti mapapatay nga ubbing. Idi 1996, 4,322 nga ubbing ti napapatay, daytat’ 40 a porsiento nga immaduan iti dua laeng a tawen.” Nupay kasta, uray dagiti ubbing agbalbalinda metten a mammapatay iti sabsabali nga ubbing ken iti mismo a nagannak kadakuada. Talaga a nalaka ti biag.

Apay nga Adda “Kultura ni Patay”?

Ania ti ipakita dagitoy a pasamak ken bilang? Kumarkaro ti saan a panagraem iti biag. Dagiti tattao nga agayat iti pannakabalin ken agbibisin iti kuarta mangpapatayda a dida man la makonsiensia. Dagiti ulo-ulo iti panaglako ti droga ibilinda ti pannakatalipupos dagiti pamilia. Laglag-anenda ti panangpapatay babaen ti panangusarda iti sasao a “panangkabil,” “panangpukaw,” “panangtalipupos,” wenno “pananggudas” kadagiti biktima ti makuna a naiplano a panangpatay. Ninayonan pay ti panangikisap ken panangpaksiat kadagiti di kapuli ti kaadu ti napapatay, ket dagitoy lalo a pinalakada ti pateg ti biag ti tao. Kas resultana, inaldaw dagiti panangpapatay a maipadamag iti periodiko malaksid kadagiti maipadamag iti adu nga estasion ti TV iti intero a lubong.

Mainayon iti daytoy a bilang ti kinaranggas ken panangbaldado a maitamtampok iti telebision ken sine, ket kas man la naigamer ti kagimongantayo a tattao iti nakaap-aprang a kultura a naipamaysa ken patay. Gapu iti daytoy, kastoy ti kuna ti Encyclopædia Britannica: “Bayat ti maudi a kagudua ti maika-20 a siglo, nakaskasdaaw ti panaglataken ti tema nga ipapatay. Sakbay dayta a tiempo, nakaskasdaaw ta dayta ti tema a malikliklikan iti maad-adal a nasientipikuan a pattapatta, ken sagpaminsan kadagiti mapampanunot a prinsipio.” Sigun ken Josep Fericgla, ti propesor iti cultural anthropology iti Catalonia, “ti ipapatay ket nagbalinen a ti kaudian a maiparit iti adu a kagimongantayo, isu nga itatta dayta ti maysa kadagiti kangrunaan a magunggundawayan a kapanunotan.”

Nalabit ti naisangsangayan unay a kababalin daytoy “kultura ni patay” isu ti gagangayen a panamati a napatpateg ti pannakabalin, kinatan-ok, kuarta, ken ragragsak ngem iti biag ti tao ken dagiti moral a prinsipio.

Kasano nga agsaknap ti makuna a “kultura ni patay”? Ania ti maaramidan dagiti nagannak a mangsumra iti negatibo nga impluensia daytoy ken ti epektona kadagiti annakda? Dagitoy ti sumagmamano a saludsod a masungbatan kadagiti sumaganad nga artikulo.

[Kahon/Ladawan iti panid 4]

Kasano Kapateg ti Biag?

◼ “Magagaran unay dagiti ub-ubbing iti gang [idiay Mumbai, India], matangdananda iti 5,000 laeng a rupee [$115] tapno pumatayda.”​—Far Eastern Economic Review.

◼ “Pinatayna ti Lumablabas a Nagkedked a Mangted iti Sigarilio.”​—Paulo ti damdamag iti La Tercera, Santiago, Chile.

◼ “Agarup $7000 ti magasto a mangyurnos iti gagangay a natangdanan a panangpapatay idiay Russia [idi 1995] . . . Immadu unay dagiti natangdanan a panangpapatay idi rimmang-ay ti ekonomia kalpasan ti panawen ti komunismo idiay Russia.”​—Ti linawas a Moscow News, sigun iti Reuters.

◼ “Adda naaresto a real-estate broker idiay Brooklyn . . . ket naidarum a baybayadanna ti tin-edyer iti paset ti $1,500 a tangdanna a mangpapatay iti masikog nga asawana ken ti katuganganna a babai.”​—The New York Times.

◼ ‘Lumaklakan ti tangdan iti panangpapatay idiay Inglatera. Limmakan ti tangdan iti naiplano a panangpapatay manipud 30,000 a pound lima a tawen ti napalabasen agingga iti nalaka laengen a 5,000 agingga iti 10,000 a pound.’​—The Guardian.

◼ ‘Dagiti Nadangkes a Balkan Gang Pinagbalinda nga Awan Mamaay ti Mafia. Dagitoy ti baro a kita dagiti kriminal, nga addaan kadagiti baro a pagannurotan ken baro nga igam. Addaanda kadagiti eksplosibo ken masinggan, ken dida agkitakit a mangusar kadagitoy.’​—The Guardian Weekly.