Marabou—Ti Maum-umsi a Tumatayab
BABAEN TI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY KENYA
“Awan pay ti tumatayab a nakitak . . . , a mangpartaan iti dakdakes ngem iti marabou.”—The World’s Wild Places—Africa’s Rift Valley.
ITI nagadu a tumatayab iti Africa, manmano dagiti maumsi unay ngem iti marabou. Dayta a tumatayab ket gagangay a madeskribir kas nauyong, nalaad, ken addaan dakes a gakat. Nalawag a ti marabou ket saan unay a magustuan ti kaaduan a tattao.
Kaay-ayom kadi dagiti tumatayab a nangayed ti langada ken napintas ti unida? Bueno saan a kasta ti marabou. Dumerosas ti ulona ken awan dutdot ti tengngedna isu a kasla naalidunget ken nakapimpiman ti langana. No nataenganen, adda bumsog a nalabaga a pannakabulsa a kaasping ti napuskol, nagtimbukel a kurbata nga agbitbitin iti tengngedna. Para iti kaaduan a tattao, dayta a bulsa ket saan a mangpapintas iti dayta a parsua. Nupay kasta, palagipannatayo ni Dr. Leon Benun a panguluen ti Ornithology Department idiay National Museums of Kenya: “Saan a gapu ta kasla naalas ti pannakabulsana ket naalas metten ti marabou.” Nupay kasta, agingga ita, awan pay ti makaammo iti biolohikal a pakausaran daytoy a pannakabulsa.
Alasen ti adu nga agpalpaliiw uray dagiti ugali dayta a tumatayab no mangan. Ti maysa a makagapu ket, kumakaan dayta iti agruprupsan a karne. No awan masarakanna a bangkay, patayenna kano ti dadduma pay a tumatayab tapno mapennek ti kinarawetna. Di ngarud pakasdaawan nga adu a tattao ti manggura unay iti dayta.
Ngem agpapan pay iti kinalaad ken dagiti naalas a kababalinna, adu ti nagsayaat a kalidad ti marabou. Kaduaendakami bayat nga am-ammuentayo a naimbag daytoy nagdakes ti pakasaritaanna a tumatayab.
Higante Kadagiti Tumatayab
Di masupiat a ti marabou ti kadakkelan iti pamilia dagiti kannaway. Tumayag ti maysa a nataenganen a kalakian iti lima a pie sa nasurok a 8 a kilo ti timbangna. Medio basbassit dagiti kabaian. Umatiddog ti dakkel, atiddog a sukog kalso a sippit ti tumatayab agingga iti nasurok a sangapulo a pulgada. Nabileg dayta a pangalana iti karne manipud iti bangkay.
Nupay nagdakkel daytoy a kannaway, nalaing dayta nga agtayab. No nakaukrad dagiti payak ti marabou, nasurok a walo a pie ti kaatiddogna. Makapagalindayag a kas iti dadduma a nalaing a tumatayab. Nakangayngayed ti langana no agtaytayab, tangay medio nakairig ti ulona kadagiti abagana ken nakaunnat dagiti atitiddog a sakana iti likud ti bagina. Batido a makibagay iti nabara nga angin, wenno thermal, ken nakangatngato ti matayabna ta no dadduma, dandani saanmon a makita no tangadem! Ket no naipadamag payen a makapagtayab ti marabou iti kangato nga 4,000 a metro!
Responsable a Nagannak
Ngem ti partikular a nagsayaat a kalidad ti marabou ket ti panagbalinna a nagannak. Kinapudnona, narigat a trabaho ti agbalin a nagannak a mangrugi no agaramid iti umok. Kalpasan nga agpili iti maitutop a disso, irugi ti kalakian ti trabaho, sa kaduaen ti kabaian inton agangay. Simple laeng ti umok, a no dadduma ket maaramid iti kangato nga 30 a metro manipud iti daga. Ti maysa a metro ti kaakabana nga estruktura ket buklen laeng ti di nasimpa, awan linongna a napagtutuon a naganggangan a ruting, sangsanga ti kayo, ken bulbulong. Kinapudnona, no dadduma sublaten laeng ti agitlog a tumatayab ti daan nga umok sana balbaliwan dayta babaen ti panangnayonna iti babassit a sanga ken dadduma pay a materiales. Naammuan a 50 a tawenen a manmanteneren ti dadduma a pangen dagiti marabou ti pagumokanda.
Bayat a maar-aramid pay laeng ti umok, rugianen ti kalakian a marabou ti proseso a panagsapul iti asawana. Maisupadi iti nakayugalian ti dadduma a klase ti tumatayab, ti kalakian ti aguray iti iyaasideg ti kabaian. Adda sumagmamano a mayat a makiasawa a mangidatag iti bagida buyogen ti pananginanama a magustuan ida ti kalakian. Masansan nga adda dagiti di maawat. Ngem makagunggona ti panaganus, ket addanto met laengen maakseptar a maysa a kabaian. Kabayatan ti sumaganad a panaginnaremda, naan-anay a bumsog ti pannakabulsa ti kalakian ken ti kabaian. Agkiakda tapno mabugaw dagiti pasalisali a tumatayab. Nadeskribir dagitoy nga uni kas panaguga, panaganeng-eng, ken panagsagawisiw—dagiti laeng naammuan nga uni dagiti marabou, malaksid ti pasaray panangpagunida iti nagdadakkel a sippitda. Agbalinda a nasinged, a mapabileg babaen ti nakayugalianda a panagkinnablaaw iti “panagtangtang-ed” nga ipakitada kada agsubli iti umok ti maysa a kapareha kalpasan ti ipapanawna. Ramanen daytoy ti itatangad, panagdumog, ken kalpasanna, ti napaut a panangpaguni iti sippitna.
Agkadua ti agassawa a mangleppas iti aramidenda nga umok. Duada met nga agukop. Kalpasan ti makabulan a panagukop, mapessaan ti dua wenno tallo a puraw nga itlog kas babassit a dumerosas, narasay ti dutdotda a sibong nga asikasuento a naimbag ti agassawa. Mataripato a naimbag dagitoy a sibong. Mangrugin a mapakan dagitoy iti makapakired a pakairaman dagiti nasustansia a taraon a kas iti ikan. Kadagiti naaluguog a disso a kaykayat a papanan dagiti marabou, makagun-od dagiti nagannak iti adu a tukak a sabali pay a gagangay a pagtaraon dagitoy a tumatayab. Makakaan dagiti sibong babaen ti panangtuktokda iti taraon nga iyula dagiti nagannak iti umok. Nabannayat ti idadakkel dagiti sibong ket inton uppat a bulandan—makatayabda metten manipud iti umok—a rugiandan ti agbiag a bukbukodda.
Dagiti Para Dalus
Nupay maumsi ti marabou kas kumakaan iti agruprupsan a karne, kinapudnona, talaga a dakkel ti maitulongna. Agiwara dagiti animal nga agkaan iti padada nga animal iti kapanagan ti Africa kadagiti agruprupsan a bangkay. No mabaybay-an dagitoy a bangkay, nalakada nga agiwaras iti sakit a mamagpeggad iti tao ken animal. Nupay kasta, makatulong ti marabou iti panagdalus iti basura. Kaduana dagiti buitre—tumatayab met laeng a narawet nga agkaan iti padada nga animal—nga agsawar kadagiti kapanagan tapno agbirok kadagiti nabaybay-anen a bangkay. No adda masarakanda, aguray dagiti marabou kadagiti narawrawet a buitre a mangrangrangkay iti bangkay babaen ti napigsa ken kurbado a sippitda. Iti nawaya a kanito, arigna nakasaganan ti marabou a mangusar iti sippitna a kasla pagopera a kutsilio. Dagus a mapan iti agruprupsan a bangkay, manglapgis iti lasag sa umadayo ken aguray iti sabali pay a gundaway. No napneken dagiti buitre, oras metten tapno makiinnuna a mangikabbot dagiti marabou iti aniaman a nabati a lasag. Ibusen dagiti marabou ti dandani amin a kabaelanda nga alimonen, malaksid kadagiti tulang. Laklakaenda laeng nga alimonen dagiti lasag nga agtimbang iti 600 a gramo.
Kadagiti kallabes a tawen, saan laengen a ti gagangay a pagtataenganna ti daldalusan ti marabou. Dandani dinan pulos kabuteng ti tao isu a gagangay itan a sangaili kadagiti pagbasuraan iti siudad ken bario. Ti resultana? Nadaldalus nga aglawlaw. Gasagasen pay ketdi ti marabou dagiti likido a basura kadagiti pagpartian ken agsawar iti aniaman a murkat. Anian ti kinaandur daytoy a tumatayab a mayilustrar babaen ti sumaganad a pagarigan. Bayat nga agsawsawar ti maysa a marabou kadagiti tedda iti maysa a pagpartian idiay makinlaud a Kenya, aktual a nakaalimon iti kutsilio ti partidor. Sumagmamano nga aldaw kalpasanna, addan ti kutsilio—nadalus ken nasileng—iti asideg ti isu met la a disso, bayat a ti marabou a nangyula iti dayta ti nangituloy iti gagangay nga ar-aramidenna, a kasla di naan-ano!
Ti Masakbayan ti Marabou
Nupay bumasbassit ti bilang ti kaasitgan a kabagianna a ti dakdakkel nga adjutant stork ti Asia, umad-adu dagiti marabou ti Africa. Awan dagiti naammuan a kabusorna iti gagangay a pagnanaedanna. Iti napalabas, tao ti kaulpitan a kabusorna. Napaltogan ti dakkel a kannaway, ket napag-ut dagiti nalamuyot a makinlikud a dutdotna tapno pagpapintas iti turbante ti babbai. “Dandani nagrigat a panunoten,” kuna ti libro nga Storks, Ibises and Spoonbills of the World, “a ti kasta a nalamuyot ken napintas a dutdot no mausar a pagpapintas iti paypay wenno aruaten nga ibilang ti maysa a babai a nangina, ket naggapu iti daytoy nagdakkel, nakuttong ken makapasubkar ti langana a tumatayab a kumakaan iti basura.” Naimbag ta para kadagitoy a tumatayab, adun a tawen a simmardeng ti kasta a nadawel a panangdadael, isu nga umad-aduda manen. Di pagduaduaan a babaen ti apagbiit a panangusigtayo iti marabou, naammuantayo a daytat’ di rumbeng nga umsien ken padaksen. Makagunggona unay kadatayo ti kinalaing ken kinagagetna a mangdalus iti aglawlawtayo. Nupay saan a dayta ti kapintasan iti amin a tumatayab, kaskasdi nga itan-okna ti Namarsua iti dayta iti nanumo a pamay-anna.—Salmo 148:7, 10.
[Ladawan iti panid 16]
Umatiddog ti dakkel, atiddog a sukog kalso a sippit ti tumatayab agingga iti nasurok a sangapulo a pulgada
[Ladawan iti panid 16, 17]
No nakaukrad dagiti payak ti marabou, nasurok a walo a pie ti kaatiddogna
[Credit Line]
© Joe McDonald
[Ladawan iti panid 17]
Mataripato a naimbag dagiti sibong a marabou
[Credit Line]
© M.P. Kahl/VIREO
[Ladawan iti panid 18]
Awan pay ti naammuan a biolohikal a pakausaran ti pannakabulsa ti marabou
[Ladawan iti panid 19]
No dadduma, ti umok ket maaramid iti kangato nga 30 a metro manipud iti daga