Agimtuod Dagiti Agtutubo

Adiktoak Kadin iti Electronic Media?

Ania ti nagpapadaan dagitoy a tallo?

“Kaay-ayok unay ti ag-text! Awanen ti napatpateg pay ngem iti dayta. Saan a kompleto ti aldawko no diak ag-text.”—Alan.a

“Kasta unay ti ragsakko idi inggatangannak ni nanangko iti TV para iti kuartok! Imbes a maturogak iti rabii, mapuypuyatak gapu iti kabubuyak. Kaykayatko payen ti agbuya iti TV ngem ti makikadua kadagiti kapamiliak ken gagayyemko.”—Teresa.

“Adda idi tiempo a diak makatalna no diak makita no adda nag-post iti Web page-ko. No mariingak iti tengnga ti rabii, bumangonak tapno ag-online. No adda gundaway, kanayonko nga i-update ti blog-ko.”—Anna.

Iti tallo a nadakamat, panagkunam siasino ti adikton iti maysa a kita ti electronic media?

□ Alan □ Teresa □ Anna

IDI agtutubo pay laeng dagiti nagannakmo, TV ken radio ti kangrunaan a klase ti electronic media. Ti telepono idi ket basta telepono laeng a pakitinnawag ken nalabit naimontar pay iti diding. Kasla kadi inuugma? Kasta ti panangipapan ti agtutubo a ni Anna. “Dimmakkel dagiti nagannakko idi kupongkupong nga awan pay ti moderno a teknolohia,” kinunana. “Ad-adalenda pay laeng no kasano nga usaren ti selponda!”

Ita, mabalinmon ti umawag, dumngeg iti musika, agbuya, agay-ayam, ag-e-mail iti gagayyem, mangretrato, ken ag-Internet babaen laeng iti maymaysa a gadyet a maibulsa. Gapu ta dimmakkelka nga addan dagiti kompiuter, selpon, TV, ken Internet, mabalin a ti panagkunam ket awan met pagdaksan ti kanayon a panangusar kadagita. Ngem para kadagiti nagannakmo, adiktokan. No palagipandaka, ipangagmo ida ket dimo ibilang a naudida ngaminen iti uso. “No ti asinoman sumungbat iti maysa a banag sakbay a mangngegna,” kuna ti masirib a ni Ari Solomon, “kinamaag dayta iti biangna.”—Proverbio 18:13.

Apay ngata a maseknan dagiti nagannakmo? Sungbatam dagiti sumaganad a saludsod tapno makitam no adiktokan iti aniaman a klase ti electronic media.

‘Adiktoak Kadin?’

Depinaren ti maysa nga ensiklopedia ti pannakaadikto kas “nakairuaman a panangulit-ulit iti aglablabes nga aramid a di kayat wenno di kabaelan nga isardeng ti maysa a tao uray no dakes dagiti resultana.” No dayta ti pagibasaran, ti tallo nga agtutubo a nadakamat iti rugi daytoy nga artikulo ket adikto wenno nabayagen nga adikto iti electronic media. Sika ngay? Kitaem iti baba ti sinaggaysa a paset ti nadakamat a depinasion. Basaem ti kinuna ti dadduma nga agtutubo ket panunotem no naibagam wenno naaramidmo metten ti aniaman kadagita sa isuratmo dagiti sungbatmo.

Aglablabes nga aramid. “Adu nga oras nga agay-ayamak kadagiti video game. Dagita ti pagpuypuyatak ken magusgustuak nga iyes-estoria. Awanen ti tiempok para iti pamiliak ken ar-arapaapekon nga addaak iti lubong dagiti video game.”—Andrew.

Panagkunam, mano nga oras kada aldaw ti kalkalainganna a panagusar iti electronic media? ․․․․․

Mano nga oras ti inkeddeng dagiti nagannakmo a busbosem? ․․․․․

Mano nga oras iti kada aldaw ti talaga a mabusbosmo nga ag-text, agbuya iti TV, agi-upload kadagiti retrato ken komentom iti Web site, agay-ayam kadagiti video game, kdpy.? ․․․․․

No kitaem dagiti sungbatmo iti ngato, makunam kadi nga aglablabesen ti panagusarmo iti electronic media?

□ Wen □ Saan

Di kayat wenno di kabaelan nga isardeng. “Kanayon a makitkitadak dagiti nagannakko nga ag-text ket kunada a sobran dayta. Ngem nakarkaro pay a ti dadduma nga agtutubo! Siempre, no idilig kadagiti nagannakko, ad-adu ti ka-text-ko. Saan met a nasayaat nga ikomparadak kadakuada ta 15-ak pay laeng idinto ta 40-dan.”—Alan.

Naibaga kadin ti nagannak wenno gagayyemmo a sobra unayen nga oras ti mabusbusbosmo iti electronic media?

□ Wen □ Saan

Dimo kadi kayat wenno dimo makontrol ti panagusarmo iti dayta?

□ Wen □ Saan

Dagiti dakes a resulta. “Agkara-text ti gagayyemko—uray no agmanmanehoda. Delikado dayta!”—Julie.

“Idi damo a maaddaanak iti selpon, kanayonak nga ag-text wenno umawag. Dayta lattan ti ar-aramidek. Naapektaran ti relasionko kadagiti kapamiliak ken uray iti dadduma a gagayyemko. Ita, madlawko a no agkakaduakami nga aggagayyem ken no agsasaritakami, kanayon nga isingitda: ‘Aguray biit ta sungbatak laeng ti nag-text kaniak.’ Dayta ti gapuna a diak unayen asideg kadakuada.”—Shirley.

Agte-text-ka kadi bayat nga agmanmanehoka wenno madama ti klasem?

□ Wen □ Saan

Kanayon kadi a masinga ti panagsasaritayo a sangapamiliaan wenno aggagayyem gapu ta masansan a sungbatam ti e-mail, awag iti selpon, wenno text?

□ Wen □ Saan

Mapuypuyatka kadi wenno masingsinga payen ti panagadalmo gapu iti electronic media?

□ Wen □ Saan

Panagbalin a Balanse

No agus-usarka iti kompiuter, selpon, wenno sabali pay a gadyet, isaludsodmo iti bagim ti uppat a saludsod iti baba. Makatulong kenka nga agbalin a balanse ti panangyaplikar iti balakad ti Biblia ken dadduma pay a pagannurotan.

1. Ania ti linaonda? “Panunotenyo laeng dagiti bambanag a naimbag ken maikari a raemen: dagiti napudno, natakneng, nalinteg, nadalus, napintas, ken nadayaw.”—Filipos 4:8, Ti Baro a Naimbag a Damag Biblia.

Makisaritaka a kanayon iti gagayyem ken kapamiliam ken iranudmo dagiti makapabileg a damag ken kapanunotam.—Proverbio 25:25; Efeso 4:29.

Dika agiwaras iti tsismis, agipatulod kadagiti imoral a text wenno retrato, wenno agbuya kadagiti imoral a video clip wenno programa.—Colosas 3:5; 1 Pedro 4:15.

2. Kaanok nga usaren? “Iti tunggal banag adda naituding a tiempo.”—Eclesiastes 3:1.

Limitaram ti orasmo nga umawag, ag-text, agbuya iti TV, wenno agay-ayam iti video game. Kas panagraem, iddepem ti gadyetmo bayat dagiti napateg nga okasion kas iti taripnong ti relihionmo. Mabalinmonto latta a sungbatan dagiti text kalpasanna.

Dimo ipalubos nga agawen ti electronic media ti orasmo para iti pamiliam, gagayyem, panagadalmo, wenno kadagiti naespirituan nga aktibidadmo.—Efeso 5:15-17; Filipos 2:4.

3. Siasino dagiti katimpuyogko? “Dikay payaw-awan. Dagiti dakes a pannakitimpuyog dadaelenda dagiti makagunggona nga ugali.”—1 Corinto 15:33.

Usarem ti electronic media tapno agbalinka a nadekdekket kadagidiay makatulong kenka a maaddaan iti nasayaat a kababalin.—Proverbio 22:17.

Dimo allilawen ti bagim—mabalin a maaringanka iti panagug-ugali, panagsasao, ken panagpampanunot dagiti ka-e-mail, ka-text-mo, mabuybuyam iti TV, video, wenno Internet.—Proverbio 13:20.

4. Kasano kaadu ti mabusbusbosko nga oras? ‘Siguraduem ti napatpateg a bambanag.’—Filipos 1:10.

Ilistam no mano nga oras ti us-usarem iti electronic media.

Dimo iyaleng-aleng no ibaga ti gagayyem wenno nagannakmo a sobran ti busbusbosem nga oras iti electronic media.—Proverbio 26:12.

No maipapan iti balanse a panagusar iti electronic media, nagsayaat ti kinuna ni Andrew, a nadakamaten: “Makapa-enjoy dagiti gadyet, ngem apagbiit laeng. Diak ipalubos a ti teknolohia ti mangdadael iti relasionmi nga agkakapamilia ken aggagayyem.”

Ad-adu pay nga artikulo ti masarakan iti serye a “Young People Ask” iti Web site a www.watchtower.org/ype

[Footnote]

[Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 25]

TI KUNA DAGITI KAPATADAM

“Ibagbaga idi dagiti nagannakko, “Nasaysayaat sa no igalutmin dayta selponmo dita imam. Total, sangkaiggemmo dayta!’ Idi damo, impagarupko no agang-angawda, ngem seriosoda gayam. Ita, limlimitarakon ti ag-text isu a nakaragragsakakon!”

“Masapul idi a kanayon nga aginternetak tapno makitak no adda message-ko. Gapu iti dayta, nabaybay-ak dagiti homework-ko ken ti panageskuelak. Ita, limlimitarakon ti aginternet isu a nabang-aranak. Kasapulan laeng ti kinabalanse.”

[Dagiti Ladawan]

Jovarny

Mariah

[Kahon iti panid 26]

“ADIKAK IDI ITI SOCIAL-NETWORKING-SITE”

“Immakar ti pamiliami sumagmamano a tawenen ti napalabas. Kayatko nga agtultuloy ti komunikasionmi nga aggagayyem isu nga inawisdak a maki-join iti maysa a photo-sharing site. Kasla nagsayaat dayta a pagkikinnomustaan. Makisaritaak laeng kadagiti am-ammok, saan nga iti diak am-ammo, isu a nalabit awan met ti pagdaksanna.

“Mayat pay met laeng idi damo. Maminsan iti kada lawas nga aginternetak tapno kitaek ti retrato ti gagayyemko sa mangikabilak iti comment kadagita. Di nagbayag, masansan a dayta laengen ti ar-aramidek. Diak napupuotan nga adun nga oras ti busbusbosek iti dayta a site. Gapu ta kanayonak a naka-online, adda dagiti mang-invite kaniak a gagayyem ti gagayyemko tapno agbalinak met a gayyemda. Ammom metten a no ibaga ti gayyemmo a nasayaat dayta a tao, i-accept-mo ti invitation-na. Dimo mapupuotan a 50 gayamen ti online friends-mo.

“Di nagbayag, kayatko a kanayonak lattan a naka-online. Uray no silulukatak pay laeng iti dayta a Web site, pampanunotek no kaanoak manen nga aglukat ken agi-upload kadagiti baro a retrato. Agbasaak iti comment, agi-post iti video, ket diak mapupuotan nga agup-uperak gayamen iti Internet.

“Maysa ket kagudua a tawen ti napalabas sakbay a naamirisko nga adikak gayamen. Ngem ita, konkontrolekon ti panagusarko iti Internet ket makigaygayyemak laengen iti personal kadagidiay kapadak ti prinsipioda. Di maawatan dayta ti dadduma a gagayyemko ngem ammokon no ania ti umiso nga aramidek.”—Ellen, 18.

[Kahon iti panid 26]

AGDAMAGKA ITI NAGANNAKMO

No dadduma, mabalin a masorpresaka iti kapanunotan ti nagannakmo no makisaritaka maipapan iti paglinglingayan. “Naminsan, impagarup ni tatangko a naalas ti dengdenggek a musika iti CD,” kuna ti agtutubo a ni Cheryl. “Imbagak kenkuana a denggenmi a dua ti intero a CD. Immanamong ket kalpasanna, imbagana nga okey met gayam dayta!”

Isuratmo ti kayatmo a damagen kadagiti nagannakmo maipapan iti electronic media.

[Kahon iti panid 27]

PALAGIP ITI NAGANNAK

Agup-uper kadi ti anakyo iti Internet, text la a text, wenno dinakayo payen ikankano gapu iti kadedengngegna iti MP3 player-na? No wen, ania ti mabalinyo nga aramiden?

Mabalinyo met nga alaen lattan ti gadyetna. Ngem diyo koma ipagarup a dakes ti amin nga elektroniko a gadyet. Ngamin, posible a nagusarkayo met iti gadyet nga awan pay idi panawen dagiti nagannakyo. Isu nga imbes a kompiskarenyo ti gadyetna—malaksid no adda nainkalintegan a rason—apay a diyo usaren dayta a gundaway a mangsanay iti anakyo nga agbalin a masirib ken balanse iti panangusarna iti electronic media? Kasano?

Kasaritayo a naimbag ti anakyo. Umuna, ibagayo ti pakaseknanyo. Maikadua, denggenyo ti ibagana. (Proverbio 18:13) Maikatlo, mangbirokkayo iti praktikal a solusion. Dikay bumdeng a mangikeddeng kadagiti nainget a limitasion, ngem nainkalintegankayo koma. (Filipos 4:5) Kinuna ti nadakamaten a ni Ellen: “Idi nalabes ti panag-text-ko, di innala dagiti nagannakko ti selponko no di ket nangtedda iti kondision. Natulongandak ngarud nga agbalin a balanse iti panag-text uray no didak makitkita.”

Kasanon no agikalintegan ti anakyo? Diyo koma ipapan a dinakayo ikankano. Agan-anuskayo ketdi ken ikkanyo iti gundaway nga agpanunot. Nalabit umanamong met kadakayo ken kayatna ti agbalbaliw. Adu nga agtutubo ti kas ken Hailey a nagkuna: “Idi damo, nasakit ti nakemko idi imbaga dagiti dadakkelko nga adikakon iti kompiuter. Ngem naamirisko idi agangay a hustoda gayam.”

[Ladawan iti panid 27]

Sika kadi ti mangkonkontrol iti gadyetmo, wenno sika ti konkontrolenna?