Cyberattack!

PANUNOTEM daytoy nga eksena. Adda buyot dagiti kriminal nga eksperto iti kompiuter. Us-usarenda ti Internet tapno makontrolda ti nastrekdan nga adu nga agkokonekta a kompiuter. Dagita a nagadu a kompiuter a pagaammo kas botnet (robot network) ket mangiwaras kadagiti makadadael a computer code a mangpuntiria iti espesipiko a nasion. Sumagmamano la a minuto, madadaelen dagiti Web site ti militar, negosio, ken komersio dayta a nasion. Agpalian dagiti ATM ken network ti telepono. Maparitanen dagiti eroplano nga agtayab ken madadaelen dagiti sistema ti kompiuter ken seguridad ti nuclear power plant. Ania ngata ti reaksion dagiti tattao? Ania ti aramidenda? Sika ngay, ania ti aramidem?

Kasla adayo a mapasamak dayta. Ngem sigun ken Richard A. Clarke a dati a U.S. National Coordinator for Security, Infrastructure Protection, and Counterterrorism, posible a mapasamak ti umasping iti dayta. Kinapudnona, addan dagiti napasamak a cyberattack.a Nalabit maysaka payen a biktima.

Apay nga adda mayat a mangaramid iti kasta? Kasanoda nga aramiden dayta? Yantangay gagangayen ti cybercrime (krimen babaen ti panagusar iti kompiuter ken Internet) a mangbiktima iti indibidual, kasano a maprotektaram ti bagim?

Gubat iti Internet

Agduduma ti rason dagiti mangyussuat kadagiti cyberattack. Kas pagarigan, mabalin nga ikagumaan dagiti terorista wenno gobierno a serken dagiti sistema ti kompiuter dagiti kabusorda. Apay? Tapno matakawda dagiti sekreto wenno masabotaheda ti alikamen a konkontrolen dagita a sistema ti kompiuter. Idi 2010, inadmitir ti U.S. Deputy Secretary of Defense a ni William J. Lynn III a maulit-ulit nga immatake dagiti ganggannaet a “kabusor.” Sinerrekda dagiti kompidensial a network ti kompiuter ti U.S. ken tinakawda ti “rinibu a file . . . agraman dagiti disenio dagiti armas, plano nga operasion, ken impormasion nga innala dagiti espia.”​—Kitaem ti kahon a “Dadduma a Nabiit Pay a Cyberattack.”

Kasta met laeng ti aramiden dagiti kriminal tapno matakawda ti intellectual property wenno pinansial nga impormasion manipud kadagiti network ti korporasion ken personal a kompiuter. Naipadamag a binilion a doliar ti tinawen a matakaw dagiti kriminal babaen kadagiti kinukusit a transaksion iti Internet.

Adu a kompiuter ti kontroladon dagiti kriminal a hacker tapno maibanagda ti panangatakeda babaen iti Internet. Idi 2009, adda kompania a mangsalsalaknib iti Internet a nakaduktal iti maysa a sindikato dagiti kriminal. Nupay adayo ti ayan dagiti kriminal, nakontrolda ti sangalubongan a network a buklen ti agarup dua a milion a kompiuter. Kaaduan kadagita ket kukua dagiti pribado nga umili. Nabiit pay a pinattapatta ti Organization for Economic Cooperation and Development (OECD) a 1 iti 3 a kompiuter a nakakonekta iti Internet ket konkontrolen ti hacker nga adda iti adayo a lugar. Komusta ngay ti kompiutermo? Posible ngata nga adda sabali a mangkonkontrol iti dayta a dimo madmadlaw?

Dagiti Di Madmadlaw a Panangatake

Panunotem daytoy nga eksena. Adda kriminal a mangiserrek iti makadadael a program iti Internet. No ti kompiutermo ket nastrek dayta a program, birokenna dagiti antivirus software. No makasarak iti paset a saan a protektado, serkenna sana sawaren ti intero a kompiutermo tapno agsapul iti mausar nga impormasion.b Kalpasanna, dagiti file-mo ket mabalin a baliwan wenno i-delete dayta a makadadael a program, sana i-e-mail dayta iti dadduma a kompiuter, wenno mangipatulod kadagiti password, pinansial a detalye, wenno dadduma pay a kompidensial nga impormasion tapno maala ti hacker.

Mabalin pay nga allilawendaka dagitoy a hacker tapno sika a mismo ti mangperdi iti kompiutermo! Kasano? Mabalin a sika a mismo ti mangipastrek iti virus no luktam ti kasla mayat nga e-mail attachment, no i-click-mo ti link ti maysa a Web page, no ag-download ken ag-install-ka iti libre a program, no mangisaksakka iti addaan virus a memory device, wenno uray no lukatam laeng ti maysa a kuestionable a Web site. No aramidem ti aniaman kadagita, mabalinen a ma-install iti kompiutermo ti makadadael a software ket makontrolen ti hacker nga adda iti adayo.

Kasanom nga ammo a na-virus ti kompiutermo? Nagrigat a maammuan. Mabalin a nakabumbuntog wenno narigat nga agkonekta iti Internet, nalabit saan nga agandar dagiti program-na, posible nga adda dagiti ag-pop-up (giddato nga agparang) a kahon iti iskrin isu a magutugotka a mang-install iti sumagmamano a program, wenno nalabit karkarna ti panagandar ti kompiutermo. No madlawmo ti aniaman kadagita, ipakitam dayta iti eksperto a teknisian.

‘Utobem Dagiti Addangmo’

Bayat a dagiti nasion ken tattao ket mas agdependen iti teknolohia ti kompiuter, posible a mas gagangayton dagiti cyberattack. Gapu iti dayta, ikagkagumaanen ti adu a nasion a siiinget a protektaran dagiti kompiuterda. Addan ar-aramiden ti dadduma kadakuada a nasaknap a panangsubok tapno maammuan no talaga a protektado ti sistema dagiti kompiuterda kadagiti mayat a mangdadael kadagita. Nupay kasta, “no adda umdas a tiempo, benepisio, ken pondo ti determinado a kabusor,” kinuna ni Steven Chabinsky a senior computer security expert ti U.S. Federal Bureau of Investigation, “sigurado a kanayonto latta a mastrekna ti puntiriaenna a sistema.”

Ania ti maaramidam tapno maprotektaram ti bagim no agin-internetka? Nupay saan a posible ti naan-anay a seguridad iti Internet, adda dagiti praktikal a maaramidam tapno mas protektado ti kompiutermo. (Kitaem ti kahon a “Protektaram ta Bagim!”) Ti manakem wenno “nasaldet utobenna dagiti addangna,” kuna ti Biblia. (Proverbio 14:15) Sigurado a nainsiriban dayta a balakad bayat nga agin-internetka!

[Footnotes]

[Blurb iti panid 26]

Adu a kompiuter ti kontroladon dagiti hacker

[Blurb iti panid 27]

Sigun iti OECD, 1 iti 3 a kompiuter a nakakonekta iti Internet ket konkontrolen ti hacker nga adda iti adayo a lugar

[Kahon iti panid 27]

DADDUMA A NABIIT PAY A CYBERATTACK

2003: Sipapartak a nagwaras iti Internet ti computer worm nga Slammer. Iti 10 la a minuto, inapektaranna ti agarup 75,000 a kompiuter.c Bimmuntog unay ti serbisio ti Internet, nagpalia dagiti Web site ken ATM, naparitan dagiti eroplano nga agtayab sa naperdi dagiti sistema ti kompiuter ken seguridad ti nuclear power plant.

2007: Ti Estonia ket pinuntiria ti agsasaganad a cyberattack. Kas resulta, naapektaran ti gobierno, media, ken dagiti banko. Kaaduan iti dayta a cyberattack ket naggapu kadagiti kontrolado a computer network (botnet). Gapu iti dayta, nasurok a 1 milion a kompiuter iti 75 a pagilian ti nangipatulod iti nagadu a peke a mensahe nga agkidkiddaw iti impormasion.

2010: Ti komplikado unay a computer worm nga Stuxnet inapektaranna dagiti sistema a mangkonkontrol iti nuclear plant iti Iran.

[Footnote]

[Kahon iti panid 28]

PROTEKTARAM TA BAGIM!

1. Mang-install-ka iti antivirus, spyware-detection, ken firewall software iti kompiutermo. Kanayonmo nga i-update dayta a software ken ti operating system-mo kadagiti amin a kabaruan a security update.

2. Agpanunotka nga umuna sakbay nga i-click-mo ti maysa a link wenno luktam dagiti attachment kadagiti e-mail wenno instant message​—uray no naggapu dagita iti gagayyemmo. Agannadka a nangnangruna no dimo ninamnama ti e-mail ken agkiddaw iti personal nga impormasion wenno password.

3. Dika pulos agkopia wenno aglukat iti software a dimo ammo ti naggapuanna.

4. Agusarka kadagiti password nga addaan iti 8 wenno nasursurok a karakter a buklen ti numero ken simbolo. Regular a sukatam dagita. Agusarka iti agsasabali a password iti nadumaduma nga account.

5. Dagiti laeng mapagtalkan a kompania nga agus-usar kadagiti secure connectiond ti pakitransaksionam iti Internet.

6. Dika mangted iti kompidensial nga impormasion maipapan iti bagim wenno kadagiti account-mo no agusarka iti unsecured (di natalged) Wi-Fi connection, kas kadagiti maus-usar iti publiko a luglugar.

7. Iddepem ti kompiutermo no dimo us-usaren.

8. Regularmo nga i-back up dagiti file-mo ken ikabilmo dagita iti natalged a pagidulinan.

[Footnote]

[Ladawan iti panid 28]

Ikagumaam a protektaran ti sistema ti kompiutermo