Librot’ Biblia Numero 17​—Ester

Mannurat: Mardokeo

Lugar a Nakaisuratanna: Susan, Elam

Nalpas a Naisurat: c. 475 K.K.P.

Tiempo a Saklawenna: 493–c. 475 K.K.P.

1. Ania nga estoria ti mabuksilan iti libro nga Ester?

ITI ababa, daytoy ti estoria ni Asuero, ari ti Persia, Xerxes I sigun kadagiti dadduma, ket ni Vasti a nasukir a baketna sinuktan ni Judio nga Ester, kasinsin ni Mardokeo. Ni Aman nga Agageo inggakatnat’ ipapatay amin a Judio, ngem nabitay iti mismo nga adigi a binangonna, sa ni Mardokeo naipuesto kas primero ministro ket naispal dagiti Judio.

2. (a) Apay a kuna dagiti dadduma a di naipaltiing ti libro nga Ester? (b) Iti ania a porma ti agparang a pannakausar ti nagan ti Dios iti Libro nga Ester?

² Wen, adda dagiti agkuna a ti libro nga Ester ket di naipaltiing ken di makagunggona no di ket naimnas laeng a sarsarita. Maigapu kano ta awan dita ti nagan ti Dios. Nupay pudno a ti Dios ket saan a diretsa a nadakamat, idiay Hebreo a teksto agparang ti uppat a nasinasina a kaso ti acrostic ti Tetragrammaton, ti umuna a letra ti uppat nga agsasaganad a sao, a deletiarenda ti YHWH (Hebreo, יהוה), wenno Jehova. Aglatak a naisangayan dagitoy iti tallo a kadaanan a Hebreo a manuskrito ket nalabaga a letra ti pannakamarkada iti Masora. Sa, idiay Ester 7:5 agparang ti acrostic iti nadibinuan a balikas nga “Agbalinakto.”​—Kitaenyo dagiti footnote ti Ester 1:20; 5:4, 13; 7:7, agraman 7:5.

3. Aniada a pasamak ti mangipasimudaag iti pammati ken panagkararag iti Dios, ket aniada a pasamak ti mangisingasing nga immaniobra ti Dios dagiti pasamak?

³ Iti intero a rekord nabatad a ni Mardokeo inakseptarna ken nagtulnog iti linteg ni Jehova. Nagkitakit nga agruknoy a mangdayaw iti lalaki a nalabit Amalecita; inkeddeng ti Dios a maikisap dagiti Amalecita. (Ester 3:1, 5; Deut. 25:19; 1 Sam. 15:3) Ti nasao ni Mardokeo iti Ester 4:14 ipasimudaagna a ninamnamana ti panangispal ni Jehova ket namati iti nadibinuan a pannakaidalan ti intero a pasamak. Ti panagayunar ni Ester, ken ti umarngi a tignay dagiti dadduma a Judio, iti tallo nga aldaw sakbay a nagparang iti ari ipakitana ti panagtaklinna iti Dios. (Ester 4:16) Ti panangiturong ti Dios naisingasing met gaput’ pannakasarak ni Ester iti parabur kadagiti mata ni Hegai, ti nagbantay kadagiti babbai, ken gapu ta di nakaturog ti ari iti daydi rabii a sinapulna dagiti opisial a rekord ket natakkuatanna a ni Mardokeo ket di napadayawan iti naglabas a nasayaat a gapuananna. (Ester 2:8, 9; 6:1-3; idiligyo ti Proverbio 21:1.) Di pagduaduaan a kararag ti tuktukoyen dagiti sao a, “panggep dagiti panagayunar ken panagasugda.”​—Ester 9:31.

4. Kasano a mapasingkedan nga autentiko ken napudno ti libro nga Ester?

⁴ Adu nga impormasion ti mangpasingked a ti rekord ket autentiko ken napudno. Inakseptar dayta dagiti Judio, a basta inawaganda a Meghil·lahʹ, kayuloganna “rolio; lukot.” Agparang nga intipon ni Esdras iti katalogo a Hebreo, a sigurado nga inwaksina koma no sarsarita laeng. Agingga ita, ngilinen dagiti Judio ti piesta ti Purim, wenno Ginnasatan, a pangrambakda iti dakkel a pannakaispal idi tiempon Ester. Ti libro idatagna dagiti ugali ken kustombre dagiti Persiano iti agpaypayso a wagas ken maitunos kadagiti pagaammo a pasamak iti historia ken dagiti diskobre ti arkeolohia. Kas ehemplo, ti Ester siuumiso a deskribirenna ti pammadayaw dagiti Persiano iti tao. (6:8) Dagiti kabakab ti arkeolohia ipalgakda a dagiti deskripsion ti palasio ti ari kas nailanad iti Ester eksaktoda inggat’ kabassitan a detalye.a​—5:1, 2.

5. Ania a kinaeksakto ti mangpaneknek a husto ti salaysay iti Ester, ket ania a periodo ti pakaitunosan ti lenguahe a nausar?

⁵ Daytoy a kinaapaghusto mapaliiw met iti mismo a salaysay, no iti naannad a panangnaganna kadagiti opisial ti ari ken dagiti katulong, nga intedna pay ti nagan ti 10 nga annak ni Aman. Ti linea da Mardokeo ken Ester nailanad ingga ken Kis iti tribo ni Benjamin. (2:5-7) Natukoy dagiti opisial a rekord ti gobiernot’ Persia. (2:23; 6:1; 10:2) Ti lenguahe ti libro ket moderno a Hebreo, sa adu a sao ken ebkas a Persiano ken Aramaiko ti nainayon, ket ti estilona pumada iti Cronicas, Esdras, ken Nehemias, gapuna maitunos unay iti periodo a nakaisuratanna.

6. (a) Ania a periodo ti nakapasamakan ti libro nga Ester? (b) Aniat’ isingasing ti ebidensia no iti mannurat, agraman lugar ken tiempo a nakaisuratanna?

⁶ Naipapan a dagiti pasamak iti Ester naangayda idi a ti maingel nga imperio ti Persia ket adda iti tampokna ket saklawenda ti agarup 18 a tawen ti panagturay ni Asuero (Xerxes I). Ti periodo, a dimmanon iti agarup 475 K.K.P., impasimudaag ti pammaneknek a naggapu kadagiti Griego, Persiano, ken taga Babilonia.b Ni Mardokeo, a nakasaksi ken kangrunaan a nagpaset iti daytoy a salaysay, mabalbalin nga isut’ nangisurat iti libro; ti nasinged ken detaliado a salaysay ipakitana a ti nagsurat napasaranna dagitoy a pasamak idiay Susan a palasio.c Nupay awan sabalin a libro ti Bibia ti nangdakamat kenkuana, di pagduaduaan a ni Mardokeo ket aktual nga indibidual iti historia. Nakaay-ayat, ta adda natakkuatanda a di napetsaan a cuneiform a teksto a dineskribir ni A. Ungnad ti Alemania a tukoyenna ni Mardukâ (Mardokeo?) kas nangato nga opisial iti palasio ti Susa (Susan) idi panagari ni Xerxes I.d Idiay Susan a sigurado nga inleppas ni Mardokeo ti rekord dagiti napasamak iti Ester dagus kalpasan ti pannakaangayda, nga isu idi agarup 475 K.K.P.

LINAON TI ESTER

7. Ania a krisis ti naangay idi padayá ni Asuero, ket aniat’ aksion ti ari?

⁷ Dimsaag ni Reyna Vasti (1:1-22). Maikatlo a tawen ti panagarin Asuero. Dakkel ti padayána kadagiti opisial ti imperiona, ket impakitana kadakuada ti kinabaknang ken dayag ti pagarianna iti 180 nga aldaw. Simmaruno, adda grande a pito nga aldaw a piesta para kadagiti adda idiay Susan. Naigiddato, ni Vasti a reyna nagpadayá met para kadagiti babbai. Impasindayag ti ari ti kinabaknang ken dayagna ket, idi rimmagsaken gapu iti arak, inayabanna ni Vasti tapno ipakitana ti kinapintasna kadagiti umili ken kadagiti prinsipe. Nagkitakit ni Reyna Vasti. Gaput’ balakad dagiti opisial ti ari, a kunada a daytoy dakes nga ehemplo ibabainnanto ti ari iti intero nga imperio, inikkat ni Asuero ni Vasti a reyna ket nangipablaak kadagiti dokumento nga amin a babbai “padayawandanto dagiti assawada” ket tunggal lalaki “agturay iti bukodna a balay.”​—1:20, 22.

8. (a) Aniada a pasamak ti nagturong iti panagbalin ni Ester a reyna? (b) Ania a gakat ti natakkuatan ni Mardokeo, ket aniat’ nairekord?

⁸ Nagbalin a reyna ni Ester (2:1-23). Idi kuan, dinutokan ti ari dagiti administrador tapno urnongenda dagiti kapipintasan a birhen iti amin a 127 a probinsia ti imperio ket yegda idiay Susan, a sadiay papintasenda ida sadanto idatag iti ari. Ni Ester ti maysa kadagiti babbalasang a napili. Ni Ester ket ulila a Judio, a “nalibnos ti pammagina ken naimnas ti langana,” tinagibi ni kasinsinna a Mardokeo, nga opisial idiay Susan. (2:7) Ti Judio a nagan ni Ester a, Hadassa, kayuloganna “Mirto” (Myrtle). Ni Hegai, nga agay-aywan kadagiti babbai, naay-ayo kenkuana ket impaayanna ti naisangayan a pannakaasikaso. Awan makaammo nga isu ket Judio, ta imbilin ni Mardokeo nga ilimedna dayta. Nagsusublat dagiti babbalasang a naidatag iti ari. Pinilina ni Ester a kas kabbaro a reynana, ket naangay ti padayá a nangrambak iti pannakakoronana. Di nagbayag kalpasanna, nangngeg ni Mardokeo a gakatda a patayen ti ari, ket impulong ni Ester dayta “iti nagan ni Mardokeo.” (2:22) Naipalgak ti gakat, nabitay dagidi nagkokumplot, ket nairekord dayta iti libro ti ari.

9. Kasano a pinagpungtot ni Mardokeo ni Aman, ket ania a bilin ti ari ti naala ni Aman maibusor kadagiti Judio?

⁹ Panangliput ni Aman (3:1–5:14). Agarup uppat a tawen ti limmabas. Ni Aman, a rumsua a kaputotan ni Agag nga ari ti Amalec a pinapatay ni Samuel, nagbalin a primero ministro. (1 Sam. 15:33) Isut’ intan-ok ti ari ket imbilinna nga amin nga adipen idiay ruangan ti ari agruknoyda koma ken Aman. Mairaman ni Mardokeo ditoy. Ngem, nagkitakit ni Mardokeo, nga impakaammona kadagiti adipen ti ari nga isu ket Judio. (Idiligyo ti Exodo 17:14, 16.) Nagrurod unay ni Aman ket, idi maammuanna a Judio ni Mardokeo, nakitanat’ dakkel a gundaway a maikisapna a mamimpinsan da Mardokeo ken amin a Judio. Babaen iti ginnasatan (pur) naikeddeng ti umno nga aldaw a pannakaikisap dagiti Judio. Gaput’ singedna iti ari, imbaga ni Aman a managsalungasing dagiti Judio ket dinawatna a ti pannakadadaelda maisurat koma. Intukon ni Aman ti kontribusion a 10,000 a talento a pirak (agbalor iti agarup $66,060,000) a mabusbos iti pammapatay. Immanamong ti ari, ket dagiti naisurat a mando, a natimbrean iti singsing ti ari, naiwaras iti intero nga imperio, ket insaadnat’ maika-13 ti Adar kas aldaw a pannakaikisap dagiti Judio.

10. Kasano a nagtignay da Mardokeo ken Ester a buyogen ti pammati iti puersa ni Jehova?

¹⁰ Apagdamagda iti dayta a linteg, nagdung-aw da Mardokeo ken amin a Judio buyogen ti nakersang a lupot ken dapu. Adda “panagayunar ken panagsangit ken panagdung-aw.” (Ester 4:3) Idi impadamag ni Mardokeo ti sasaaden dagiti Judio, ni Ester nagkitakit idi damo a makiballaet. Ipapatay ti dusa iti asinoman nga agparang iti ari a di naawis. Ngem, impakitan Mardokeo ti pammatina iti bileg ni Jehova idi kinunana a no madi ni Ester, isu ket matayto ngem ti pannakaispal “bumangonto kadagiti Judio manipud iti sabali a disso.” Sa, di ngata nagbalin a reyna ni Ester “iti tiempo a kas itoy”? (4:14) Idi maawatanna ti isyu, immanamong nga irisgonat’ biagna, ket amin a Judio sadi Susan nakipagayunarda kenkuana iti tallo nga aldaw.

11. Kasano nga inusar ni Ester ti parabur ti ari, ngem aniat’ inggakat ni Aman maibusor ken Mardokeo?

¹¹ Idin, ni Ester nagparang iti saklang ti ari, a nadayag ti itsurana. Pinaraburan ti ari, ket inyunnatna ti balitok a setrona, ket inispalnat’ biagna. Inawis ni Ester ti ari ken ni Aman iti maysa a padayá. Idi madamat’ padayá, indagadag ti ari nga ipakaammo koman Ester ti dawatna, nga impanamnamana a maited kenkuana, “uray kagudua ti pagarian,” ngem inawisna ida a dua iti sabali pay a padayá iti sumuno nga aldaw. (5:6) Siraragsak a rimmuar ni Aman. Ngem nakitanan Mardokeo idiay ruangan ti ari! Saan a nagruknoy wenno nagpigerger ken Aman. Ti rag-o ni Aman nagbalin a pungtot. Insingasing ni baketna ken gagayyemna a mamangon iti adigi a 50 kasiko (22.3 m) ti katayagna ket dumawat iti pammalubos iti ari a bitayennan Mardokeo iti dayta. Dagdagus nga impaaramid ni Aman dayta.

12. Aniada a kasasaad ti nagresulta iti panangpadayaw ni Asuero ken Mardokeo, a nakaibabainan ni Aman?

¹² Nabaliktad ti kasasaad (6:1–7:10). Di makaturog ti ari iti daydi a rabii. Impairuarnat’ libro dagiti rekord ket impaibasana, ket natakkuatanna a dina pay nagunggonaan ni Mardokeo iti daydi panangsalbarnat’ biagna. Idin, dinamag ti ari no asino ti adda iti paraangan. Adda ni Aman, tapno kiddawenna ti ipapatay ni Mardokeo. Dinamag ti ari ken Aman no kasano koma a mapadayawan daydiay tao a pagraguan ti ari. Gapu ta impapanna nga isut’ mapadayawan, inyurnos ni Aman ti nalabor a programa a pammadayaw. Ngem imbilin kenkuana ti ari: “Aramidem ti kasta ken Mardokeo a Judio”! (6:10) Awan maaramid idi ni Aman no di ti panangkawesna iti naarian ken Mardokeo, impasakayna iti kabalio ti ari, sana insursor iti plasa ti siudad, nga agpukpukkaw iti sanguananna. Gaput’ bainna, nagawid a sidadaras ni Aman a malmaldaang. Awan pangliwliwa ni baketna ken gagayyemna. Ultimon ni Aman!

13. Aniat’ impalgak ni Ester idiay padayá, a nagbanag iti ania nga ultimo ni Aman?

¹³ Tiemponan a tabunuan ni Aman ti padayá a kaduana ti ari ken ni Ester. Imbaga ti reyna nga isu ken dagiti kailianna nailakoda, tapno madadaelda. Asinot’ nangigakat itoy a kinadakes? Kunan Ester: “Ti lalaki, a kalaban ken kabusor, isu ni daytoy dakes nga Aman.” (7:6) Timmakder a siuunget ti ari ket napan iti hardin. Idi maymaysan ti reyna, impakaasi ni Aman ti biagna, ket ti ari, idi agsubli, lallalo a nakapungtot, idi nakitana ni Aman iti sofa ti reyna. Gapuna immandarna a mabitay ni Aman idiay adigi nga insaganana para ken Mardokeo!​—Sal. 7:16.

14. Kasano a ginunggonaan ti ari da Ester ken Mardokeo, ket ania a naisurat a bilin ti intedna kadagiti Judio?

¹⁴ Naisaad ni Mardokeo, naispal dagiti Judio (8:1–10:3). Inted ti ari ken Ester amin a sanikua ni Aman. Impakaammon Ester ken Asuero ti panagkabagianda ken Mardokeo, ket insaad ti ari iti dati a puesto ni Aman, ket intedna kenkuana ti singsing ti ari. Ket, inrisgo manen ni Ester ti biagna idi inna kiniddaw iti ari a mawaswas koma ti bilin a pannakapapatay dagiti Judio. Ngem, “dagiti linteg ti Persia ken Media” di mabalin a waswasen! (1:19) Inted ngarud ti ari kada Ester ken Mardokeo ti autoridad a mangisurat iti baro a linteg ket matimbrean iti singsing ti ari. Daytoy a naisurat a bilin, a naiwaras iti intero nga imperio kas iti daydi immun-una, impalubosna kadagiti Judio ti kalintegan ‘nga agtitipon ken ikanawat’ kararuada, nga ikisap ken papatayen ken dadaelenda amin a puersa dagiti umili ken distrito a bumusbusor kadakuada, kadagiti ubbing ken babbai, ket samsamenda dagiti sanikuada,’ iti isu met la nga aldaw nga agepekto ti linteg ni Aman.​—8:11.

15. (a) Aniat’ nagbanagan ti dangadang, ket ania a piesta ti inyusuat ni Mardokeo? (b) Ania a saad ti nakaitan-okan ni Mardokeo, ket ania a kalat ti nangusaranna itoy nga autoridad?

¹⁵ Idi dimteng ti naituding nga aldaw, ti maika-13 ti Adar, awan tumakder idi a maibusor kadagiti Judio. Gaput’ kiddaw ni Ester, nagtultuloy ti dangadang idiay Susan inggat’ maika-14 nga aldaw. Adda dagup a 75,000 a kabusor dagiti Judio ti natay iti intero nga imperio. Adda kanayonan a 810 a napapatay idiay kastilio ti Susan. Naibilang ditoy ti 10 nga annak ni Aman, a pinapatayda iti umuna nga aldaw sada imbitay iti maikadua nga aldaw. Dida nagsamsam. Idi maika-15 ti Adar, naginanada, ket nagdadayá ken nagrag-o dagiti Judio. Itan ited ni Mardokeo ti naisurat a bilin kadagiti Judio a ngilinenda daytoy a piesta ti “Pur, kayatna a sawen, Ginnasanggasat,” iti kada tawen iti maika-14 ken 15 ti Adar, ket ar-aramidenda daytoy agingga ita. (9:24) Naitan-ok ni Mardokeo iti intero a pagarian ket inusarna ti saadna a maikadua ken Ari Asuero “iti pagimbagan ti ilina ken agsao iti talna iti amin a kaputotanda.”​—10:3.

NO APAY NAIMBAG

16. Aniada a nadibinuan a prinsipio ken maikanatad a padron ti matakkuatan dagiti Kristiano iti libro nga Ester?

¹⁶ Nupay awan sabali a mannurat iti Biblia ti diretsa a nagadaw iti Ester, maitunos nga interamente ti libro iti intero a napaltiingan a Kasuratan. Kinapudnona, sagudayenna dagiti nagsayaat nga ilustrasion dagiti prinsipio ti Biblia a nadakamat kalpasanna iti Nakristianuan a Griego a Kasuratan ken agaplikar kadagiti agdaydayaw ken Jehova iti amin a periodo. No adalenyo dagiti sumaganad a teksto saanda la a paneknekan a kasta no di ket makapabilegda pay iti pammati ti Kristiano: Ester 4:5​—Filipos 2:4; Ester 9:22​—Galacia 2:10. Ti darumda kadagiti Judio, a dida agtultulnog kadagiti linteg ti ari, umarngi iti darumda kadagidi immuna a Kristiano. (Ester 3:8, 9; Ara. 16:21; 25:7) Dagiti pudno nga adipen ni Jehova situturedda a sarangten dagita a darum ket sikakararagda nga agtaklin iti nadibinuan a pannakabalin a mangispal, kas iti nagsayaat a padron da Mardokeo, Ester, ken dagiti padada a Judio.​—Ester 4:16; 5:1, 2; 7:3-6; 8:3-6; 9:1, 2.

17. Kasano nga inyulidan da Mardokeo ken Ester ti umno a panagpasakupda iti Dios ken kadagiti “nangatngato a turay”?

¹⁷ Kas Kristiano, ditay koma ipapan a naidumat’ situasiontayo kada Mardokeo ken ni Ester. Agbibiagtay met iti sidong “dagiti nangatngato a turay” iti ganggannaet a lubong. Tarigagayantay ti agpasakup iti aniaman a nasion a yantayo, ngem maigiddato, silalawag koma nga ‘itedtay ken Cesar dagiti kukuan Cesar ket iti Dios dagiti kukua ti Dios.’ (Roma 13:1; Luc. 20:25) Ni Mardokeo a primero ministro ken ni Reyna Ester mapagulidananda iti debosion ken kinatulnog kadagiti sekular nga annongda. (Ester 2:21-23; 6:2, 3, 10; 8:1, 2; 10:2) Ngem, situtured a di nagtulnog ni Mardokeo iti bilin ti ari nga agruknoy ken Aman, ti makarimon nga Agageo. Sa, inkagumaanna a gun-oden ti legal a pangsumra idi inggakat ni Aman a dadaelen dagiti Judio.​—3:1-4; 5:9; 4:6-8.

18. (a) Aniat’ mangpaneknek a ti Ester “impaltiing ti Dios ket naimbag”? (b) Kasano a paregtaenna ti panangidepensa kadagiti interes ti Pagarian ti Dios?

¹⁸ Amin nga ebidensia ipatuldoda a ti Ester paset ti Nasantuan a Biblia, “impaltiing ti Dios ket naimbag.” Nupay dina dinakamat ti Dios wenno ti naganna, ikkannatay kadagiti naidumduma nga ehemplot’ pammati. Da Mardokeo ken Ester saan a pinutar laeng ti imahinasion ti sumasarita, no di ket aktualda nga adipen ni Jehova a Dios, tattao a naregget ti panagtaklinda iti bileg ni Jehova a mangispal. Nupay nagtaengda iti sidong “dagiti nangatngato a turay” iti baniaga a daga, inusarda amin a legal a pamuspusan tapno ikaluyada ti interes ti ili ti Dios ken ti panagdaydayawda. Ita mabalintay a tuladen ti ulidanda no iti “panangdepensa ken legal a panangipasdek iti naimbag a damag” ti Pagarian ti Dios a pakaispalan.​—Fil. 1:7.

[Footnotes]