Kapitulo 4

Tumanor ti Dakkel nga Apostasia

“MAYSA nga Apo, maysa a pammati.” (Efe. 4:5) Idi babaen pannakapaltiing insurat ni apostol Pablo dagitoy a sasao (agarup 60-61 K.P.), adda laeng idi maymaysa a Nakristianuan a pammati. Kaskasdi, makitatayo ita ti panaglaplapusanan dagiti denominasion, sekta, ken kulto a mangikunkuna a Kristianoda, nupay isursuroda dagiti agsisimparat a doktrina ken salsalimetmetanda dagiti nagduduma a pagalagadan. Anian a nagdakkel nakaidumaanna manipud maysa a nagtutunos a Kristiano a kongregasion a nangrugi idi Pentecostes 33 K.P.! Kasano a timmaud dagitoy a panagsisina? Para iti sungbat, rebbeng nga agsublitayo iti umuna a siglo ti Kadawyan a Panawentayo.

Sipud pay rugina, ti Kabusor, ni Satanas, ginandatna a pagulimeken ti pammaneknek dagiti Kristiano a saksi ni Jehova babaen iti panangidadanes dagidiay adda iti ruar ti kongregasion kadakuada. (1 Ped. 5:8) Immuna a nagtaud dayta kadagiti Judio ket kalpasanna manipud iti Gentil nga Imperio ti Roma. Sibaballigi a naibturan dagiti immuna a Kristiano amin a kita ti ibubusor. (Idiligyo ti Apocalipsis 1:9; 2:3, 19.) Ngem saan a simmardeng ti Kabusor. No dina mapagulimek ida babaen ti panangparigat dagidiay adda iti ruar, apay ket a dina ida dadaelen manipud uneg? Idi ubing pay ti Kristiano a kongregasion, pinagpeggad dayta ti maysa a kabusor iti uneg​—ti apostasia.a

Nupay kasta, ti apostasia, saan a nakastrek iti uneg ti kongregasion a di naipakaammo. Kas Ulo ti kongregasion, sinigurado ni Kristo a mapakdaaran nga umuna dagiti pasurotna.​—Col. 1:18.

“Addanto Dagiti . . . Ulbod a Mannursuro Kadakayo”

“Agaluadkayo,” imballaag ni Jesus, “kadagiti naulbod a mammadto nga umay kadakayo a nakakawes a kasla karnero.” (Mat. 7:15) Ammo ni Jesus a padasento ni Satanas a pagsisinaen ken dadaelen dagiti pasurotna. Gapuna a manipud rugi ti ministeriona, pinakdaaranna ida maipapan kadagiti ulbod a mannursuro.

Sadinot’ paggapuan dagitoy nga ulbod a mannursuro? “Manipud kadakayo met laeng,” kuna ni apostol Pablo idi agarup 56 K.P., idi agsasao kadagiti manangaywan sadi Efeso. Wen, manipud uneg ti kongregasion, “tumaudto [dagiti tattao] ket agsaoda kadagiti natiritir a bambanag tapno guyugoyenda dagiti adalan a sumurot kadakuada.” (Ara. 20:29, 30) Dagita nga agimbubukodan nga apostata saandanto a mapnek a maaddaan kadagiti bukodda nga adalan; ikagumaanda nga “agawen dagiti adalan,” kayatna a sawen, dagiti adalan ni Kristo.

Impakpakauna met ni apostol Pedro (agarup 64 K.P.) ti panangdadael manipud uneg ket dineskribirna pay ti pamay-an a panagtignay dagita nga apostata: “Addanto dagiti . . . saan a pudno a mannursuro iti tengngayo. Isuda a mangiserrekto a sililimed kadagiti nakillo ken makadadael a sekta . . . Iti kinaagum kadagiti sasao a makaallilaw.” (2 Ped. 2:1, 3) Kas dagiti managsimisim wenno manangliput iti pakarso ti kabusor, dagiti ulbod a mannursuro, nupay agtaudda iti uneg ti kongregasion, iserrekdanto dagiti makadadael a panangmatmatda iti nalimed wenno makaallilaw a pamay-an.

Dagitoy a pakdaar ni Jesus ken dagiti apostolna ket saan a barengbareng. Ti ibubusor manipud iti uneg ket bassit lat’ nangrugianna, ngem limtaw daytoy a nasapa iti Kristiano a kongregasion.

“Manarimaanen”

Nakurang a 20 a tawen kalpasan ti ipapatay ni Jesus, impasimudaag ni apostol Pablo a dagiti panagregget ni Satanas a mangpataud kadagiti panagsisina ken isiasina dagiti tattao manipud pudno a pammati ket “manarimaanen.” (2 Tes. 2:7) Idi pay la agarup 49 K.P., iti maysa a surat a naipatulod kadagiti kongregasion, impamatmat ti bagi a manarawidwid: “Nangngegmi a dagiti sumagmamano a tattao a naggapu kadakami pinaglagawdakayo kadagiti sao, a riniribukda dagiti kararuayo, isuda a dikam imbaon.” (Ara. 15:24) Gapuna a dadduma iti uneg ti kongregasion ket natalabit maipapan kadagiti agsusungani a panangmatmatda​—iti daytoy a kaso nalawag maipapan iti isyu iti no dagiti Kristiano a Gentil kasapulan a makugit ken tungpalenda ti Mosaiko a Linteg.​—Ara. 15:1, 5.

Bayat a lumablabas ti umuna a siglo, nagwaras a kasla gangrena ti mamagsisina a panagpampanunot. (Idiligyo ti 2 Timoteo 2:17.) Idi agarup 51 K.P., dadduma idiay Tesalonica sipapalso nga ipadpadlesda a “ti kaadda” ni Apo Jesus ket ngannganin. (2 Tes. 2:1, 2) Idi agarup 55 K.P., dadduma sadi Corinto ti nanglaksid iti nasin-aw a Nakristianuan a pannursuro maipapan iti panagungar dagiti natay. (1 Cor. 15:12) Idi agarup 65 K.P., daddumat’ nagkuna a napasamaken ti panagungar, a daytat’ simboliko a kita a mapasaran dagiti sibibiag a Kristiano.​—2 Tim. 2:16-18.

Awan dagiti naipaltiing a rekord no aniat’ napasamak iti uneg ti Kristiano a kongregasion kabayatan ti simmaruno a 30 a tawen. Ngem idi insurat ni apostol Juan dagiti suratna (agarup 98 K.P.), “nakaad-adun dagiti antikristo”​—tattao a nangilibak a “ni Jesus isu ti Kristo” ken ni Jesus ti Anak ti Dios a “naglasag.”​—1 Juan 2:18, 22; 4:2, 3.

Iti nasurok nga 60 a tawen, dagiti apostol ‘nagtignayda kas pangtiped,’ nga ikagkagumaanda a pagtalnaen ti dalluyon ti apostasia. (2 Tes. 2:7; idiligyo ti 2 Juan 9, 10.) Ngem bayat a sumreken ti Kristiano a kongregasion iti maikadua a siglo, ti maudi a sibibiag nga apostol, ni Juan, ket natay, idi agarup 100 K.P. Ti apostasia a nagin-inut a simrek iti kongregasion ket nakasagana itan a bumtak a di magawidan, buyogen dagiti mangrebba nga organisasional ken doktrinal a panagballatekna.

Dagiti Klero ken Pasurot

“Agkakabsatkayo amin,” kuna ni Jesus kadagiti adalanna. “Maymaysa ti Panguloyo, ni Kristo.” (Mat. 23:8, 10) Gapuna nga awan klase klero iti uneg dagiti Kristiano a kongregasion idi umuna a siglo. Kas dagiti napulotan-espiritu a kakabsat ni Kristo, amin dagiti immuna a Kristiano naaddaanda ti namnama nga agbalin a nailangitan a papadi a makikadua ken Kristo. (1 Ped. 1:3, 4; 2:5, 9) No maipapan iti pannakaorganisar, tunggal kongregasion ket tinarawidwidan ti maysa a bagi dagiti manangaywan, wenno naespirituan a panglakayen.b Amin dagiti panglakayen addaandat’ agpapada nga autoridad, ket awan siasinoman kadakuada ti naikkan autoridad a ‘mangituray’ iti arban nga adda iti aywanda. (Ara. 20:17; Fil. 1:1; 1 Ped. 5:2, 3) Nupay kasta, bayat a nangrugi ti apostasia, nangrugi a nagbaliw dagiti bambanag​—nakaparpartak.

Maysa kadagiti kauunaan nga isisiasi ket ti panagsina iti nagbaetan dagiti termino a “manangaywan” (Gr., e·piʹsko·pos) ken “lakay,” wenno “panglakayen” (Gr., pre·sbyʹte·ros), tapno didan mausar a mangtukoy iti isu met laeng a saad ti responsabilidad. Maysa la a dekada wenno agarup kasta kalpasan ti ipapatay ni apostol Juan, ni Ignacio, “obispo” ti Antioquia, iti suratna kadagiti taga Smirna, insuratna: “Siguraduenyo a dakay amin surotenyo ti obispo [manangaywan], kas ken Jesu-Kristo surotenna ti Ama, ken ti presbiterio [bagi dagiti lallakay] kas idi kadagiti Apostol.” Inkampania ngarud ni Ignacio a tunggal kongregasion ket tarawidwidan ti maysa nga obispo,c wenno manangaywan, a mabigbig kas naiduma manipud, ken addaan dakdakkel nga autoridad ngem, kadagiti presbitero, wenno lallakay.

Kasano, ngarud, a timmaud daytoy a panaglasin? Ni Augustus Neander, iti librona a The History of the Christian Religion and Church, During the Three First Centuries, ilawlawagna ti napasamak: “Idi maikadua a siglo . . . , ti manayon a saad ti pangulo dagiti presbitero ket rebbeng koma a nabuangayen, a kenkuana, yantangay isut’ nangnangruna nga addaan panangaywan iti isuamin, a nakaitedan ti nagan nga [e·piʹsko·pos], ket nailasin ngarud manipud kadagiti dadduma a presbitero.”

Naibalabala ngarud ti pamuon ti nagin-inut nga itataud ti klase klero. Agarup maysa a siglo kalpasanna, ni Cipriano, “obispo” ti Cartago, Norte Africa, ket napinget a nangikampania iti autoridad dagiti obispo​—kas maysa a grupo a naisina manipud kadagiti presbitero (idi agangay naawagan kas papadid), dagiti diakono, ken dagiti laigo. Ngem dina inanamongan a ringbawan ti maysa nga obispo dagiti sabsabali.e

Bayat a nagpangato dagiti obispo ken presbitero iti saad ti herarkia, naibatin iti baba dagiti amin a manamati idiay kongregasion. Nagtungpal daytoy iti panagsina ti klero (dagidiay mangidadaulo) ken ti pasurot (ti di aktibo a bagi dagiti manamati). Ilawlawag ti McClintock and Strong’s Cyclopedia: “Manipud panawen ni Cipriano [a natay idi agarup 258 K.P.], ti ama ti sistema ti panangituray ti klero, ti nagdumaan ti klero ken pasurot ket nagdinamag, ket dagdagus a naawat iti sangalubongan. Pudno, manipud pay idi maikatlo a siglo, ti termino a clerus . . . ket ngangngani naiyaplikar laeng iti ministerio tapno ilasinna daytoy manipud iti pasurot. Bayat a naparang-ay ti Romano a panangituray dagiti klero, ti klero saan laeng a nagbalin a naidumduma nga urnos . . . no di ket nabigbig kas ti kakaisuna a kinapadi.”

Gapuna, iti unos ti 150 a tawen wenno agarup kasta manipud ipapatay ti maudi kadagiti apostol, dua a napateg nga organisasional a panagbaliw ti nakastrek iti kongregasion: umuna, ti panagsina ti obispo ken dagiti presbitero, ti obispo ti adda iti kangatuan a saad iti herarkia, maikadua, ti panagsina ti klero ken ti pasurot. Imbes nga amin a napulotan-espiritu a manamati ti mangbukel iti “naarian a kinapadi,” ti klero itan ti “mabigbigbig kas ti kakaisuna a kinapadi.”f​—1 Ped. 2:9.

Dagita a panagbalbaliw minarkaanda ti isisiasi manipud Nainkasuratan a pamay-an ti pannarawidwid kadagiti kongregasion idi kaaldawan dagiti apostol. Nupay kasta, saan laeng a ti organisasional a panagbalbaliw ti imbunga ti apostasia.

Sumrek Dagiti Pagano a Pannursuro

Dagiti nasin-aw a pannursuro ni Kristo ket naipasdeken ti kinapudnoda​—naitalimengda idiay Nasantuan a Kasuratan. Kas pangarigan, silalawag nga insuro ni Jesus a ni Jehova isu “ti maymaysa a pudno a Dios” ken ti natauan a kararua ket matay. (Juan 17:3; Mat. 10:28) Kaskasdi, gapu iti ipapatay dagiti apostol ken ti panagkapuy ti urnos ti organisasion, dagita a nasin-aw a pannursuro ket namulitan bayat a simrek dagiti pagano a doktrina iti Kinakristiano. Kasano a mapasamak ti kasta a banag?

Maysa a napateg a makagapu ket ti nasikap nga impluensia ti Griego a pilosopia. Ilawlawag ti The New Encyclopædia Britannica: “Manipud ngalay ti maika-2 a siglo AD dagiti Kristiano a nasanay iti Griego a pilosopia mariknadan a masapul nga iyebkas ti pammatida, tapno penneken ti kinasariritda ken tapno makumberteda dagiti de adal a pagano.” Idi nagbalin a Kristiano dagiti tattao a pilosopo, dagdagus a naisinggalut ti Griego a pilosopia iti “Kinakristiano.”

Kas nagbanagan daytoy a panagtipon, dagiti pagano a doktrina kas iti Trinidad ken ti di ipapatay ti kararua ti simmagepsep iti namansaan a Kinakristiano. Dagitoy a pannursuro, nupay kasta, timmaudda sakbay pay dagiti Griego a pilosopo. Kinaagpaysuanna naala dagiti Griego ida manipud kadagiti kadaanan a kultura, ta adda pakakitaan kadagita a pannursuro kadagidi kadaanan a relihion ti Egipto ken Babilonia.

Bayat a dagiti pagano a doktrina nagtultuloy a sinarutda ti Kinakristiano, natiritir wenno napanawan met dagiti sabsabali pay a Nainkasuratan a pannursuro.

Nagpukaw ti Namnama ti Pagarian

Siaammo unay dagiti adalan ni Jesus a masapul nga agsiputda para iti naikari a “kaadda” ni Jesus ken ti iyaay ti Pagarianna. Idi agangay, naawatan a daytoy a Pagarian iturayannanto ti daga iti unos ti sangaribo a tawen ket pagbalinennanto dayta a paraiso. (Mat. 24:3; 2 Tim. 4:18; Apoc. 20:4, 6) Binalakadan dagiti Kristiano a mannurat ti Biblia dagidi umuna-siglo a saksi nga agtalinaedda a siririing iti naespirituan ken agtalinaedda a naisina manipud lubong. (Sant. 1:27; 4:4; 5:7, 8; 1 Ped. 4:7) Ngem apaman a natay dagiti apostol, napukaw ti pananginanama iti kaadda ni Kristo ken ti iyaay ti Pagarianna. Apay?

Maysa a makagapu isut’ naespirituan a panangmulit ti Griego a doktrina iti di ipapatay ti kararua. Bayat a daytoy inikutan dagiti Kristiano, nagin-inut a napanawan ti namnama iti milenio. Apay? Ilawlawag ti The New International Dictionary of New Testament Theology: “Ti doktrina iti di ipapatay ti kararua sinukatanna ti eskatolohia [ti pannursuro kadagiti “Maudi a Bambanag”] ti BT [Baro a Tulag] agraman ti namnamana iti panagungar dagiti natay ken ti baro a panamarsua (Apoc. 21 f.), ket iti kasta ti kararua awatenna ti panangukom kalpasan ti ipapatay ket maragpatna ti paraiso a maipagpagarup ita kas sabali a lubong.” Iti sabali a pannao, impagarup dagiti nagapostata a Kristiano a ti kararua panawanna ti bagi bayat ti ipapatay ket iti kasta dagiti bendision ti Milenio a Panagturay ni Kristo tukoyenna ngarud ti lubong dagiti espiritu. Ngarud inyalisda ti Paraiso manipud daga idiay langit, a sadiay, patienda, a magun-odan dayta ti naispal a kararua inton matay. Awan, ngarud, pakasapulan iti panagsiput iti kaadda ni Kristo ken ti iyaay ti Pagarianna, yantangay inton matayda namnamaenda amin ti makikadua ken Kristo idiay langit.g

Sabali pay a makagapu, nupay kasta, ti namagbalin a kasla awan kaes-eskanna ti panangsegsegga iti iyaay ti Pagarian ni Kristo. Ilawlawag ti The New Encyclopædia Britannica: “Ti [agparang a kasla] panagtaktak ti Parousia pinakapuyna ti panagpadpadaan iti immuna nga iglesia. Iti daytoy a pamay-an ti ‘panangibabawi iti eskatolohia’ [panagkapuy ti pannursuro kadagiti “Maudi a Bambanag”], ti kadawyanen nga iglesia sinukatanna ti mapadpadaanan a Pagarian ti Dios. Ti pannakabuangay ti Iglesia Katolika kas maysa a mangituray nga institusion ket direkta a nainaig iti isisiasi iti panagpadpadaan.” (Kukuami dagiti italiko.) Gapuna a saan laeng a naiyalis dagiti pammendision ti milenio manipud daga agturong idiay langit no di ket ti Pagarian ket naiyakar manipud langit agturong ditoy daga. Daytoy a “panangiyalis” ket kinumpleto ni Agustin ti Hippo (354-430 K.P.). Iti agdindinamag a gapuananna a The City of God, kinunana: “Ti Iglesia uray itan ket isu ti pagarian ni Kristo, ken ti pagarian ti langit.”

Kabayatanna, idi agarup 313 K.P., bayat ti panagturay ni Romano nga Emperador a Constantino, naited ti legal a pannakabigbig iti Kinakristiano, nga adu iti dayta ti nagbalinen nga apostata ti panagpampanunotna. Dagiti relihiuso a papangulo situtulokda nga agserbi iti Estado, ket idi damo ti Estado tinengngelna dagiti relihiuso nga ar-aramid. (Di nagbayag, tinengngelen ti relihion dagiti aramid ti Estado.) Nangrugi ngarud ti Kakristianuan,h a ti paset dayta (ti relihion a Katoliko) idi agangay ket nagbalin nga opisial a relihion ti Estado ti Roma. Ita, ti “pagarian” saan laeng nga adda iti lubong no di ket nagbalin a paset ti lubong. Anian a nagdakkel nakaidumaanna manipud Pagarian nga inkasaba ni Kristo!​—Juan 18:36.

Ti Repormasion​—Isusubli iti Pudno a Panagdayaw?

Kas sisania nga umad-adu iti nagtetengngaan ti naleppes a trigo, ti Iglesia ti Roma, iti sidong ti panagturay ti papana, riningbawanna dagiti nailubongan nga ar-aramid iti adu a siglo. (Mat. 13:24-30, 37-43) Bayat nga ad-adda a nagbalin dayta a paset ti lubong, immadayo nga immadayo ti iglesia manipud umuna-siglo a Kinakristiano. Iti adu a siglo dagiti sekta nga “erehes” insingasingda dagiti panagbalbaliw iti uneg ti iglesia, ngem intultuloy ti iglesia nga abusaren ti pannakabalinna ken agurnong kadagiti kinabaknang. Kalpasanna, idi maika-16 a siglo, ti Repormasion a Protestante, bimtak ti relihiuso nga iyaalsa, a kasta unay ti rungsotna.

Dagiti repormador kas kada Martin Luther (1483-1546), Ulrich Zwingli (1484-1531), ken John Calvin (1509-64) binabalawda ti iglesia kadagiti nagduduma nga isyu: Ni Luther iti pannakailako dagiti indulhensia, ni Zwingli iti di panangasawa dagiti klero ken ti Mariolatria (Panagdayaw ken Maria), ket ni Calvin iti kasapulan ti iglesia a panagsubli kadagiti orihinal a prinsipio ti Kinakristiano. Aniat’ naaramidan dagidiay a panagregget?

Manamnama, ti Repormasion ket nakaaramid kadagiti sumagmamano a pagimbagan, kalalatakan isu iti pannakaipatarus ti Biblia kadagiti pagsasao dagiti gagangay a tao. Ti nawaya a kababalin ti Repormasion ti nangituggod iti ad-adu pay a kalat iti panagsirarak ti Biblia ken maysa a naparang-ay a pannakaawat kadagiti pagsasao ti Biblia. Ti Repormasion, nupay kasta, dina minarkaan ti isusubli iti pudno a panagdayaw ken doktrina.i Apay a saan?

Dagiti epekto ti apostasia ket simmarut, kadagiti mismo a pamuon ti Kakristianuan. Ngarud, nupay nakalapsut dagiti nagduduma a grupo a Protestante manipud panangituray ti papa ti Roma, intugotda dagiti sumagmamano a pamunganayan a pakapilawan ti Iglesia Katolika Romana, a nagresulta iti panangpanaw ti pudno a Kinakristiano. Kas pangarigan, nupay ti pannakatarawidwid dagiti iglesia a Protestante medio nagduduma, ti kangrunaan a pannakabingay ti iglesia iti mangringbaw a klase klero ken ti paiturayan a laigo ket di nagbaliw. Nataginayon met dagiti di nainkasuratan a doktrina kas iti Trinidad, ti di matay a kararua, ken ti agnanayon a panagtutuok kalpasan ipapatay. Ket kas ti Iglesia Romana, nagtultuloy dagiti iglesia a Protestante a kas paset ti lubong, a sisisinged a nainaig kadagiti napolitikaan a sistema ken dagiti natan-ok a klase agtuturay.

Kabayatanna, komusta ti padpadaanan dagiti Kristiano​—ti panangsiput iti kaadda ni Jesus ken ti iyaay ti Pagarianna? Iti adu a siglo kalpasan ti Repormasion, dagiti iglesia​—agpada ti Katoliko ken Protestante​—nakarot’ pannakaigamerda iti sekular a pannakabalin ket nabaybay-anda ti panagpadaan iti iyaay ti Pagarian ni Kristo.

Pananggutugot iti Kinamanagsiput

Idi maika-19 a siglo, nupay kasta, ti relihiuso a kasasaad ginutugotna ti Nakristianuan a kinamanagsiput. Kas resulta ti panagsirarak dagiti klero ken eskolar iti Biblia, dagiti pannursuro kas iti di matay a kararua, agnanayon a pannakatutuok kalpasan ipapatay, pannakaikeddeng, ken ti Trinidad ket naulit a napagadalan. Mainayon pay, dadduma nga estudiante ti Biblia ket siiinget a suksukimatenda dagiti padto ti Biblia maipanggep iti maudi nga al-aldaw. Maigiddato, nangrugi a sipapasnek a pinanunot dagiti nagduduma a grupo ti maipapan iti naikari a panagsubli ti Apo.​—Mat. 24:3.

Idiay Estados Unidos, impadles ni William Miller ti makita a panagsubli ni Kristo idi 1843 wenno 1844. Ti teologo nga Aleman a ni J. A. Bengel intudingna ti petsa a 1836; dagiti pasurot ni Irving idiay Inglaterra immuna a ninamnamada ti 1835, kalpasanna ti 1838, 1864, ken 1866. Adda grupo a Mennonite idiay Russia nga immuna a nangnamnama iti 1889, kalpasanna iti 1891.

Dagita a panagregget nga agsiput nagserbi a mangriing kadagiti adu iti namnama iti panagsubli ti Apotayo. Nupay kasta, dagitoy a panagregget iti Nakristianuan a kinamanagsiput nagpatingga iti pannakaupay. Apay? Kaaduanna, agsipud ta ad-adda a nagpannurayda kadagiti tao ngem iti Kasuratan. Kalpasan ti sumagmamano a dekada, kaaduan kadagidiay a grupo nagpukawdan.

Kabayatanna, dagiti sabsabali pay a pasamak bayat daytoy a panawen naaddaan epekto kadagiti natauan a namnama ken panagpadpadaan.

Maysa a Panawen ti “Pannakalawag” ken Industrialisasion

Idi 1848, da Karl Marx ken Friedrich Engels impablaakda ti The Communist Manifesto. Imbes nga ikampaniada ti relihion, nga inawagan ni Marx a “ti opium dagiti tao,” inkampaniada ti ateismo. Nupay agparang a binusorda amin a relihion, kinaagpaysuanna ket pinarangpayada ti relihion, wenno panagdayaw, iti Estado ken kadagiti pangulona.

Agarup maysa a dekada kalpasanna, idi 1859, naipablaak ti Origin of Species ni Charles Darwin; nakaro unay ti panangimpluensiana iti nasientipikuan ken relihiuso a panagpampanunot dayta a panawen. Dagiti teoria ti ebolusion ti nangituggod iti panangkarit iti kinapudno ti salaysay ti Biblia iti panamarsua ken iti iseserrek ti basol baeten ti kinasukir ti immuna a pagassawaan. (Gen., kap. 1-3) Kas resultana, kimmapuy ti pammati dagiti adu iti Biblia.

Kabayatanna, manarimaan met ken pumarpartak ti panagbalbaliw ti industria. Naiturong ti panangipangpangruna iti industria ken panagaramid makina imbes a panagtalon. Ti irarang-ay ti steam locomotive (nasapa a maika-19 a siglo) nangituggod iti panagsaknap ti perokaril iti intero a pagilian. Ti naud-udi a kagudua ti maika-19 a siglo naimatanganna ti pannakapartuat ti telepono (1876), ti ponograpo (1877), ti silaw a de-koriente (1878-79), kasta met ti panagusar iti Linotype a mangpataud kadagiti tipo nga usaren iti imprenta (1884).

Sumsumrek idi ti sangatauan iti maysa a panawen ti kadadakkelan nga irarang-ay ti napartak a transportasion ken komunikasion iti historia. Nupay dagitoy a pagnam-ayan ket mausarto tapno maidur-as ti komersial ken napolitikaan a kalat, mabalindanto met a mausar iti tay-ak ti relihion. Naisagana ngarud ti kalalainganna a pangrugian ti maysa a bassit a grupo dagiti estudiante ti Biblia nga addanto sangalubongan nga epektona.

[Dagiti Footnote]

[Blurb iti panid 33]

Bayat nga adda pay la iti kinaubingna, ti Kristiano a kongregasion ket pinagpeggad ti apostasia

[Blurb iti panid 34]

Ti ibubusor iti uneg addaan laeng bassit a nangrugian

[Blurb iti panid 37]

Saan la nga inyalis dagiti apostata dagiti bendision ti milenio manipud daga nga agturong idiay langit no di ket inyakarda pay ti Pagarian manipud langit agturong ditoy daga

[Kahon/Ladawan iti panid 36]

Ni Plato ken ti “Kinakristiano”

Ti Griego a pilosopo a ni Plato (naiyanak idi agarup 428 K.K.P.) dina pulos ammo a dagiti pannursurona ket sumrek inton agangay iti apostata a Kinakristiano. Dagiti kangrunaan a naitulong ni Plato iti “Kinakristiano” ket adda pakainaiganna kadagiti pannursuro ti Trinidad ken ti di ipapatay ti kararua.

Dagiti kapanunotan ni Plato maipapan iti Dios ken ti nakaparsuaan inimpluensiaanna ti Kakristianuan iti doktrina ti Trinidad. Ilawlawag ti “Nouveau Dictionnaire Universel”: “Ti trinidad ni Plato, a maysa laeng a reorganisasion dagiti nagkauna a trinidad idi panawen dagiti immuna a tattao, agparang a kasla isu ti nainkalintegan a pilosopia ti tallo a galad a nangipasngay iti tallo a nadiosan a persona nga insuro dagiti iglesia a Kristiano. . . . Daytoy a kapanunotan ti Griego a pilosopo iti nadiosan a trinidad . . . ket masarakan iti amin a kadaanan a [pagano] a relihion.”​—Tomo 2, panid 1467.

Maipapan iti doktrina a di matay a kararua, kunaen ti “New Catholic Encyclopedia”: “Ti Nakristianuan a pammati a pinarsua ti Dios ti espiritu a kararua ken naiserrek iti bagi bayat ti pannakaiyinaw tapno agbalin a sibibiag ti tao ket bunga ti napaut nga irarang-ay ti Nakristianuan a pilosopia. Manipud laeng ken Origen [natay idi agarup 254 K.P.] iti Daya ken ni San Agustin [natay idi 430 K.P.] iti Laud a napasingkedan a maysa nga espiritu ti kararua ken nabuangay ti pilosopia a naibatay iti dayta a pammati. . . . Ti doktrina [ni Agustin] . . . adut’ tinuladna (agraman adu a pagkurangan) iti Neoplatonismo.”​—Tomo XIII, pinanid 452, 454.

[Ladawan iti panid 35]

Ni Cipriano, “obispo” ti Cartago, naawatanna a dagiti obispo kas maysa a klase a naisina kadagiti presbitero, dagiti diakono, ken ti laigo

[Ladawan iti panid 38]

“Ti Iglesia uray itan isu ti pagarian ni Kristo, ken ti pagarian ti langit” (Agustin ti Hippo)

[Dagiti ladawan iti panid 39]

Martin Luther

Ulrich Zwingli

John Calvin

Dagiti Repormador a nangkritikar ti iglesia kadagiti nadumaduma nga isyu

[Dagiti ladawan iti panid 40]

Ti “Communist Manifesto” ni Karl Marx kinaagpaysuanna ket pinarangpayana ti panagdayaw iti Estado. Ti “Origin of Species” ni Charles Darwin nakarot’ panangimpluensiana iti sientipiko ken relihiuso a panagpampanunot iti daytoy a panawen

[Dagiti ladawan iti panid 41]

Ti steam locomotive

[Dagiti ladawan iti panid 41]

Ti immuna a telepono

[Dagiti ladawan iti panid 41]

Ti ponograpo

[Dagiti ladawan iti panid 41]

Ti silaw a de-koriente

[Dagiti ladawan iti panid 41]

Immuna a Linotype