TULANG

Dagiti tulang ket sibibiag a tisyu ken agserbi kas nalagda a patibker dagiti bagi ti addaan duri a parparsua. Saan a naan-anay a matarusan dagiti sientista ti nakarikrikut a pannakaaramid ti tao ta ‘nasangal a napagkaykaysa’ babaen iti nasurok a 200 a tultulang ken kadagiti mamagkakamang a pennet. (Job 10:11; Ec 11:5) No ibatay iti dagsen a kabaelan nga awiten, adayo a natibtibker ti tulang ngem iti landok ket ti pannakabukelna mayasping iti konkreto a napalagda babaen kadagiti landok. Kinapudnona, kuna ni Jehova idi deskribirenna ti “Behemot”: “Dagiti tulangna tubtuboda a gambang; dagiti natibker a tulangna kaslada ung-ungkay a pinanday a landok.” (Job 40:15, 18) Daytoy a panangiladawan ket tumutop unay iti hipopotamo, ta ti tultulang ti ababa, nabileg a saksakana ken ti nabisked a padingpadingna ti mangaw-awit iti kasta unay a dagsenna a 2,300-3,600 kg (5,000-8,000 lb).

Ti kadawyan a Hebreo a sao maipaay iti “tulang” ket ʽeʹtsem (Ge 2:23); ti kapadpadana a sao ket geʹrem. (Pr 25:15) Ti Griego a termino ket o·steʹon.​—Jn 19:36.

Ni Eva a kaunaan a babai ket nabukel manipud maysa a paragpag a naala ken Adan. Mayanatup daytoy agsipud ta dagiti tulang isuda ti pamuon ti bagi, a buklen dagiti sibibiag a selula, ken patpataudenda dagiti selula ti dara. Pudno ngarud a maibaga ni Adan maipapan ken Eva: “Daytoy iti kamaudiananna ti tulang dagiti tulangko ken lasag ti lasagko.” Ni Eva ti kaasitgan a kabagian ni Adan. (Ge 2:22, 23) Masansan a nausar ti kasta met laeng a sasao iti Kasuratan a tumukoy iti asideg a panagkabagian.​—Ge 29:14; Uk 9:2; 2Sm 5:1; 19:12; 1Cr 11:1.

Dagiti Pammatalged a Makapabileg iti Pammati. Ammo ni Jose nga adda pay idi sumagmamano a tiempo sakbay a ti Dios iruarna ti Israel manipud Egipto ken pagyanenna ida idiay Canaan. Buyogen ti pammati, kas pammaneknek iti Israel, imbilin ni Jose a maala dagiti tulangna inton rummuar ti Israel. (Ge 50:25; Heb 11:22) Linaglagip daytoy ti Israel, ket tinungpal ni Moises dayta a bilin idi indauluanna ti Israel a rummuar manipud Egipto. (Ex 13:19) Naitabon kamaudiananna dagiti tulang ni Jose idiay Siquem iti benneg ti daga a ginatang ni Jacob.​—Jos 24:32.

Napasamak ti maysa a milagro mainaig ken Eliseo (kalpasan ti ipapatayna) idi madagdagus a nagungar ti maysa a lalaki kalpasan a naipalladaw ti bangkayna iti disso a nakaitabonan ni Eliseo ken naisagid dayta kadagiti tulang ni Eliseo. Daytoy ti mangpaneknek a dagiti milagro a naaramidan ni Eliseo ket saan a gapu iti bukodna a pannakabalin no di ket pannakabalin ti Dios. Agserbi met daytoy kas nabileg a pammatalged wenno selio ti Dios mainaig iti kinaagpaypayso ti matalek a mammadtona.​—2Ar 13:20, 21.

Nagparang ni Jesus iti sumagmamano nga adalanna kalpasan ti panagungarna, ngem impagarupda a makakitkitada iti maysa nga espiritu. Tapno mapatalgedan ni Jesus nga isu ti adda iti sanguananda, kinunana: “Arikapendak ket kitaenyo, agsipud ta ti maysa nga espiritu awanan lasag ken tultulang a kas iti makitayo nga adda kaniak.” (Lu 24:39) Ti saan a panangibaga ni Jesus nga isu ket lasag ken dara ti makagapu no apay nga adda dagiti agkuna nga isu ket naikkan iti bagi nga addaan lasag ken tultulang ngem awanan iti dara. Awan pakaibatayan daytoy nga argumento, ta nakita dagiti adalan nga adda tultulang ken lasag ni Jesus, ngem awan ti imparangna nga agsaysayasay a dara manipud iti bagina. Pampaneknekan laeng ni Jesus babaen iti ngiwat dagiti 11 nga apostol ken dadduma pay a kakaduada iti daydi a gundaway nga isu ket pudpudno a napagungar ken saan nga agam-amangaw dagiti adalan iti idekdeklarada a panagungarna.

Kinarugit. Iti sidong ti Linteg a naited babaen ken Moises, pito nga aldaw a narugit ti maysa a tao iti seremonial a pamay-an no nakasagid iti maysa a bangkay, maysa a tulang ti tao, wenno maysa a lugar a pagitabonan. (Nu 19:16) Tapno maparmek ni Ari Josias ti ulbod a panagdaydayaw, pinunnona iti tultulang ti tao dagiti disso a sigud nga ayan dagiti sagrado a teddek ti pagano a panagdaydayaw ken pinuoranna iti rabaw dagiti altar dagiti tulang a naggapu kadagiti lugar a pagitabonan, iti kasta minulitanna dagiti altar ken pinagbalinna a di maikari nga usaren.​—2Ar 23:14, 16, 19; 2Cr 34:5.

Piguratibo a Pannakausar. Iti pannakatukoy ti tultulang iti Biblia, naitampok ti literal a kinapategda iti pisikal a salun-at ti indibidual ken ti piguratibo a kinapategda iti naespirituan a salun-atna. Yantangay dagiti tulang ti makin-uneg a balabala a mangtengtengngel iti bagi, daytoy ti makagapu a nausarda iti Biblia iti piguratibo a pamay-an a mangirepresentar iti katatao ti maysa nga indibidual, nangnangruna no maapektaran iti nasged a rikrikna ken emosion. Gapuna, naikuna a dagiti tulang ti mabutbuteng nga indibidual ket ‘napunno iti alinggaget.’ (Job 4:14) Mabalin nga agkutukot ti tultulang ti maysa gapu iti napalalo a panagliday wenno mabalin a ‘bumara gapu iti kinamaga’ maigapu iti sakit. (Jer 23:9; Job 30:30) Ti panagbuteng ken Jehova ket ‘pakapabang-aran dagiti tulang.’ (Pr 3:8) Naikuna a ti naimbag a damag “palukmegenna dagiti tulang” wenno punnuenna dagita iti pata, kayatna a sawen, pakirdenna ti intero a bagi. (Pr 15:30) “Ti makaay-ayo a sasao ket . . . makapaimbag kadagiti tulang.” (Pr 16:24) Iti sabali a bangir, ti negatibo a rikrikna ket makadangran iti mismo a bagi ti maysa a tao. “Ti espiritu a nadanar magmaganna dagiti tulang.” (Pr 17:22) Ti nakababain a tigtignay ti asawa a babai ket naikuna “kas kinarinuker kadagiti tulang [ti asawana].” (Pr 12:4) Ti pananging-ingpen iti imon iti sabsabali ket mabalin a makadadael met iti maysa a tao iti pisikal ken iti naespirituan, ket ngarud “ti imon ket kinarinuker kadagiti tulang.”​—Pr 14:30.

Gapu iti nalagda a pakabuklan dagiti tulang, kunaen ti Proverbio 25:15 maipapan iti bileg ti kinaanus ken naasi a sasao tapno maparmek ti nainget ken nakaro nga ibubusor: “Babaen iti kinaanus mauyotan ti maysa a komandante, ket ti met laeng naalumamay a dila maburakna ti tulang.”

Pannakausarna iti Padto. Idi nairugi ti Paskua, imbilin ni Jehova a ti kordero (wenno kalding) maituno a sibubukel ket “dikay mangtukkol iti tulang iti dayta.” (Ex 12:46) Natungpal daytoy ken Jesu-Kristo, “ti Kordero ti Dios,” nga isu ti simboliko a sakripisio iti Paskua. (Jn 1:29; 1Co 5:7) Natay ni Jesus iti kayo a pagtutuokan. Dimteng dagiti soldado tapno tukkolenda dagiti saka dagidiay nailansa iti dayta nga aldaw, kas kaugalian idi tapno mapapartak ti ipapatayda. Tinukkolda dagiti saka dagidi dua a managdakdakes. Nupay kasta, nakitada a natayen ni Jesus, isu a saandan a tinukkol dagiti sakana, ngem maysa ti nangduyok iti bakrangna babaen iti pika.​—Jn 19:31-36; Sal 34:20.

Idiay Babilonia, maysa a sirmata ti impaay ni Jehova ken Ezequiel, nga iti dayta inyaspingna ti Israel iti naganggangan a tultulang a naiwarawara iti maysa a ginget a tanap. Iti sirmata, kas impadto ni Ezequiel a mapasamak kadagiti tulang, simimilagro a nagtitiponda, ket naaddaanda iti lasag. Kalpasanna, nagipadto iti angin, ket nangipaay dayta iti anges kadagiti bagida iti kasta nagtakderda kas maysa a dakkel a buyot. Inlawlawag ni Jehova a ti sirmata ket agaplikar iti Israel a gapu iti pannakaidestieroda idiay Babilonia, kasladan ili a napukawan iti namnama. (Eze 37:1-11) Umasping iti dayta, ti ari ti Asiria, a nangidestiero iti sangapulo-tribu a pagarian, ken ni Nabucodonosor nga ari ti Babilonia, a nangkautibo iti Juda, ket inyarig ni Jeremias kadagiti leon a nangalun-on iti ili ti Dios ken nangkibkib kadagiti tulangda. (Jer 50:17) Impalubos daytoy ti Dios gapu iti panagapostasia ti Israel. Ngem lagipento ida ni Jehova ket ikabilna kadakuada ti espirituna, a dayta ti mangpaungar ken mangpakired kadakuada kasta met a mangpasubli kadakuada tapno agnaedda iti Naikari a Daga.​—Eze 37:12-14.

Kalpasan ti panangdadael ni Jehova ken Gog ken iti bunggoyna a sumang-at a mangraut iti ili ni Jehova, addanto agtultuloy a “pito a bulan” a pannakamarka dagiti disso ti tultulang ti bunggoy ni Gog ken pannakaitabonda, tapno madalusan ti rabaw ti daga manipud iti isuamin a kinarugit ken pannakatulaw.​—Eze 39:14-16.

Mainaig iti pata ti tulang, piguratibo a deskribiren ni Jehova dagiti naruay a bendision nga iyegnanto iti ilina inton punasenna ti ipapatay, a kunaenna nga iyaramidannanto ida iti maysa a bangkete “dagiti nataba unay a putahe a napno iti pata.”​—Isa 25:6; kitaenyo met ti PATA.