CESAREA

[Ken (Kukua ni) Cesar].

Maysa a napateg a pagsangladan a siudad nga imbangon ni Herodes a Dakkel iti igid ti baybay ti Mediteraneo bayat ti naud-udi a paset ti umuna a siglo K.K.P. Iti naglabas, pagaammo ti orihinal a disso kas Torre ni Straton wenno ni Strato, a naikuna a napanaganan iti nagan ti maysa a Sidonio nga agturay. Ti kadaanan a nagan nataginayon iti Arabiko a nagan a Qaisariye (iti Hebreo maawagan ita iti Horvat Qesari). Adda dayta iti agarup 40 km (25 mi) iti abagatan ti Bantay Carmelo ken agarup 87 km (54 mi) iti amianan nga amianan-a-laud ti Jerusalem.

Ti Judio a historiador a ni Josephus ti kangrunaan a gubuayan ti impormasion maipapan iti pannakaibangon ti siudad ken iti nagkauna a pakasaritaan dayta. Ni Herodes a Dakkel inawatna daytoy a disso agraman ti Samaria ken ti dadduma pay nga ili kas sagut manipud ken Cesar Augusto. Kalpasan ti panangibangonna manen iti Samaria, a pinanagananna iti Sebaste, inturongna ti atensionna iti igid ti baybay ket nangibangon iti nangayed a sasangladan ken siudad iti Torre ni Strato, a ti panagbangon sinaklawna ti periodo a 10 agingga iti 12 a tawen, ket ti tiempo a pannakaidedikarna napasamak idi agarup tawen 10 K.K.P. (sigun iti sumagmamano nga eskolar). Pinanaganan ni Herodes dagitoy a proyekto kas pammadayaw ken Cesar Augusto​—ti siudad naawagan Cesarea, idinto ta ti kuala naawagan Sebastos (Griego maipaay iti Augusto). Nakapimpintas ti siudad agpadpada iti naaramat a material ken iti wagas a pannakaibangonna, ket addaan iti templo, teatro, ken ampiteatro nga umdas a makalaon iti dakkel a bunggoy ti tattao. Babaen iti maysa a kalasugan, naabastuan ti Cesarea iti nadalus a danum, ket ti danum ken rugit naiturong iti baybay babaen iti maysa a sistema ti pagayusan iti sirok ti siudad. Nupay kasta, ti kangrunaan a gapuanan isu ti pannakaibangon ti artipisial a sasangladan ti siudad.

Kalpasan ti pannakaikkat ni Arquelao nga anak ni Herodes a Dakkel, ti Cesarea nagbalin nga opisial a pagtaengan dagiti Romano a prokurador a nangtarawidwid iti Judea. Iti salaysay ti Biblia maipapan kadagiti Aramid dagiti Apostol, silalatak a naitampok ti siudad agpadpada kas maysa a kuala ken kas maysa a sentro ti gobierno.

Ni Felipe, a naballigi ti panagserbina kas misionero idiay Samaria, idi agangay “indekdeklarana ti naimbag a damag” iti teritoria iti dapnis manipud siudad ti Asdod ket linasatna dagiti amin a siudad agingga idiay Cesarea, agarup 90 km (56 mi) iti amianan. (Ara 8:5-8, 40) Di nagbayag kalpasan dayta, napasamak ti pannakakomberte ni Pablo, ket gapu iti sikat maibusor kenkuana idi nangrugi a mangasaba idiay Jerusalem, dagiti adalan sadiay impanda ti kabarbaro a kabsatda iti kuala ti Cesarea ket imbaonda a mapan iti ilina, ti Tarso.​—Ara 9:28-30.

Kas ti kangrunaan a hedkuarter dagiti puersa militar ti Roma, ti Cesarea ket maikanatad a lugar a pagtaengan ti senturion a ni Cornelio. Nupay adu a Judio ti agtataeng iti daytoy a siudad, dagiti Gentil ti naibilang a kangrunaanna a populasion iti dayta. Gapuna idi tawen 36 K.P., ti Dios inturongna ni Pedro iti maysa a maitutop a disso tapno mangipaay iti pangsaksi iti di nakugit a ni Cornelio, kadagiti kabagianna, ken iti nasinged a gagayyemna ken tapno mabautisaranda kas kaunaan a di nakugit a Gentil a naawat iti kongregasion Kristiano.​—Ara 10:1-48.

Idiay Cesarea ti nagturongan ni Herodes Agripa I kalpasan ti di nagballigi a panangibaludna ken Pedro, ket ditoy nga inawatna dagiti pannakabagi a naibaon manipud iti Tiro ken Sidon ket natay kalpasan la unay dayta (44 K.P.), kas ebkas ti nakaro a panangukom ti Dios. (Ara 12:18-23) Dimmaw-as ni Pablo iti Cesarea iti panagsublina idiay Palestina idi umadanin nga agleppas ti maikadua ken maikatlo a panagdaliasatna kas misionero. (Ara 18:21, 22; 21:7, 8) Idi tiempo ti maikadua nga isasarungkarna, ni Pablo ken ti kakaduana nakidagusda ken Felipe a managebanghelio, a mabalin a nagyan idiay Cesarea idi arinunos ti immun-una a panagdaliasatna a nangaskasaba. Ti sumagmamano kadagiti adalan iti dayta a lugar kinuyogda itan ti apostol manipud iti dayta a kuala agingga idiay Jerusalem, nupay ni Pablo, bayat ti kaaddana idiay Cesarea, pinakdaaranen ni mammadto Agabo maipapan iti peggad nga agur-uray kenkuana.​—Ara 21:10-16.

Gapu iti sikat a panangpapatay kenkuana idiay Jerusalem, ni Pablo, a siaaresto, naipan idiay Cesarea idi agangay iti sidong ti kasta unay a pannakaguardia ket naidatag ken Gobernador Felix maipaay iti pannakausig. (Ara 23:23, 24) Ti nakadkadlaw a naggidiatan ti emosional a narelihiosuan a panangidumduma a nabuyogan kadagiti naderraaw a kasasaad idiay Jerusalem ken dagiti naur-urnos a kasasaad idiay Cesarea ket naibilang kas pammaneknek iti nabileg nga impluensia ti Roma iti siudad ti Cesarea kasta met iti pannakaaramat dayta kas kangrunaan a garison dagiti buyot ti Roma. Ni Gobernador Festo, a nangsuno ken Felix, inobligarna dagiti Judio a bumusbusor ken Pablo idiay Jerusalem a sumalogda iti Cesarea tapno idatagda dagiti pammabasolda maibusor kenkuana, nga iti dayta a tiempo, ni Pablo nagapelar ken Cesar imbes a sumango iti pannakausig idiay Jerusalem. (Ara 25:1-12) Bayat nga adda pay laeng idiay Cesarea nga agur-uray iti pannakayakarna idiay Roma, nabalinan ni Pablo ti mangipaay iti nabileg a panangsaksi maipapan iti Kinakristiano iti saklang ni Festo ken kadagiti naarian a sangailina, ni Ari Agripa II ken ti kabsatna a babai a ni Bernice. (Ara 25:13, 22-27; 26:1-32) Manipud Cesarea, ni Pablo, kas balud, naglayag iti panagbiahe a nangipan kenkuana idiay Roma kamaudiananna.​—Ara 27:1, 2.

Bayat ti panagturay ni Nero, bimtak ti nakaro a rinnisiris iti nagbaetan dagiti Judio ken dagiti Sirio nga agnanaed iti Cesarea, ket naibilang a ti paspasamak sadiay pinasgedanda ti iyaalsa a nangiturong kamaudiananna iti pannakadadael ti Jerusalem idi 70 K.P.

Idi 1961, maysa a bato ti nasarakan iti teatro ti Cesarea nga addaan iti Latin a kitikit a nakairamanan ti nagan ni Poncio Pilato, ti kaunaan a nasarakan a kasta a kitikit.