Ni William Whiston—Erehe Wenno Napudno nga Eskolar?

Ni William Whiston—Erehe Wenno Napudno nga Eskolar?

MAYATKAY aya a mangisakripisio ti karerayo gapu iti pammatiyo? Kasta ti inaramid ni William Whiston.

Nagbalin [ni Whiston] a puntiria ti narelihiusuan a kontrobersia idi rugrugi ti maika-18 a siglo, idi sinupiatna ti Church of England maipanggep kadagiti sursuro ti Biblia. Nagbanaganna, naibilang idi kamaudiananna kas erehe. Ngarud, nauy-uyaw gapu iti inaramidna ngem adu met ti nangraem kenkuana.

Asino ni William Whiston? Ken ania ti nagapuananna?

Maysa nga Eskolar ti Biblia

Ni William Whiston ket maysa a nalaing a kabaddungalan ni Sir Isaac Newton idiay Cambridge University. No agkonsultakayo iti Ingles nga edision dagiti sinurat ti umuna-siglo a historiador a Judio a ni Flavius Josephus, mabalin a ti patarus ni Whiston idi 1736 ti basbasaenyo. Nupay adda dagiti dadduma pay a patarus, awan pay makaartap ken maipabpablaak pay laeng ti nasayud a patarusna, agraman dagiti nota ken salaysayna. Adu ti agkuna nga isu daytoy ti kasayaatan a gapuanan ni Whiston.

Nupay kasta, saan met a mataliwaywayan ti Primitive New Testament, ti patarus ni Whiston iti Kristiano a Griego a Kasuratan. Naipablaak dayta idi 1745, idi agtawen iti 78. Impatarus ni Whiston dagiti uppat nga Ebanghelio ken dagiti Aramid dagiti Apostol manipud iti Codex Bezae, dagiti surat ni Pablo manipud iti Clermont Codex, ket ti natda a paset, agraman ti Apocalipsis, manipud iti Manuskrito Alejandrino. Siaannad nga inikkatna ti palsipikado a paset ti 1 Juan 5:7. Pinili ni Whiston dagitoy tallo a kadaanan a Griego a manuskrito kas kasayaatan a magun-odan idi kaaldawanna.

Nalawag a ti panagayatna iti Biblia ti nangtignay ken Whiston iti inaramidna. Agraira idi kaaldawanna ti deismo, ti sursuro nga umdasen ti sentido komon a pakaibatayan ti pammati iti Dios. Sigun iti libro a William Whiston—Honest Newtonian, siiinget nga intandudona “ti tradisional a pammati a ti Biblia ti kakaisuna nga awan kamalina a gubuayan ti kadaanan a historia.” Ti sao ditoy a “Newtonian” ket maysa a panangtukoy ken ni Isaac Newton, nga agdindinamag gapu iti sinuratna a Principia, a nangilawlawaganna iti law of universal gravitation. Dakkel ti epekto ti kapanunotan ni Newton ken ni William Whiston. Kasano?

Nagduma a Personalidad

Nayanak ni William Whiston idi 1667, ti anak ti maysa a klero ti Church of England. Kalpasan ti pannakaordenna idi 1693, nagsubli idiay Cambridge University tapno agadal iti matematika ken agbalin a katulongan ni Newton. Nadekket ti panaggayyemda [ken Newton]. Idi naglusulos ni Newton iti saadna kas Lucasiano a Propesor ti Matematika agarup tallo a tawen kalpasanna, siniguradona a ni Whiston ti madutokan a sumukat kenkuana. Kas maysa a propesor, nangisuro ni Whiston iti astronomia ken matematika, ngem ti impluensia ni Newton pinarayrayna met ti interes [ni Whiston] iti kronolohia ken doktrina ti Biblia.

Relihiuso a tao ni Newton. Kas maysa a napasnek a manamati iti Biblikal a Milenio, adu ti sinuratna maipapan kadagiti padto ti Daniel ken Apocalipsis. Nupay kasta, awan a pulos kadagitoy a sinurat ti naipablaak iti unos ti panagbiagna. Linaksidna ti doktrina a Trinidad. Ngem no maipanggep iti panangipablaak iti pammaneknekna kontra iti Trinidad, “maamak ni Newton a mailatak dagiti kapanunotanna kontra iti Trinidad,” kuna ti The New Encyclopædia Britannica. Kastoy ti panangilawlawag ni F. E. Manuel iti Isaac Newton, Historian: “No di man inlimed ti grupo ni Newton dagiti kapanunotanda, minedmedanda ti gagarda. . . . Nalimed ni Newton, idinto ta prangka ni Whiston.” No kasta, nagduma ti personalidad dagitoy dua a lallaki.

Pannakailaksid

Idi Hulio 1708, sinuratan ni Whiston dagiti arsobispo agpadpada ti Canterbury ken York, nga indagadagna kadakuada a baliwanda ti doktrina ti Church of England gapu iti ulbod a sursuro a Trinidad kas naipamatmat iti Kredo ni Atanacio. Di pakasdaawan a pinagannadda. Ngem saan a simmardeng ni Whiston. “Inusigko a naimbag dagitoy a punto,” kinunana, “ket kapkapnekak unay a nabayagen a maal-allilaw iti kasta unay ti iglesia kristiana no maipapan kadagitoy a punto; ket, babaen ti parabur ti Dios, no adda iti pannakabalinko, pulos a saanton a maallilaw.”

Inyalikaka ni Newton ti sosial ken akademiko a kasasaadna. Iti sabali a bangir, awan ti panagalikaka ni Whiston. Idi naurnosnan dagiti kapanunotanna kontra iti Trinidad, insuratna dagitoy iti maysa a pampleta. Ngem idi Agosto 1708, nagkedked ti Cambridge University nga ikkan ni Whiston iti lisensia a mangimaldit iti daytoy a material, ta naibilang dayta a maikaniwas iti maawat a pagannurotan.

Idi 1710, naidarum ni Whiston iti panangisuro iti doktrina a maisupadi iti pammati ti Church of England. Nasarakan a nagbasol, naikkat kas propesor, ken naparuar iti Cambridge. Nupay kasta, iti baet dagiti legal a tignay a naiwayat a maibusor kenkuana, a nagtultuloy iti agarup lima pay a tawen, pulos a di napaneknekan a nagbasol ni Whiston iti erehiya.

Nupay agpada dagiti kontra-Trinidad a kapanunotanda ken Whiston, saan nga insakit ni Newton ti gayyemna ket idi agangay inlaksidna. Idi 1754, naipablaak met laeng ti Biblikal a sinurat ni Newton a nangibutaktak iti Trinidad—27 a tawen kalpasan ti ipapatayna. Ngem naladaw unayen dayta tapno makatulong ken Whiston, a pimmusay dua a tawen sakbayna.

Ni Newton ti maipagarup met nga akinggapuanan iti pannakailaksid ni Whiston iti agdindinamag a Royal Society. Ngem saan a naupay ni Whiston. Immakar a kaduana ti pamiliana idiay Londres, ket nangbangon sadiay iti Society for Promoting Primitive Christianity. Binusbosna ti amin a pigsana iti panagsurat. Ti kapatgan a gapuananna kadaydi a tiempo isu dagiti uppat a tomo ti Primitive Christianity Revived.

Kontrobersial Agingga iti Ipapatayna

Kas sientista, nagtrabaho ni Whiston iti nadumaduma a pamay-an a maipaay kadagiti marino iti panangikeddeng ti longitude iti baybay. Nupay saan a naawat dagiti kapanunotanna, ti kinapingetna nangiturong kamaudiananna iti pannakapartuat ti marine chronometer. Nupay adu kadagiti kapanunotan ni Whiston maipapan iti padto ti Biblia ti di umiso, kas kadagiti kapanunotan dagiti kasadaranna, impakatna ti amin a kabaelanna a nangbiruk iti kinapudno. Dagiti polietona maipapan iti dalan a pagnaan dagiti kometa ken dagiti pattapattana maipapan kadagiti epekto ti Layus idi kaaldawan ni Noe ket karaman kadagiti adu a sinuratna a pangdepensa agpadpada iti sientipiko ken Biblikal a kinapudno. Nupay kasta, ti kangrunaan kadagiti sinuratna isu dagidiay nangibutaktak iti doktrina a Trinidad kas di nainkasuratan.

Kas iti sigud a panagtigtignayna, naglusulos ni Whiston iti Church of England idi 1747. Inaramidna dayta, agpadpada iti literal ken piguratibo a pamay-an, idi a rimmuar iti simbaan bayat nga irugi ti maysa a klero a basaen ti Kredo ni Atanacio. Maipapan ken Whiston, kuna ti A Religious Encyclopædia: “Masapul a dayawen ti maysa ti kinatured ken kinapudnona, ti panangsalimetmetna iti prinsipiona iti biag, ken ti kinaprangkana.”

Para ken ni William Whiston, di mabalin nga ikompromiso ti kinapudno, ken napatpateg ti personal a natibker a pammati ngem ti pammadayaw dagiti tao. Nupay kontrobersial, ni Whiston ket maysa a napudno nga eskolar a situtured a nangitandudo iti Biblia kas Sao ti Dios.—2 Timoteo 3:16, 17.

[Picture Credit Line iti panid 26]