“Kasta ti Rumbeng a Kababalin Dagiti Pudno a Kristiano”
ITI librona nga Arbeit macht tot—Eine Jugend in Auschwitz (Work Kills You—Young Manhood in Auschwitz) idi 1990, insurat ni Tibor Wohl a nakalasat iti Auschwitz ti saritaan a nangngegna iti dua a padana a balud. Inamin ti maysa, a taga-Austria, nga isu ket “di manamati.” Kaskasdi, dinayawna dagiti balud nga addaan iti tsapa a purple triangle—dagiti Estudiante ti Biblia, kas panangawag idi kadagiti Saksi ni Jehova iti kampo.
“Saanda a makigubat,” kinuna ti taga-Austria iti kaduana. “Kaykayatda ti mapapatay ngem ti pumatay iti asinoman. Iti panagkunak, kasta ti rumbeng a kababalin dagiti pudno a Kristiano. Kayatko nga estoriaen kenka ti maipapan iti makaay-ayo a pagteng a napasarak kadakuada. Nagtitiponkami a kadua dagiti Judio ken Estudiante ti Biblia iti maymaysa a pasdek iti kampo ti Stutthof. Kasapulan nga agtrabaho iti nadagsen dagiti Estudiante ti Biblia kadagidi nga aldaw, iti ruar a napalalot’ lam-ekna. Saanmi a maawatan no kasanoda a nakalasat. Kinunada nga impaayan ida ni Jehova iti bileg. Kasapulanda unay ti tinapay, tangay napalalot’ bisinda. Ngem aniat’ inaramidda? Inurnongda amin a tinapay nga adda kadakuada, innalada ti kaguduana ket intedda ti kagudua kadagiti kakabsatda, dagiti naespirituan a kakabsatda, a mabisbisinan a naggapu manipud iti sabsabali pay a kampo. Ket inabrasa ken inagkanda ida. Sakbay a nanganda, nagkararagda, ket kalpasanna, rimmaniag dagiti rupada iti ragsak. Sigun kadakuada awanen ti siasinoman a mabisin. Isu nga ammom, naikunak iti bagik kalpasanna, ‘Dagitoy dagiti pudno a Kristiano.’ Kastat’ kankanayon a mapampanunotko kadakuada. Nagsayaat ket koman no abrasaen a kasta dagiti mabisbisinan a kakadua ditoy Auschwitz!”