Asino ti Maikari a Maawagan​—Rabbi?

TI MAYSA a turista a dina ninamnama ti nakaro a trapiko ti marigatan a dumanon iti eropuerto iti apag-isu nga oras. Inkagumaan dagiti ginasut a polis nga urnosen ti trapiko bayat a bambantayanda ti nasurok a 300,000 a dumudung-aw a naglilinnetlet kadagiti kalsada ti Jerusalem. Inawagan dayta ti The Jerusalem Post kas “maysa a pamumpon a ti kadakkelna ket kas iti kaaduanna a maar-aramid laeng kadagiti presidente, ari wenno totalitariano a diktador.” Asino ti makagapu iti kasta a nakaro a panangipaay iti debosion, a nangparalisado iti kabesera ti Israel iti adu nga oras? Maysa a mararaem a rabbi. Apay a ti saad a rabbi kalikagumanna ti kasta a panagraem ken debosion kadagiti Judio? Kaano ti immuna a pannakaaramat ti termino a “rabbi”? Asino ti umiso a pakayaplikaranna?

Maysa Kadi a Rabbi ni Moises?

Ti mararaem unay a nagan iti Judaismo ket ni Moises, ti mangibabaet iti Linteg ti tulag ti Israel. Awagan dagiti relihioso a Judio kas “Moises ‘ti Rabbimi.’” Nupay kasta, awan pakasarakan iti Biblia a nadakamat ni Moises iti titulo a “Rabbi.” Kinapudnona, pulos a di nagparang ti termino a “rabbi” iti Hebreo a Kasuratan. No kasta, kasano a nangrugi nga inawagan dagiti Judio ni Moises iti kastoy?

Sigun iti Hebreo a Kasuratan, ti rebbengen ken autoridad iti panangisuro ken panangilawlawag iti Linteg ket naipaay kadagiti kaputotan ni Aaron, dagiti papadi iti tribu ni Levi. (Levitico 10:8-11; Deuteronomio 24:8; Malakias 2:7) Nupay kasta, idi maikadua a siglo K.K.P., nangrugi ti di madmadlaw a panagbalbaliw iti Judaismo, nga inapektaranna unay ti pampanunot dagiti Judio sipud idin.

Maipanggep iti daytoy a naespirituan a panagbalbaliw, insurat ni Daniel Jeremy Silver iti A History of Judaism: “Iti [dayta] a tiempo nangrugi a kinarit ti maysa a klase dagiti saan a papadi nga eskriba ken eskolar ti legal a karbengan dagiti papadi a mangipatarus iti Torah [Linteg Mosaico]. Umanamong ti isuamin a napateg dagiti papadi kas opisial iti Templo, ngem apay nga adda kadakuada ti ultimo a pangngeddeng kadagiti banag mainaig iti Torah?” Asino dagiti nangisungsong iti daytoy a panangkarit iti autoridad dagiti klase papadi? Maysa a baro a grupo iti Judaismo a naawagan Fariseo. Itultuloy ni Silver: “Imbatay dagiti Fariseo iti kualipikasion, saan nga iti namunganayan [kaputotan dagiti papadi], ti panangawat kadagiti estudiante iti eskuelaanda, ket namataudda iti baro a klase dagiti Judio iti narelihiosuan a panangidaulo.”

Idi umuna a siglo K.P., dagiti nagturpos kadagitoy nga eskuelaan dagiti Fariseo ti naam-ammo kas mannursuro, wenno maestro, ti linteg a Judio. Kas tanda ti panagraem, rinugian ti dadduma a Judio nga awagan ida kas “mannursurok,” wenno “maestrok,” iti Hebreo, rabbi.

Awan makaipaay iti ad-adda nga autoridad iti daytoy baro a titulo no di ti panangyaplikar iti daydiay namatmatan kas katan-okan a mannursuro iti pakasaritaan ti Judio, ni Moises. Ti epektona ad-adda a nangpakapuy iti panangipangpangruna iti kinapadi bayat a pinapigsana ti ladawan ti bumilbileg nga impluensia a panangidaulo dagiti Fariseo. Gapuna, nasurok a 1,500 a tawen kalpasan ti ipapatayna, inawaganda ni Moises iti “Rabbi.”

Panangtulad iti Maestro

Nupay ti sao a “rabbi” (“maestrok”) ket pasaray us-usaren ti publiko a pangtukoy iti sabsabali pay a mannursuro a pagraraemanda, masansan a nayaplikar ti termino kadagiti prominente a mannursuro kadagiti Fariseo, “dagiti masirib.” Iti pannakadadael ti templo idi 70 K.P. a namagpatingga iti autoridad ti kinapadi, nagbalin dagiti Fariseo a rabbi kas di maartapan a papanguluen ti Judaismo. Ti di maartapan a saadda imparegtana ti itatanor ti maysa a kita ti kulto a nakasentro kadagiti rabbiniko a mamasirib.

Iti panangsalaysayna iti daytoy panawen ti panagbalbaliw idi umuna a siglo K.P., inkomento ni Propesor Dov Zlotnick: “‘Ti panangmatmat kadagiti Mamasirib,’ nagbalin a napatpateg ngem ti panangadal iti Torah.” Ilawlawag pay ti Judio nga eskolar a ni Jacob Neusner: “Ti ‘adalan dagiti mamasirib’ ket estudiante nga addaan nasinged a relasion iti maysa a rabbi. Aramidenna ti kasta gapu ta kayatna nga adalen ti ‘Torah.’ . . . Saan a maadal ti Torah babaen ti linteg, no di ket babaen ti panangpaliiw iti linteg a naigamer kadagiti tignay ken aramid dagiti sibibiag a mamasirib. Isuroda ti linteg babaen ti aramidenda, saan laeng a babaen ti ibagada.”

Patalgedan daytoy ti eskolar iti Talmud a ni Adin Steinsaltz, nga insuratna: “Kinuna a mismo dagiti mamasirib, ‘Rumbeng a mapagadalan ti amin a panagsarita, angaw, wenno aniaman a sasao dagiti mamasirib.’” Agingga iti ania ti pakayaplikaran daytoy? Kuna ni Steinsaltz: “Ti nakaro a pagarigan iti daytoy isu ti adalan a naipadamag a naglemmeng iti sirok ti katre ti naindaklan a mannursurona tapno maammuanna no kasanot’ panangdennana iti asawana. Idi napagsaludsodan iti kinausiosona, insungbat ti agtutubo nga adalan: ‘Daytat’ Torah ket kasapulan a mapagadalan,’ maysa a pamay-an nga inawat dagiti rabbi ken estudiante kas umiso.”

Gapu iti panangipangpangruna iti rabbi imbes nga iti Torah​—panangadal iti Torah babaen iti rabbi​—ti Judaismo idi umuna a siglo K.P. nga agpatpatuloy ket nagbalin a relihion nga interesado kadagiti rabbi. Makaadani ti maysa a tao iti Dios, saan a babaen ti naipaltiing a naisurat a Sao, no di ket iti pagulidanan a tao, maysa a maestro, ti rabbi. Gapuna, gagangay a naipangpangruna ti oral a linteg ken dagiti kaugalian nga insuro dagitoy a rabbi imbes a ti naipaltiing a Kasuratan. Sipud idin, dagiti literatura a Judio, kas ti Talmud, ad-adda nga ipamaysada kadagiti diskusion, sarsarita, ken kababalin dagiti rabbi imbes a kadagiti ebkas ti Dios.

Dagiti Rabbi Kadagiti Naglabas a Panawen

Nupay addaanda iti dakkel nga autoridad ken impluensia, saan a ti narelihiosuan nga aramidda ti nangalaan dagiti nagkauna a rabbi iti pagbiagda. Kuna ti Encyclopaedia Judaica: “Ti rabbi ti Tamud . . . naan-anay a naiduma kadagiti moderno a rabbi. Ti rabbi ti talmud ket maysa a managipatarus ken manangilawlawag iti Biblia ken ti Oral a Linteg, ken gagangay nga addaan panggedan a pangalaanna iti pagbiagna. Idi laeng Edad Media a nagbalin ti rabbi kas . . . mannursuro, manangaskasaba, ken naespirituan nga ulo ti kongregasion wenno komunidad a Judio.”

Idi rinugian dagiti rabbi a pagbalinen ti saadda kas masuelduan a panggedan, binabalaw dayta ti dadduma. Ni Maimonides, ti nalatak a rabbi idi maika-12 a siglo a nangged iti pagbiagna kas maysa a mangngagas, binabalawna unay dagiti kasta a rabbi. “Nagdawat[da] para iti bagbagida iti kuarta manipud kadagiti indibidual ken komunidad ket pinagpanunotda dagiti tattao, iti nakaro unay a kinamaag, nga inkapilitan ken umiso ti tumulong [iti pinansial a pamay-an] kadagiti mamasirib ken eskolar ken tattao a mangad-adal iti Torah, gapuna ti Torah-da isut’ pagsapulanda. Ngem biddut amin daytoy. Awan a pulos ti sao, iti man Torah wenno iti sasao dagiti mamasirib, a mangpatalged iti dayta.” (Commentary on the Mishnah, Avot 4:5) Ngem saan nga inkaskaso dagiti simmaganad a kaputotan dagiti rabbi ti panangkondenar ni Maimonides.

Bayat a simrek ti Judaismo iti moderno a panawen, nabingbingay daytoy kadagiti sekta ti reporma, konserbatibo, ken ortodokso a pammati. Kadagiti adu a Judio, ti narelihiosuan a pammati ken aramid nagbalinen a maikadua laeng kadagiti dadduma pay a pakaseknan. Gapuna, kimmapuy ti saad ti rabbi. Kaaduanna, nagbalin ti rabbi kas nadutokan nga ulo ti maysa a kongregasion, nga agtigtignay kas nabayadan, propesional a mannursuro ken mamalbalakad kadagiti kameng ti grupona. Nupay kasta, kadagiti grupo nga ultraorthodox Hasidic, ad-adda pay a rimmang-ay ti kapanunotan maipapan iti rabbi kas maestro ken pagulidanan.

Kitaenyo dagiti komento ni Edward Hoffman iti librona maipapan iti grupo a Hasidic Chabad-Lubavitch: “Inggunamgunam met ti nagkauna a Hasidim nga iti tunggal kaputotan adda latta maysa a pangulo a Judio, maysa a zaddik [nalinteg a tao], kas ‘Moises’ iti panawenna, daydiay awan pumadpad iti pannakaammo, ken debosionna iti sabsabali. Babaen ti nakaskasdaaw a kinasantona, marikna ti tunggal grupo ti Hasidim a, ti Rebbe-da [“rabbi” iti pagsasao a Yiddish] maimpluensiaanna pay dagiti pammilin ti Mannakabalin-amin. Saan laeng a mararaem kas pagulidanan babaen kadagiti makaipalgak a diskursona, no di pay ket ti mismo a kasasaad ti panagbiagna (‘no kasanona nga ikurdon ti sapatosna,’ no ar-arigen) ti nakita a mangitan-ok iti kinaimbag ken mangipalgak kadagiti naitalimeng a pagilasinan maipapan iti dana nga agturong iti nadiosan.”

“Dikay Maawagan iti Rabbi”

Ni Jesus, ti Judio idi umuna a siglo a nangibangon iti Kinakristiano, nagbiag idi a ti kapanunotan dagiti Fariseo maipapan iti rabbi ket mangrugrugi a rimbawanna ti Judaismo. Saan a Fariseo, ket saan met a nasanay kadagiti eskuelaanda, ngem naawagan met a Rabbi.​—Marcos 9:5; Juan 1:38; 3:2.

Iti panangkondenarna iti rabbinikal a pagannayasan iti Judaismo, kinuna ni Jesus: “Dagiti eskriba ken dagiti Fariseo impatugawda ti bagbagida iti tugaw ni Moises. Kaykayatda ti katan-okan a lugar kadagiti pangrabii ken dagiti makinsango a pagtugawan kadagiti sinagoga, ken dagiti kablaaw kadagiti plasa ken awagan dagiti tattao iti Rabbi. Ngem dakayo, dikay maawagan iti Rabbi, ta maymaysa ti mannursuroyo, yantangay agkakabsatkayo amin.”​—Mateo 23:2, 6-8.

Namakdaar ni Jesus maibusor iti klero-lego a panamaglalasin a tumantanor idi iti Judaismo. Kinondenarna ti panangipaay iti kasta a di umiso a kinatan-ok kadagiti tattao. “Maymaysa ti mannursuroyo,” situtured a kinunana. Asino daytoy a Maymaysa?

Ni Moises, “nga inam-ammo ni Jehova iti sangonsango” ken inawagan a mismo dagiti mamasirib iti “Rabbimi,” ket maysa nga imperpekto a tao. Nakaaramid met kadagiti biddut. (Deuteronomio 32:48-51; 34:10; Eclesiastes 7:20) Imbes nga impaganetgetna ni Moises kas kangrunaan a pagulidanan, kinuna ni Jehova kenkuana: “Mamangonakto kadakuada iti mammadto nga aggapu kadagiti kakabsatda, a kas kenka; ket ikabilkonto dagiti sasaok iti ngiwatna, ket sawennanto kadakuada amin ti ibilinkonto kenkuana. Ket maaramidto, a ti siasinoman a dinto mangipangag kadagiti sasaok a sawennanto iti naganko, isingirkonto iti daydiay.”​—Deuteronomio 18:18, 19.

Paneknekan dagiti padto ti Biblia a natungpal dagitoy a sao ken ni Jesus, ti Mesias.a Saan laeng a “kas” ken Moises ni Jesus; isut’ dakdakkel ngem ni Moises. (Hebreo 3:1-3) Ipalgak ti Kasuratan a nayanak ni Jesus kas perpekto a tao, ken saan a kas ken Moises nagserbi iti Dios nga “awanan basol.”​—Hebreo 4:15.

Surotenyo ti Pagulidanan

Ti napasnek a panangadal iti tunggal tignay ken sao ti maysa a rabbi saanna a pinagbalin dagiti Judio a nasingsinged iti Dios. Nupay ti maysa nga imperpekto a tao mabalin a pagulidanan iti kinamatalek, no adalen ken tuladentayo ti tunggal tignayna, matuladtayo dagiti biddut ken kinaimperpektona kasta met kadagiti nasayaat a galadna. Mangipapaaytayo iti di umiso a dayaw iti parsua imbes nga iti Namarsua.​—Roma 1:25.

Ngem nangipaay ni Jehova iti Pagulidanan agpaay iti sangatauan. Sigun iti Kasuratan, nagbiag idin ni Jesus sakbay a nagbalin a tao. Kinapudnona, naawagan a “ti ladawan ti di makita a Dios, ti inauna kadagiti amin a parsua.” (Colosas 1:15) Gapu ta nagserserbin idiay langit iti din mabilang a milenio kas “nasigo a trabahador” ti Dios, ni Jesus ti kasayaatan a tumulong kadatayo a mangammo ken Jehova.​—Proverbio 8:22-30, NW; Juan 14:9, 10.

Gapuna, maisurat ni Pedro: “Ni Kristo nagsagaba a maipaay kadakayo, a nangibati kadakayo iti maysa a pagwadan tapno surotenyo a sisisinged dagiti addangna.” (1 Pedro 2:21) Pinaregta ni apostol Pablo dagiti Kristiano a ‘kumitada a sipapasnek iti Kangrunaan nga Ahente ken Manangan-anay iti pammatitayo, ni Jesus.’ Inlawlawagna met a “siaannad a naitalimeng kenkuana dagiti isuamin a gameng ti sirib ken pannakaammo.” (Hebreo 12:2; Colosas 2:3) Awanen ti sabali a tao​—saan a ni Moises wenno asinoman a rabbiniko a masirib​—ti maikari iti kasta nga atension. No adda asinoman a rumbeng a sisisinged a tuladen, isu ni Jesus. Saan a kasapulan dagiti adipen ti Dios ti titulo a kas iti rabbi, nangruna no sipapanunottayo iti moderno-aldaw a kaipapananna, ngem no adda asinoman a maikari a maawagan Rabbi, isu ni Jesus.

[Footnote]

[Picture Credit Line iti panid 28]

© Brian Hendler 1995. All Rights Reserved