Ti Siensia ken ti Biblia​—Talaga Kadi nga Agkontrada?

TI RAMUT ti susik ni Galileo ken ti Iglesia Katolika ket nangrugi sinigsiglo sakbay pay a naipasngay da Copernicus ken Galileo. Namati dagiti nagkauna a Griego iti panangmatmat a ti daga ti adda iti tengnga ti uniberso ken pinaglatak dayta da pilosopo nga Aristotle (384-322 K.K.P.) ken ti astronomo ken astrologo a ni Ptolemy (maikadua a siglo K.P.).a

Ti panangmatmat ni Aristotle iti uniberso ket naimpluensiaan iti panagpampanunot ti Griego a matematiko ken pilosopo a ni Pythagoras (maikanem a siglo K.K.P.). Maitunos iti panangmatmat ni Pythagoras a perpekto ti pannakasukog ti sirkulo ken tangatang, patien ni Aristotle a ti langlangit ket natukantukad a tangatang, a kas kadagiti ukis ti sibuyas. Tunggal tukad ket naaramid iti kristal, a ti daga ti makintengnga. Agrikus dagiti bituen kadagiti tangatang, a ti puersa a mangtigtignay kadakuada ket aggapu iti kaadaywan a tangatang, ti ayan ti karkarna a pannakabalin. Patien pay ni Aristotle a perpekto ti init ken ti dadduma pay a banag iti langit, nga awananda iti tulaw ken dida agbalbaliw.

Ti nalatak a sursuro ni Aristotle ket produkto ti pilosopia, saan a siensia. Para kenkuana, kinamaag ti kapanunotan nga aggargaraw ti daga. Linaksidna pay ti kapanunotan nga adda ti espasio, ta patienna a mangpataud iti friction ti aggargaraw a daga ken agsardeng nga aggaraw no awan ti patinayon a puersa a mangiturong iti dayta. Agsipud ta agparang a lohikal ti konsepto ni Aristotle sigun iti kalawa ti pannakaawat idi, nagtultuloy dayta kas kangrunaan a kapanunotan iti nasurok a 2,000 a tawen. Uray idi maika-16 a siglo, ti Pranses a pilosopo a ni Jean Bodin sinuportaranna dayta a nalatak a panangmatmat, a kunkunana: “Awan ti nasimbeng a tao, nga addaan iti sangkabassit a pannakaammo iti pisika, ti mangpanunot a ti nadagsen ken dakkel a daga . . . , aggaraw . . . agtayyek bayat a rikrikusenna ti init; gapu ta uray bassit laeng a panaggaraw ti daga, marpuog dagiti siudad ken sarikedked, dagiti ili ken bambantay.”

Namati ti Iglesia ken ni Aristotle

Ti sabali pay a pakaigapuan ti panagkontra ni Galileo ken ti iglesia ket napagteng idi maika-13 a siglo a nakairamanan ni Thomas Aquinas (1225-74), a maysa kadagiti panguluen ti Iglesia Katolika. Dakkel ti panagraem ni Aquinas ken ni Aristotle, nga inawaganna kas Ti Pilosopo. Iti uneg ti lima a tawen, pinagreggetan ni Aquinas nga ilaok ti pilosopia ni Aristotle iti pannursuro ti iglesia. Idi kaaldawan ni Galileo, kuna ni Wade Rowland iti librona a Galileo’s Mistake, “ti teolohia ni Aquinas a nalaokan iti teoria ni Aristotle ken iti sursuro ti simbaan ket nagbalin a kangrunaan a doktrina ti Iglesia ti Roma.” Laglagipenyo met nga awan pay idi ti independiente a komunidad ti siensia. Ti iglesia ti kangrunaan a mangipapaay iti edukasion. Ti laeng iglesia ti masursurot no maipapan iti relihion ken siensia.

Dayta ti makagapu iti panangkontra ti iglesia ken ni Galileo. Uray sakbay nga inadalna ti astronomia, nangisurat ni Galileo iti artikulo maipapan iti panaggaraw. Kinuestionna ti adu a pattapatta ti mararaem a ni Aristotle. Ngem ti natibker a panangsuporta ni Galileo iti kapanunotan a ti init ti sentro ti solar system ken ti panangipettengna a maitunos dayta iti Kasuratan ti makagapu iti panangusig kenkuana ti Inkisision idi 1633.

Iti panangidepensana, pinatalgedan ni Galileo ti nabileg a pammatina iti Biblia kas ti naipaltiing a Sao ti Dios. Kinunana a naisurat ti Kasuratan agpaay kadagiti ordinario a tattao ken saan a rumbeng a tarusan a literal ti nadakamat iti Biblia a panaggaraw ti init. Awan nagmaayan dagiti argumentona. Nakondenar ni Galileo agsipud ta linaksidna ti maysa a pannakaawat iti Kasuratan a naibatay iti pilosopia dagiti Griego! Idi la 1992 nga opisial nga inaklon ti Iglesia Katolika ti biddut a panangukomna ken ni Galileo.

Dagiti Maadal

Ania ti maadaltayo kadagitoy a pasamak? Umuna, awan panagduadua ni Galileo iti Biblia. Imbes ketdi, kinuestionna dagiti pannursuro ti iglesia. Kinuna ti maysa a mannurat maipapan iti relihion: “Ti saan a panangannurot a naimbag ti Iglesia kadagiti pannursuro ti Biblia ti nabatad a maadaltayo iti napasamak ken ni Galileo.” Gapu ta nagpaimpluensia ti iglesia iti pilosopia dagiti Griego, inannurotna ti tradision imbes a dagiti pannursuro ti Biblia.

Ipalagip dayta ti ballaag ti Biblia: “Agaluadkayo: amangan no adda asinoman a mangkayawto kadakayo kas naanupanna babaen iti pilosopia ken ubbaw a panangallilaw maitunos iti tradision dagiti tattao, maitunos iti pagdamdamuan a bambanag ti lubong ket saan a maitunos ken Kristo.”​—Colosas 2:8.

Uray ita, adu iti Kakristianuan ti agtultuloy a mangitantandudo kadagiti teoria ken pilosopia a maikontra iti Biblia. Ti maysa a pagarigan ket ti teoria ni Darwin maipapan iti ebolusion, a pinatida imbes a ti salaysay ti Genesis maipapan iti panamarsua. Gapu iti dayta nga inaramid dagiti iglesia, agparang a pinagbalinda ni Darwin kas moderno-aldaw nga Aristotle ken ti ebolusion kas maysa a paset ti pammati.b

Maitunos iti Biblia ti Pudno a Siensia

Dagitoy a nadakamat dina koma ikkaten ti interestayo iti siensia. Masiguradotayo a ti Biblia a mismo paregtaennatayo a mangadal kadagiti parsua ti Dios ken mangtarus kadagiti nakaskasdaaw a galadna maibatay kadagiti makitatayo. (Isaias 40:26; Roma 1:20) Siempre, saan a nairanta ti Biblia a mangisuro iti siensia. Imbes ketdi, maadaltayo iti dayta dagiti pagalagadan ti Dios, dagiti kita ti personalidadna a ditay masursuro no agpannuraytayo laeng kadagiti pinarsuana, ken ti panggepna agpaay kadagiti tattao. (Salmo 19:7-11; 2 Timoteo 3:16) Kaskasdi, no dakamaten ti Biblia ti maipapan iti nakaparsuaan, kanayon nga umiso dayta. Kinuna a mismo ni Galileo: “Ti Nasantuan a Kasuratan ken ti sangaparsuaan agpada a naggubuay iti Dios . . . Dinto pulos agkontra ti dua a kinapudno.” Usigenyo dagiti sumaganad a pagarigan.

Ti ad-adda a pamunganayan ngem iti panaggaraw dagiti bituen ken planeta ket ti kinapudno nga amin a banag iti uniberso ket iturturong dagiti linteg, kas iti linteg ti grabidad. Ti kaunaan a nalatak a panangtukoy kadagiti pisikal a linteg malaksid iti Biblia ket babaen ken ni Pythagoras, a namati a ti uniberso ket mailawlawag babaen ti matematika. Dua a ribu a tawen kalpasanna, napaneknekan met laeng da Galileo, Kepler, ken Newton a dagiti banag iti law-ang ket iturturong dagiti lohikal a linteg.

Ti damo a panangtukoy ti Biblia iti natural a linteg ket mabasa iti libro a Job. Idi agarup 1600 K.K.P., inyimtuod ti Dios ken ni Job: “Naammuam aya dagiti paglintegan ti langlangit?” (Job 38:33) Naisurat idi maikapito a siglo K.K.P., ti libro a Jeremias tinukoyna ni Jehova kas ti Namarsua kadagiti “paglintegan ti bulan ken kadagiti bituen” ken “dagiti paglintegan ti langit ken daga.” (Jeremias 31:35; 33:25) Maipapan kadagitoy a sasao, kinuna ni G. Rawlinson a komentarista maipapan iti Biblia: “Kas iti moderno a siensia, nabileg a pinatalgedan dagiti mannurat iti Biblia ti nasaknap a kaadda ti linteg iti pisikal a lubong.”

Naisurat ti sasao ni Job agarup sangaribu a tawen sakbay nga insurat ni Pythagoras ti maipapan kadagiti linteg a mangiturturong kadagiti banag iti uniberso. Laglagipenyo a ti panggep ti Biblia ket saan laeng a tapno mangipalgak kadagiti pisikal a kinapudno no di ket kangrunaanna tapno igunamgunamna kadatayo a ni Jehova ti Namarsua iti amin a banag​—daydiay makabael a mangipasdek kadagiti pisikal a linteg.​—Job 38:4, 12; 42:1, 2.

Ti sabali pay a pagarigan a mabalintay nga usigen isu ti siklo ti danum ditoy daga. Simple laeng, agalingasaw ti danum manipud baybay, mangpataud kadagiti ulep, agbayakabak iti daga, ket agsublinto manen iti baybay. Dagiti kaunaan a sekular a reperensia a nangdakamat iti daytoy a siklo ket manipud idi maikapat a siglo K.K.P. Ngem dinakamaten ti Biblia dayta a siklo ginasut a tawenen sakbayna. Kas pagarigan, idi maika-11 a siglo K.K.P., insurat ni Solomon nga ari ti Israel: “Agturong iti taaw ti amin a karayan, ngem saan a mapno ti taaw. Agsubli ti danum iti pangrugian dagiti karayan ket mangrugi manen.”​—Eclesiastes 1:7, Ti Baro a Naimbag a Damag Biblia.

Kasta met, idi agarup 800 K.K.P., ti napakumbaba a pastor ken mannalon a ni propeta Amos insuratna a ni Jehova “Daydiay mangaw-awag iti dandanum ti baybay, tapno ibukbokna ida iti rabaw ti daga.” (Amos 5:8) Uray dida nagusar kadagiti narikut wenno teknikal a sasao, agpada a siuumiso a dineskribir da Solomon ken Amos ti siklo ti danum, tunggal maysa iti medio naiduma a panangmatmat.

Dinakamat pay ti Biblia a ti Dios “ibitinna ti daga iti awan.” (Job 26:7) Gapu iti limitado a pannakaammo idi 1600 K.K.P., nalabit a no maibaga dayta a banag, kasapulan la ketdi ti naisangsangayan a tao a mangpatalged a ti maysa a solido a banag ket mabalin nga ibitin iti law-ang nga awan ti pisikal a nakaiparabawanna. Kas nadakamat, linaksid ni Aristotle ti konsepto ti espasio, idinto ta nagbiag ni Aristotle nasurok a 1,200 a tawenen kalpasanna!

Saankayo kadi nga agsiddaaw iti kasta a kinaumiso ti linaon ti Biblia​—iti laksid dagiti kamali, nupay kasla husto, a panangmatmat idi? Kadagiti managpanunot, maysa pay dayta a pammaneknek a ti Biblia ket impaltiing ti Dios. Masiribtayo ngarud no saantayo a nalaka nga agpapaimpluensia iti aniaman a pannursuro wenno teoria a maikontra iti Sao ti Dios. Kas maulit-ulit nga ipakita ti historia, agbaliwbaliw dagiti pilosopia ti tao, uray dagidiay edukado unay a tattao, idinto ta “ti sasao ni Jehova agtalinaed iti agnanayon.”​—1 Pedro 1:25.

[Footnotes]

[Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 6]

Ti Kababalin Dagiti Protestante

Dagiti lider ti Protestante a Repormasion kinondenarda met ti kapanunotan a ti init ti adda iti tengnga ti solar system. Dadduma kadagitoy da Martin Luther (1483-1546), Philipp Melanchthon (1497-1560), ken John Calvin (1509-64). Kinuna ni Luther maipapan ken ni Copernicus: “Daytoy a maag tarigagayanna a balusingsingen ti intero a siensia ti astronomia.”

Dagiti Repormador imbatayda ti argumentoda iti maysa a literal a panangtarus kadagiti kasuratan, kas iti salaysay iti Josue kapitulo 10, a nangdakamat a ti init ken bulan “nagtalinaed a di agkutkuti.”c Apay a kasta ti nagbalin a takder dagiti Repormador? Ti libro a Galileo’s Mistake ilawlawagna a nupay ti Protestante a Repormasion ket simmina iti Iglesia Romana Katolika, dina “nailaksid ti kangrunaan nga impluensia” da Aristotle ken Thomas Aquinas, a ti panangmatmatda “agpada nga inawat dagiti Katoliko ken Protestante.”

[Footnote]

[Dagiti Ladawan]

Luther

Calvin

[Credit Line]

Manipud iti libro a Servetus and Calvin, 1877

[Ladawan iti panid 4]

Aristotle

[Credit Line]

Manipud iti libro nga A General History for Colleges and High Schools, 1900

[Ladawan iti panid 5]

Thomas Aquinas

[Credit Line]

Manipud iti libro nga Encyclopedia of Religious Knowledge, 1855

[Ladawan iti panid 6]

Isaac Newton

[Ladawan iti panid 7]

Nasurok a 3,000 a tawen ti napalabasen, dineskribir ti Biblia ti siklo ti danum iti daga