No Kasano a ti Nagkauna a Pagarian ti Lidia Apektarannatayo Ita
MABALIN a saanyo pay a pulos a nangngeg ti maipapan iti nagkauna a pagarian ti Lidia, isu a nalabit masdaawkayo a makaammo nga adda natakuatan sadiay a nangbalbaliw iti pamay-an ti panagnegosio iti lubong. Nalabit dagiti agbasbasa iti Biblia masdaawda met a makaammo a ti naimbento dagiti taga-Lidia ti mangilawlawag iti makariro a padto ti Biblia. Ania ti natakuatan dagiti taga-Lidia? Sakbay a sungbatantayo dayta, makaparagsak a maammuan ti kasasaad ken wagas ti panagbiag daytoy dandani nalipatanen nga imperio.
Dagiti ar-ari ti Lidia nagturayda iti kabeserana a Sardis, nga adda iti makinlaud a paset ti maaw-awagan idi nga Asia Menor ngem maawagan itan a Turkey. Adu a kinabaknang ti nagun-od ti naudi nga ari ti Lidia a ni Croesus, ngem idi agarup 546 K.K.P., ti imperiona ket pinarmek ni Ciro a Dakkel iti Persia—ti met laeng Ciro a nangparmek iti Imperio ti Babilonia sumagmamano a tawen kalpasanna.
Dagiti managparnuay a negosiante iti Lidia ti makuna a maysa kadagiti immuna a nagusar kadagiti sensilio. Nabayag idin a maus-usar ti balitok ken pirak kas kuarta, ngem gapu ta saan nga agpapada ti kadakkel dagiti bareta ken singsing a balitok, masapul a timbangen dagiti tattao ti kuarta kada adda bayadan wenno gatangenda. Iti Israel, kas pagarigan, ti mammadto ti Dios a ni Jeremias gimmatang iti daga ket insuratna: “Rinugiak a timbangen kenkuana ti kuarta, pito a siklo ken sangapulo a kapisi a pirak.”—Jeremias 32:9.
Idiay Lidia, natakuatan dagiti kapatadan ni Jeremias ti maysa a banag a mangpalaka iti panagnegosio—ti panagusar kadagiti sensilio nga addaan kadagiti opisial a marka a pakakitaan iti timbang ti sensilio. Dagiti immuna a sensilio ti Lidia ket naaramid iti naglaok a balitok ken pirak a naawagan iti electrum. Idi nagbalin nga ari ni Croesus, sinukatanna dagitoy iti dandani puro a pirak a sensilio ken balitok a sensilio. Nagimbento dagiti taga-Lidia iti pamay-an ti panagaramid iti sensilio a buklen ti dua a napaglaok a metal. Ti 12 a kapisi dayta a sensilio ket katupag ti maysa a sensilio a naaramid iti nabalbalor a metal. Ngem bimmaba ti balor dagitoy a kuarta gapu kadagiti peke a balitok a sensilio a nagamporan iti nababbaba ti kalidadna a metal. Kasapulan dagiti negosiante ti nalaklaka a pamay-an a pangsubok iti kalidad ti balitok.
Natakuatan dagiti taga-Lidia a ti masarakan iti lugarda a maysa a kita ti nangisit a bato, nga aw-awaganda a bato ti Lidia, ti makasolbar iti parikutda. No mairadrad ti sensilio iti daytoy nakinis ngem saan unay a napalanas a bato, agmarka daytoy. No ti kolor dayta a marka ket idilig iti kolor ti marka ti dagum nga addaan iti laok a balitok, maammuan ti kaadu ti balitok a linaon ti sensilio. Daytoy a takuat a maawagan iti pagsubokan a bato (touchstone test) ti pakaammuan no umiso ti kalidad dagiti naaramid a sensilio. Kasano a makatulong kadatayo ti pannakaammotayo maipapan iti pagsubokan a bato tapno maawatantayo ti Biblia?
Dagiti Piguratibo a Pagsubokan a Bato iti Biblia
Gapu ta kaugalian dagiti negosiante nga ammuen ti kalidad ti balitok babaen ti pagsubokan a bato, ti sao a nagtaudan ti “pagsubokan a bato” ket naaddaan iti kaipapanan a metodo ti pangsubok. Iti Griego, ti lenguahe a nausar iti pannakaisurat ti dadduma a paset ti Biblia, dayta a sao ket agaplikar met iti rigat a mapaspasaran dagiti tattao a matutuok.
Gapu ta dagiti agbambantay iti pagbaludan ti mangparparigat kadagiti balud, agaplikar met kadakuada ti sao a nagtaud iti ebkas a “pagsubokan a bato.” Gapuna, inlanad ti Biblia ti ilustrasion ni Jesus maipapan iti awanan panagyaman nga adipen a nayawat kadagiti “manangibalud,” wenno iti dadduma a patarus, “manangtuok.” (Mateo 18:34; American Standard Version, Darby, King James Version) Nagkomento ti The International Standard Bible Encyclopaedia maipapan iti daytoy a teksto: “Nalabit ti pannakaibalud a mismo ket maibilangen a ‘pannakatuok’ (awan duadua a kasta), ken ‘dagiti manangtuok’ awan ti sabali a tuktukoyenna no di dagiti manangibalud.” Makatulong daytoy a mangilawlawag iti mamagpanunot a teksto ti Biblia.
Nasolbar a Parikut
Dagiti napasnek nga agbasbasa iti Biblia nabayagen a saanda a maawatan ti pagtungpalan ni Satanas. Kuna ti Biblia: “Ti Diablo . . . naitapuak iti danaw nga apuy ken asupre, a sadiay ti ayanen agpadpada ti atap nga animal ken ti ulbod a mammadto; ket matutuokdanto iti aldaw ken rabii iti agnanayon ken awan inggana.” (Apocalipsis 20:10) Ti agnanayon a panangtuok iti maysa ket sigurado a maikontra iti ayat ken kinahustisia ni Jehova. (Jeremias 7:31) Maysa pay, ipatuldo ti Biblia a ti biag nga agnanayon ket maysa a sagut, saan a dusa. (Roma 6:23) Nalawag ngarud a simboliko ti lenguahe a nausar iti Apocalipsis 20:10. Simboliko ti atap nga animal ken ti danaw nga apuy. (Apocalipsis 13:2; 20:14) Simboliko met kadi ti pannakatuok? Ania ti mabalin a kaipapanan daytoy nga ebkas?
Kas naammuantayon, ti sao a Griego para iti “pannakatuok” ket nagtaud iti ebkas a “pagsubokan a bato” ken mabalin a tukoyenna ti tuok ti pannakaibalud. Gapuna, ti agnanayon a pannakatuok ni Satanas mabalin a tukoyenna ti agnanayon a pannakaibaludna iti agnanayon nga ipapatayna.
Ti pagsubokan a bato ket mangted kadatayo iti kanayonan a pannakaammo maipapan iti agnanayon a “pannakatuok” ni Satanas ken maitunos iti ayat ti Dios. Iti dadduma a pagsasao, ti “pagsubokan a bato” ket maysa a pamay-an ti panangsubok kadagiti bambanag. Kas pagarigan, iti Ingles, ti “pagsubokan a bato” kaipapananna “maysa a pannubok wenno pangrukodan iti kalidad wenno kinaagpayso ti maysa a banag.” Gapuna, ti agnanayon a “pannakatuok” ni Satanas ipasimudaagna a ti pannakaukomna ti mausar a kas agnanayon a pagsubokan a bato no adda aniaman a tumaud nga iyaalsa maibusor ken Jehova iti masanguanan. Saanton a masubok ti panangituray ni Jehova iti nawatiwat a tiempo tapno mapaneknekan a di umiso ti nangkarit.
No maawatantayo no apay a dagiti negosiante iti sadinoman inusarda ti pagsubokan a bato ti Lidia ken ti piguratibo a kaipapanan dayta, matarusantayo no ania ti mapasamakto ken Satanas. Ti nagbanaganna ti agbalin a kas agnanayon a pagsubokan a bato a mangipakita a saanton a kasapulan a palubosan manen ti Dios ti iyaalsa.—Roma 8:20.
[Blurb iti panid 23]
Ipakita ti simboliko a pannakatutuok ni Satanas a ti pannakaukomna ti agserbi kas agnanayon a pagsubokan a bato
[Mapa iti panid 21]
(Para iti aktual a pannakaurnos ti teksto, kitaenyo ti publikasion)
Nangisit a Baybay
LIDIA
SARDIS
Baybay Mediteraneo
[Ladawan iti panid 21]
Rebbek iti nagkauna a Sardis
[Ladawan iti panid 22]
Idi nagkauna a tiempo, nausar dagiti gagantingan a mangtimbang iti kuarta
[Credit Line]
E. Strouhal/Werner Forman/Art Resource, NY
[Dagiti Ladawan iti panid 22, 23]
Nagtultuloy a nausar ti pagsubokan a bato agingga iti moderno a panawen
[Credit Lines]
Sensilio: Iti pammalubos ti Classical Numismatic Group, Inc.; pagsubokan a bato: Science Museum/Science & Society Picture Library
[Picture Credit Line iti panid 21]
Sensilio nga electrum: Iti pammalubos ti Classical Numismatic Group, Inc.