Ti Biblia—Mapagtalkan a Pagtaudan ti Kinapudno
Manipud idi agingga ita, ibilang dagiti tattao ti Biblia a mapagtalkan a pagtaudan ti kinapudno. Minilion ita ti mangsursurot kadagiti pannursurona. Ngem para kadagiti dadduma, awan serserbi ken es-estoria laeng ti Biblia. Sika ngay? Mabirokam kadi ti kinapudno iti Biblia?
NO APAY A MAPAGTALKAM TI BIBLIA
Mapagtalkam kadi a talaga ti Biblia? Panunotem daytoy nga ilustrasion: No adun a tawen a kanayon a pudno ti ibagbaga ti maysa a gayyemmo, sigurado a maibagam nga isu ket mapagtalkan. Ti kadi Biblia ket kas iti mapagtalkan a gayyem a kanayon a pudno ti ibagana? Kitaem dagitoy a pagarigan.
Napudno a Mannurat
Talaga a napudno dagiti nagsurat iti Biblia. Masansan nga inaminda ti mismo a kamali ken nagkuranganda. Kas pagarigan, insurat a mismo ni propeta Jonas ti panagsukirna. (Jonas 1:1-3) Kinapudnona, iti ngudo ti libro iti Biblia nga insuratna, imbagana nga inlinteg ti Dios nupay dina dinakamat no kasano a binalbaliwanna ti kababalinna. (Jonas 4:1, 4, 10, 11) Ti panagbalin a napudno ti amin a nagsurat iti Biblia ti mangipakita nga importante kadakuada ti kinapudno.
Kinapudno a Makatulong iti Biagtayo
Kanayon kadi a makatulong ti balakad ti Biblia maipapan kadagiti praktikal a banag? Wen. Kas pagarigan, tapno agtultuloy a nasayaat ti relasiontayo iti dadduma, ibaga ti Biblia: “Aramidenyo ngarud kadagiti tattao ti amin a kayatyo nga aramidenda kadakayo.” (Mateo 7:12) “Ti naalumamay a sungbat pabaawenna ti pungtot, ngem ti nagubsang a sao rubrobanna ti unget.” (Proverbio 15:1) Manipud idi naisurat ti Biblia agingga ita, dagiti kinapudno a linaonna ket kanayon a makatulong iti biagtayo.
Kinapudno Maipapan iti Historia
Gapu iti adu a nadiskobre dagiti arkeologo kadagiti napalpalabas a tawen, napaneknekan a talaga a nagbiag ti nagduduma a tattao ken pudpudno dagiti lugar ken pasamak a nadakamat iti Biblia. Kas pagarigan, kitaem ti ebidensia para iti maysa a bassit a detalye. Ibaga ti Biblia nga idi tiempo ni Nehemias, dagiti taga-Tiro (taga-Fenicia manipud iti Tiro) nga aggigian iti Jerusalem ket “agiserserrekda kadagiti ikan ken amin a kita ti tagilako.”—Nehemias 13:16.
Adda kadi ebidensia a mangpaneknek iti daytoy a teksto ti Biblia? Adda. Idiay Israel, nakakali dagiti arkeologo kadagiti tagilako dagiti taga-Fenicia. Ipakitana ngarud nga aggiginnatang ken aglilinnako ti dua a nasion kadagiti produktoda. Idiay Jerusalem, adda met nakali a siit ti ikan manipud iti Mediteraneo. Patien dagiti arkeologo nga imbiahe dayta dagiti negosiante. Kalpasan nga inadalda dagiti ebidensia, kastoy ti konklusion ti maysa nga iskolar: “Posible a napasamak ti nadakamat iti Neh[emias] 13:16 nga agilaklako dagiti taga-Tiro iti ikan idiay Jerusalem.”
Kinapudno Maipapan iti Siensia
Ti Biblia ket kangrunaanna a libro maipapan iti relihion ken historia. Ngem no dakamatenna dagiti bambanag maipapan iti siensia, umiso ti ibagbagana. Kitaem ti maysa a pagarigan.
Agarup 3,500 a tawenen ti napalabas, imbaga ti Biblia a nakabitin ti daga “iti awan.” (Job 26:7) Naiduma unay daytoy iti sarsarita a ti daga kano ket tumtumpaw iti danum wenno bagbagkaten ti higante a pag-ong. Agarup 1,100 a tawen kalpasan a naisurat ti libro a Job, mamati pay laeng ti tattao nga adda la ketdi nakaiparabawan ti daga ta saan a basta nakabitin laeng iti awan. Idi 1687, 300 a tawen laeng ti napalabas, impablaak ni Isaac Newton ti naadalna maipapan iti grabidad. Inlawlawagna nga adda di makita a puersa a mangtengtengngel iti daga iti pagrikrikusanna. Dayta a nagpateg a nadiskobre ti siensia ti nangpaneknek iti imbaga ti Biblia nasurok a 3,000 a tawenen ti napalabas!
Kinapudno Maipapan iti Padto
Umiso kadi ti nakaad-adu a padto ti Biblia? Kitaem ti maysa a pagarigan: Ti padto ni Isaias a pannakaabak ti Babilonia.
Ti Padto: Idi maikawalo a siglo B.C.E., impakaammo ti mannurat iti Biblia, ni Isaias, a ti Babilonia—a nagbalin idi agangay a kabesera ti mannakabalin nga imperio—ket madadael ken saanton a mapagnaedan. (Isaias 13:17-20) Innaganan pay ketdi ni Isaias ti mangdadael iti siudad—ni Ciro. Imbagana pay ti aramiden ni Ciro a ‘pagmagaenna’ dagiti karayan. Impakpakaunana met a mabaybay-an a nakalukat dagiti ruangan.—Isaias 44:27–45:1.
Ti Pannakatungpalna: Agarup 200 a tawen kalpasan nga impadto dayta ni Isaias, adda ari ti Persia a nangsakup iti Babilonia. Ti naganna? Ciro. Gapu ta narigat a serken ti Babilonia, inusarna ti Karayan Eufrates, nga agay-ayus iti aglawlaw ti siudad. Iti surong, nagkali dagiti soldadona iti kanal ket naibaliw ti pagturongan ti karayan isu nga immababaw ket nagna dagiti soldado ni Ciro iti pagatluppo a karayan iti abay dagiti pader ti siudad. Kasla imposible ngem nabaybay-an dagiti taga-Babilonia a silulukat ti ruangan a sumango iti karayan! Simrek dagiti soldado iti ruangan ket dinadaelda ti Babilonia.
Ngem saan pay a natungpal ti maysa a detalye: Saan kadi a talagan a mapagnaedan ti Babilonia? Iti sumagmamano a siglo, nagtultuloy a nagyan sadiay dagiti tattao. Ngem ita, ti rebba ti Babilonia—nga asideg iti Baghdad, Iraq—ti mangpaneknek a natungpal ti padto. Wen, mapagtalkan ti Biblia uray kadagiti ibagana a pasamak iti masanguanan.