Ti Lumawlawa a Desierto​—Pudno Aya nga Agsabongto a Kas ti Rosa?

DARAT! Darat! Darat! Agingga iti makita ti mata, awan no di ti nakapudpudot, agduyduyos a darat. Iti adayo dagiti dadakkel a kasla piramid a tambak, 700 pie (210 m) ti kangatona ken innem a daras ti kalawana ngem ti puonna, ti agpangato a sumabet iti awan ulepna a langit. Ti kanayon nga angin mangaramid kadagiti kasla uleg nga uged iti darat. Ti init nakaro ti pudotna. Uray pay dagiti uleg ken tukak masapul ikurobda ti bagida iti darat. Makapurar ti silnag iti darat. Ti kasla agburburek a pudot allilawenna dagiti mata​—kasla addada dagiti libtong ti danum sadiay lugar nga awanan danum; dagiti adayo a bambanag agparangda a maymaysa ngem kinapudnona nagduma a banag.

Kalpasanna agangin iti nakapigpigsa, a mangkiwar iti darat iti kasta unay nga atipukpok ta mapagbalinda ti aldaw a sipnget. Makastrekda iti kawes ket sippitenda ti kudil kas dagum. Maikkatda ti pintura manipud kadagiti kotse ket pagbalinenda dagiti windshields a nalidem a sarming. Mapagbalinda dagiti batbato iti desierto a nakaskasdaaw ti itsurana ket maikalida dagiti poste ti telepono agingga iti kagudua iti katayagda.

Iti tengnga ti aldaw ti temperatura ti mabalin a nakapudpudot a 125 agingga iti 130 degrees Fahrenheit (52° agingga iti 54° C.), nga iti dayta dagiti bisita manglupaypayda iti kasta unay a pudot. Iti rabii ti mercury bumaba iti kasta unay agingga iti nakapatigerger a 40 degrees (4° C.) wenno nababbaba pay, nga iti dayta kumterda. No nakakaweska iti natuontuon a wool a kawes, ad-adda a lumammiisda; no narasay laeng ti kawesmo maksetka. No nakatugawka a nakasakasaka iti daga, dagitoy ti mabalin a 30 degrees (17° C.) a nalamlamiis ngem no agtugawka a mismo iti daga. Inayonyo iti daytoy ti namagaanen a karabukob, ti panagsapul iti danum, ti panagbuteng kadagiti uleg, ti kumagat a gayaman, ti peggad iti kellaat a layus, ti peggad iti pannakapukaw​—amin dayta ti mamagbalin iti daytoy naulimek, namaga a lubong iti desierto a maysa a partaan.

Awan ti kasla makaammo a sigurado no mano a desierto, dadakkel wenno babassit, ti adda iti lubong, gapu iti maysa a nalawag a rason​—awan ti kasla nangbilang kadakuada. “Nakasarakak iti nasurok a 125,” kuna ti maysa a managsirarak iti desierto. “Nalabit addada mamindua a daras a kasta a kaadu.” Addada, nupay kasta, desierto iti tunggal kontinente ditoy daga. Saknapanda ti ngangngani kakalima iti rabaw ti daga.

Ti kadadakkelan kadagiti isuamin, ti Sahara idiay Norte Africa, saknapanna ti kagudua ti amin a desierto iti rabaw ti daga​—tallo ket kagudua a milion a kuadrada milias dayta.a Ti Desierto ti Arabia iti Arabian Peninsula ken ti Desierto ti Kalahari idiay makin-abagatan a laud nga Africa saklawenna ti kalawa a 500,000 ken 200,000 kuadrada milias a sinaggaysa. Ti Desierto ti Australia, ti maikadua ti kalawana iti Sahara, pagpannakkelna ti kalawana a 1.3 milion kuadrada milias​—ngangngani kagudua iti kontinente. Ti Desierto ti Gobi idiay China, nga agarup mamindua ti kalawana iti estado ti Texas idiay Estados Unidos, saknapanna ti 500,000 kuadrada milias.

Ti Norte America addaan met kadagiti desierto​—25 porsiento iti estado ti California ti desierto. Ti desierto ti Arizona, Oregon, Utah, Nevada, ken Mexico ket nakamagmaga ken nakapudpudot. Ti Death Valley iti California naipadamag a maikadua a kapupudotan a desierto iti lubong. Ti Sud America mabigbigbig nga addaan iti kamagaan a desierto iti daga​—ti Atacama​—a saknapanna ti 600 milias (970 km) iti abagatan manipud ti beddeng ti Peru iti makin-amianan a paset ti Chile. Amin a desierto, agpapada amin ti kasasaadda​—napudot ken namaga.

Kas pangarigan, addada luglugar idiay Desierto ti Atacama idiay Chile a mammano ti tudo ta natignay ti maysa nga agnaed iti lugar nga agsennaay, “Iti sumagmamano a tawtawen maaddaankami ti iti angep​—ngem bassit laeng ti tudona.” Kadagiti dadduma a luglugar iti dayta met laeng a desierto, dagiti opisial a report ipakitana nga awan ti tudo wenno niebe bayat ti 14-tawen. Kadagiti dadduma a luglugar idiay Atacama, dagiti saan nga opisial a report ipakitana nga awan ti tudo iti 50 a tawtawen, ket kadagiti namagmaga pay a luglugar, awan a pulos ti nairekord a panagtudona. Idiay Desierto ti Namib idiay Makin-abagatan a Laud nga Africa, ti tinawen a panagtudona agduduma manipud iti nakurang pay a kakawalo iti maysa a pulgada agingga iti innem a pulgada (0.3 cm agingga iti 15 cm). Kadagiti luglugar idiay Sahara, iti uneg ti dua a tawen ti tudona ket zero. Paspasaray ti panagtudona. “Naminsan idiay Desierto ti Gobi,” kuna ti maysa a beterano a managsirarak iti desierto, “matmatay dagiti karnero gapu iti kinakurang iti danum. Iti sumaganad nga aldaw ti kellaat a panagulepna ti nanglemmes kadagiti an-animal ken tattao.”

Ti Lumawlawa a Desierto

Itatta, dagiti di agpatpatingga a benneg ti damdamag ti naipamaysa iti pannakaseknan ti lubong kadagiti desierto iti daga. Apay, kalpasan dagiti adu a mileneo a kaaddada, a dagiti desierto agbalbalinda a kasta unay ti kinalatakna? Dagiti dadakkel a danawtayo ken wawaigtayo rinugitanen ti tao. Dagiti ikanda napnapnon kadagiti makasabidong a kemikal nga imbelleng ti tao kadagiti karkarayan nga awan panangikankanoda. Uray pay ti langit iti ngato ket eksena iti agrikrikos a “basura” nga impatayab ti tao. Ngem dagiti desierto, nupay naparmeken ti tao ti dadduma a pasetda, ti kaskasdi a tinaginayonda ti adu a pisikal a kasasaadda ket ti mula ken animal a naammuanen kadagiti rinibribo a tawtawen.

Ngangngani linawas, nupay kasta, dagiti paulo dagiti damdamag mangibagbagada iti estoria​—“Agsaksaknap a Desierto Makita kas Peggad a Nangnangruna Ngem Bisin,” kuna ti The New York Times. “Dagiti Makadangran a tikag a bumallasiw iti Africa pagbalinenna ti Sahel a sabali manen a Sahara,” isu ti paulo ti damdamag iti The Atlanta Journal and Constitution. “Agtultuloy ti panagsaknap ti desierto,” The Boston Globe. “Madaddadaelen dagiti mabalin a talonen a daga iti lubong,” The Toronto Star. “Iti Maysa a Tawen, ti Sahara Saklawennan ti Adu iti Chad,” ipakaammo ti sabali. Adu a ream ti naisuraten maipapan iti pammutbuteng iti agsaksaknap a desierto.

Itan basaenyo ti adda iti babaen ti paulo dagiti damdamag. “Ti Sahara lumawlawa ti langalang a desiertona nga agpaabagatan iti kapartak a 6 agingga iti 12 milias [10 agingga iti 20 km] iti tinawen bayaten iti nasurok a sangapulo a tawen, a main-inot a mainaynayon ti Sahel, ti medio namaga a paset iti makin-abagatan nga igidna,” kuna ti The New York Times nga Enero 2, 1985.

“Agarup 52 milion nga acres [21 milion ha] a daga ti agbalin a desierto iti tinawen . . . Ti parikut mapasamak nangnangruna idiay Africa, India ken Sud America,” ipadamag ti The Boston Globe a Hunio 11, 1984.

“Ti panagsaknap dagiti desierto pagpegpeggadenna ti kaadda ti dadduma a pagpagilian, agraman ti Mauritania, a sadiay dagiti opisiales ti gobierno kunaenda a ti Desierto ti Sahara agpapaabagatan iti kapartak nga uppat a milias [6 km] iti tinawen. Dagiti taga Mauritania saritaenda ti maipapan kadagiti al-aldaw a dagiti leon agnaedda kadagiti kakaykayuan ti pagilian, dagiti met laeng luglugar nga itan ket maysan a tikag a daga dagiti natay a kaykayo ken maitaytayab a darat,” kuna ti The Atlanta Journal and Constitution nga Enero 20, 1985.

Daytoy a sangaglobo a kasasaad ti lumawlawa a desierto ket saan a kabbaro. Nupay kasta, maysa a kabbaro a sao ti napataud a mangdeskribir iti daytoy a di masipsiputan a pamay-an​—“desertification.” Ti desertification wenno panagbalin a desierto ti daga apektaranna ti agarup sangagasut a pagpagilian, nangnangruna dagiti rumangrang-ay a nasnasion iti Africa a literal a nalikmut iti desierto.

Dayta ket parikut a sapsapulen ti Naciones Unidas ti solusionna. “Masapul a matmatantayo daytoy kas nagdakkelan a parikut,” kuna ni Gaafar Karrar, hepe iti sangay ti desertification iti UNEP (United Nations Environmental Program). “Mabalin a mapukawtayo ti kakatlo iti adda a matalon a daga inton agngudo ti siglo,” kinunana. Sigun iti report iti NU, ti desertification pagpeggadenna ti 35 porsiento iti rabaw ti daga, wenno agarup 45 milion kuadrada milias, ken 20 porsiento iti populasionna​—agarup 850 milion a tattao. “Awan kinapudnona iti lugar iti lubong a mailaksid manipud iti desertification,” kinuna ni Karrar.

Idi 1977, 94 a nasnasion ti naggigimong idiay Nairobi, Kenya, ket nagnunummuanda ti maysa a “plano ti panagtignay” a mangpasardeng iti panagsaknap ti desierto inton agngudo ti siglo. Ngem gapu iti kaaduan a pagdudumaan iti biang dagiti nasnasion ken ti kinakurang ti gastosen, ti plano nabaybay-an ket saanen a maituloy. Idi 1980 ti UNEP pinattapattana a magasto iti agarup 90 bilion a doliar (E.U.) iti 20 a tawtawen, wenno agarup 4.5 bilion a doliar iti tinawen, tapno mapasardeng ti panagsaknap ti desierto inton tawen 2000. Kasano kaserioso ti panangusig dagiti eksperto iti daytoy a lumawlawa a lubongto iti darat? “No ti agdama nga ilalawa ti desierto agtultuloy,” kuna ti maysa a pannakabagi iti UNEP, “inton tawen 2000 ti kasasaad agbalinton a maysa a sangalubongan a didigra.”

No panunoten ti maysa ti kasasaad a mismo ti panagbalin ti daga a desierto, tumaud dagiti makapainteres a salsaludsod: Ania a plano ti panagtignay ti impaay ti NU a mabalin nga epektibo a mangpasardeng iti kasla saanen a mabalbaliwan nga ilalawa dagiti desierto? Ti kadi NU mausarna ti panunot ti tao ket iyegna a naan-anay a maitunos iti adayo ti panangmatmatna, nasayaat panggepna a tattao a makakita iti sangaglobo a didigra nga iyegto ti agtultuloy a panagbalin ti daga a desierto? Ti sao a “desertification,” kuna ti maysa a mannurat, ket maysa a “termino a mangipatarus iti ilalawa dagiti desierto kas banag iti aramid ti tao.” Babaen iti panangipaganetgetna iti kangrunaan a makagapu iti panagbalin ti daga a desierto, ni Dr. Mostafa K. Tolba, direktor ehekutibo ti UNEP, kinunana: “Ti kangrunaan a makagapu saan a ti tikag kas patien pay laeng dagiti adu no di ket ti nalabes a panangusar ti tao iti daga babaen iti nalabes a panangtalon iti dayta, nalabes a panagpastor, nakapuy nga irigasion ken ti panangpukan kadagiti kaykayo.”

Ti kasta a nalabes a panangusar ti mapapartak bayat nga umadu ti populasion ket dagiti kabbaro a dagdaga ti mapagnaedan isu a di kabaelan nga aywanan ti iyaadu ti populasion. Tapno matalon ti daga a mangpakan iti iyaadu ti populasion, tapno maibangon dagiti balbalay, ken tapno mausar ti kayo kas sungrod, tunggal kayo a makitkita ti mapukan. “Ket adda met ti pagkuranganen ti kayo ken uging,” kuna ti direktor iti Protection of Nature in Mauritania, Africa. “Kaskasdi agpukan nga agpukan dagiti tattao. Pagarupenda a ni Allah ti mangipaay iti tudo, kadagiti kaykayo.” Dagiti bakada, tapno agbiagda, kanenda ti tunggal ruot agingga iti kabaelanda. Ti banagna a ta ti nalukasanen a daga ti tumangken a naimbag babaen iti nakapudpudot nga init, a mangpapatay kadagiti microorganismo a kasapulan iti panagdakkel ti ruot. Bayat a mapukaw dagiti ruruot, lumawa ti desierto.

Sumaganad aganginen. Ti darat manipud iti aglawlaw a namaga a daga ti awiten ti angin ket iballasiwna iti nalukasanen a daga, ket gaput’ awan ti manglapped iti panagtinnagna, saknapanna ti daga, nga ibuntonna kadagiti kalkalsada ken iyanginna nga ipan kadagiti pagtaengan, isu a mangparuar kadagiti tattao a mapan kadagiti kabbaro a teritoria a kasla awan panagpatpatinggana a siklo.

Iti lugar nga idi adda ti umdas a tudo, ti kabbaro a nalukasan a daga iparangnan ti pudot ti init, a mangbalbaliw iti kinabara ti atmospera kadagiti pamay-an, a kunaen dagiti eksperto, a manglapped iti tudo, isu a mangpapartak iti ilalawa ti kasla desierto a kasasaad, ket kumaro a kumaro. Kalien dagiti tattao ti namaga a daga tapno imulada ti bin-ida, ngem, anian, awanen ti agtubo. Agsaknapen ti bisin. Kaanonto ti panagpatinggana?

Agsabongto Aya a Kas iti Rosa ti Desierto?

Nasurok a dua a milenio a napalabasen, ni mammadto Isaias ti napaltiingan nga agsurat maipapan iti masanguanan dagiti desierto daytoy daga ken ti namilagruan a pannakabalbaliwda​—saan a babaen iti “plano ti panagtignay” ti Naciones Unidas no di ket babaen laeng iti turay ti Pagarian ni Kristo Jesus. Ket iti daytoy a naindaklan a padto, nga asideg unayen ti pannakatungpalna, isu dagiti sasao, a saan a pakaupayan, no di ket pangnamnamaan. “Ti let-ang ken ti namaga a daga naragsakdanto; ket ti tay-ak a langalang agrag-onto a buyogen pay ti ragsak ken kankanta; ti dayag ti Libano maitedto kenkuana, ti kinadeggang ti Carmelo ken Saron; makitadanto ti dayag ni Jehova, ti kinadaeg ti Diostayo. . . . ta iti let-ang pumsuakto dagiti dandanum, ken barbaresbes iti tay-ak a langalang. ket ti sumilsilap a darat agbalinto a libtong, ken ti mawaw a daga agbalinto nga ub-ubbog ti danum. Iti pagyanan dagiti chacal, isu a pagiddaanda, ruruotto agraman runruno ken badobadoc!”​—Isaias 35:1-6, The Living Bible.

Daytoy ti naipaltiing a naikari a masanguanan iti desierto ti lumawlawa, nakapudpudot a darat.

[Dagiti Footnote]

[Blurb iti panid 10]

“Iti sumagmamano a tawtawen maaddaankami iti angep​—ngem bassit laeng ti tudona”

[Mapa iti panid 11]

Dagiti luglugar a desierto iti lubong naipakita iti puraw